William Jones (Nofel)/Pennod 11 - Dau Actor

William Jones (Nofel)

gan T Rowland Hughes

PENNOD XI

DAU ACTOR

"LLYTHYR imi? O b'le, tybed?" gofynnodd William Jones pan ddaeth i'r tŷ un canol dydd rai wythnosau wedyn.

"Agor o iti gael gweld, 'ngwas dewr i," meddai Crad.

"Yr ydw' inna' wedi cael un."

Diolchai'r British Broadcasting Corporation i Mr. William Jones am ei lythyr, a byddent yn falch o roi gwrandawiad iddo yn y stiwdio yng Nghaerdydd am chwarter wedi chwech y nos Lun ganlynol. Gallai Mr. Jones ddarllen darnau o'i ddewis ei hun os mynnai, ond hyderent y byddai'n barod hefyd i ddarllen rhai o'u dewis hwythau. Rhyw ddyn o'r enw Emrys Lloyd a arwyddai'r llythyr.

"Yrris i ddim llythyr atyn nhw, 'nen' Tad," oedd sylw'r chwarelwr dychrynedig.

"Na finna', ac os ydi Meri'n meddwl fy mod i..."

"Meri?"

"Ia. 'Wyt ti'n cofio'r giamocs wnes i wrth actio'r plisman hwnnw i Dwm Edwards? Wel, mi gafodd Twm y syniad i'w ben fy mod i'n born actor, weldi, a 'dydi o byth yn blino ar ddeud hynny wrth Meri. Y tebot iddo fo!"

"Wel?"

"Mae o'n 'nabod rhai o'r bechgyn sy'n actio i'r B.B.C. tua Chaerdydd 'na, medda fo, ac mae o wedi perswadio Meri y medrwn i roi'r lot i gyd ym mhocad fy ngwasgod. Fi!

"Yffarn dân! chwedl Shinc."

"Ond y llythyra' 'ma?"

"Meri wedi sgwennu drostan ni'n dau i Gaerdydd. Yr ydwi i gael audition am chwech nos Lun, William, a thitha' am chwartar wedi. Ond fydd y bôi yma ddim yno."

"Pam nad aiff Twm 'i hun i lawr yno?"

"Mae o wedi bod, 'ngwas i. 'I lais o dipyn yn rhy drwm ac yn rhy galad—medda fo. Mae'n haws gin i gredu mai 'i ben o oeddan nhw'n feddwl."

Daeth Meri i mewn â basged yn ei llaw.

"Dyma hi," meddai Crad. "Mae William a finna'," chwanegodd wrthi, "wedi bod yn pwyllgora tipyn ynghylch y llythyra' 'ma, ac 'rydan ni wedi penderfynu sgwennu at y dyn 'ma i ddeud ein bod ni'n dau yn sâl."

"Wnewch chi ddim o'r fath beth," atebodd ei wraig. "Mae hwn yn siawns i chi drio ennill tipyn, ac 'roedd Twm Edwards yn deud ..."

"Mi fydda' i'n tagu dy Dwm Edwards di y tro nesa' y gwela' io. Os wyt ti'n meddwl fy mod i'n mynd i lawr i Gaerdydd i wneud coblyn o ffŵl ohona' fy hun, 'rwyt ti'n gwneud coblyn o gamgymeriad. Wyt, myn coblyn i'!"

(Gwelaf adolygydd yn rhoi clec ar ei fys a'i fawd ac yn prysur sgriblio'r nodiad—"Blerwch arddull. "Coblyn' deir- gwaith yn yr un araith." Y mae'r gŵr yn llygad ei le, ac os caf innau gyfle i ddweud y drefn mewn adolygiad... Ond dyna a ddywedodd Crad â'i dymer yn drech na'i synnwyr llenyddol.)

"Ond Crad bach," meddai Meri, "fyddi di ddim gwaeth o fynd yno."

"Ddim gwaeth! 'Faswn i a William ddim gwaeth 'taem ni'n cerddad ar ein dwylo, mewn het silc bob un, i mewn i'r capal ac i ganol y Sêt Fawr bora Sul, ond ..."

"Twt, paid â lolian."

"Nid lolian 'ydw'i. Be' wna' i yn 'i stiwdio fo?"

"Dim ond isio clywad dy lais di maen nhw. A 'falla bydd gan un ohonoch chi lais i'r dim ar gyfar y weiarles. Lwc ydi o i gyd, medda' Twm Edwards, a ..."

"Os clywa' i enw'r cradur yna eto ..."

"Rhaid i chi wneud dim ond darllan 'chydig o ddarna'."

"Pa ddarna?"

"Wel, mae o'n deud y cewch chi fynd â rhai i lawr hefo chi. Mi faswn i'n mynd â 'Rhys Lewis' a'r 'Telyn y Dydd' 'na sy gan Arfon."

"Mi a' i â'r llyfr 'na o bregetha' oedd gan fy nhaid, a William yr Esboniad mawr 'na oedd gan yr Hen Gron. Ac os na fydd 'na ddiwygiad yn y B.B.C., nid ar William Jones a Charadog Williams y bydd y bai... Pwy sy'n mynd i sgwennu'r llythyr 'na, William? Chdi, ne' fi?"

"Fe fydd y cinio'n barod mewn munud," oedd sylw Meri, "ac mae arna' i isio'r bwrdd."

Yr oedd Crad yn benderfynol. Helpodd i glirio'r llestri ar ôl cinio, a chludodd bapur-ysgrifennu a phin dur ac inc i'r bwrdd.

