Tudalen:Yr Hen Lwybrau.djvu/98

Oddi ar Wicidestun
Gwirwyd y dudalen hon

Bu am flynyddoedd yn Olygydd Journal yr Archaeological Society, ac fe ysgrifennodd lawer iddo o dro i dro. Ysgrifennodd lyfrynnau ar destunau dieithr a newydd, megis yr un ar grefydd yr Oesoedd Tywyll. Darlithiodd lawer ar hen arferion a hen ddywediadau, ac nid oedd berygl ei ddenu i ddywedyd unrhyw beth er mwyn ei ddywedyd, ac ni thynnai fyth ei fwa ar antur. A chyda llaw, gobeithiwn y crynhoir y darlithiau hyn ynghyd i'w cyhoeddi'n llyfr.

Nid adroddai ddim oni byddai'n sicr o'i ffeithiau. Gofynnais ei farn unwaith ar hanes y Welsh not, gan gyfeirio at yr hyn a ddywedodd hanesydd nid anenwog a gwleidydd enwog hefyd. A'i ateb oedd, "They have an axe to grind, and they don't mean what they say. But the mischief is, other people believe them". Yr ysbryd celwyddog hwn yng ngenau'r proffwydi a wenwynodd y ffynhonnau 40 mlynedd yn ôl. Y mae'r ysbryd hwn yn marw, ond marw'n araf y mae.

Amdano ef, nid oedd ganddo'r un fwyall i'w hogi, na'r un uchelgais am glod ac anrhydedd. Ni ellir gweld y pren weithiau gan y dail, ond gydag ef ni ellid gweld y dail gan y pren. Bu fyw i'r gwirionedd pa un ai derbyniol ai anner- byniol a fyddai. Yr oedd ei ffeithiau wedi eu coethi yn ffwrn- eisi ei ymchwil, a deuent allan ohonynt fel gronynnau o aur wedi eu puro.

Dro arall gofynnais ei farn ar gyfres o erthyglau hanes a ymddangosai ar y pryd, a'i ateb oedd fod yr ysgrifennydd yn gallu gwneud llawer o lastwr o ychydig iawn o laeth.

Gwaith mawr ei fywyd oedd ei bedair cyfrol ef a'r Parch. S. Baring Gould ar y Seintiau Prydeinig. Fe fydd y gwaith hwn yn chwarel i gloddio ohono am amser maith. Bron na ellir dywedyd mai'r cyfrolau hyn yw'r gair diwethaf ar y testun. Dyna'r dyn syml a diymhongar a ymadawodd o'n plith, ac a adawodd enw mor dda a gwaith mor fawr ar ei ôl i lefaru nad yn ofer y treuliodd flynyddoedd ei oes ac y gweith- iodd mor galed. Ac amdano gellir dywedyd-"Dos dithau hyd y diwedd; canys gorffwysi, a sefi yn dy ran yn niwedd y dyddiau".