"Reit, William!" Ac ysgrifennodd y cyfeiriad ac "Anwyl Syr."

"Oes 'na ddim dwy n yn 'Annwyl,' dywad?" gofynnodd William Jones. "Aros imi gael gweld sut mae o yn sgwennu'r gair yn y llythyr 'ma ... Oes, fachgan."

"O'r gora'." A chywirodd Crad y gair. "Wel, be' ddeuda" i wrtho fo?"

"Deud dy fod ti'n sâl, yntê?"

"Ia, ond..."

"A finna'."

"Ia, mi wn i hynny, ond sut mae dechra'r llythyr?" " 'Annwyl Syr'."

"Mae hynny gin i."

"Ydi."

"Be' wedyn?"

" 'Dim ond gair bach'..."

"Nid at Bob Gruffydd yr ydw i'n sgwennu, was."

"Naci."

Annwyl Syr'. Hm!... 'Hyn sydd i'ch hysbysu' ... 'Fasa' hynny'n gneud, William?"

"Braidd yn rhy ffurfiol, faswn i'n meddwl, Crad."

"Ia. 'Annwyl Syr'... Meri!"

"Ia, Crad?" gwaeddodd hithau o'r gegin fach.

"Sut basat ti'n dechra'r llythyr 'ma?"

"Faswn i ddim yn 'i ddechra' fo."

"O'r nefoedd! Sut y basat ti'n 'i ddechra' fo 'tasat ti'n 'i ddechra' fo?"

Annwyl Syr'."

"Mae hynny gin i ers oria'." "'Gair gan obeithio y bydd yn eich cyrraedd mewn iechyd fel ag y mae'n fy ngadael innau ar hyn o bryd'."

Rhoes Crad ei bin dur i lawr mewn anobaith, gan hylldremio tua'r gegin fach.

"'Annwyl Syr," meddai eto ymhen ennyd. "Twt, mi wnaiff 'Hyn sydd i'ch hysbysu' y tro yn iawn." Ac wedi deng munud o lafur caled, yr oedd y llythyr yn barod.

7 Nelson Street,
Bryn Glo,
Mai 7, 1936.

Annwyl Syr,

Hyn sydd i'ch hysbysu bod yr isod, Caradog Williams a
William Jones, yn wael iawn yn eu gwlau a than law'r
Meddyg yr hwn a'u gwaharddodd i deithio am rai misoedd.

Yr eiddoch yn ffyddlon,

CARADOG WILLIAMS.

WILLIAM JONES.

"Wnaiff o'r tro, William?" gofynnodd yr awdur.

"Gwnaiff, am wni, wir, fachgan. Ond 'oes isio deud 'ein bod ni yn ein gwlâu?"

"Hylô, hylô! Beth sy'n mynd 'mlân yma?" Mr. Rogers a alwai drwy'r ffenestr, a brysiodd William Jones i agor y drws iddo.

Dangosodd Crad y ddau lythyr o Gaerdydd i'r gweinidog.

"Da iawn!" meddai yntau. "Da iawn, wir! 'Wy'n falch iawn eich bod chi'n mentro, fechgyn. A chan fod acen y Gogledd 'da chi'ch dau, 'falla' bydd y bobl yng Nghaerdydd yn falch o'ch gwasanaeth chi. 'Fyddwch chi ddim gwaeth o fynd lawr yno, ta' beth."

"Dydan ni ddim yn golygu mynd yno, Mr. Rogers." Ac estynnodd Crad ei lythyr ei hun.

Gwenodd y gweinidog wrth ei ddarllen.

"Crad, fachgen, 'ych chi'n rhoi syniad yn fy mhen i."

"O?"

"Odych. Mae'r B.B.C. yn moyn darlledu gwasanaeth o Salem y mis nesa' 'ma. Ond fel ych chi'n gwbod, 'wy' i 'di cael llwnc tost ers tro 'nawr, a ..."

"Ond mae'n rhaid i chi ddarlledu, Mr. Rogers. Os oes 'na rywun yng Nghymru fedar roi pregath werth 'i chlywad iddyn' nhw, chi ydi hwnnw."

"Ia, wir," ategodd William Jones.

"Mae hi'n ddyletswydd arnoch chi. Ond ydi, Meri?"

"Be?" gofynnodd ei wraig, a ddaethai i mewn i'r gegin atynt.

"Y B.B.C. yn gofyn i Mr. Rogers roi pregath ar y weiarles, a fynta'n mynd i wneud esgus 'i fod o'n sál."

"Wrth gwrs, y mae siarad am ryw hannar awr ar y weiarles yn dipyn o straen," sylwodd Meri.

"Straen ne' beidio," chwyrnodd Crad, "dydi o ddim yn mynd i wrthod. 'Ydi o, William?"

"Nac ydi." Edrychodd William Jones yn benderfynol, er na wyddai'n iawn sut y gallai ef a Chrad achub y gwasanaeth.

"Os pregethwch chi fel yr ydach chi'n gwneud bob Sul, Mr. Rogers... Yntê, William?"

"Ia'n Tad."

"Ond 'wy'n teimlo'n nerfys iawn wrth feddwl am ddarlledu, fechgyn. Odw', wir."

"Twt, 'does 'na ddim byd yn y peth," oedd barn Crad.

"Nac oes, 'neno'r Tad," meddai'r clochydd.

"Gweud hynny i'm cymell i yr ych chi, fechgyn. Ma'n well 'da fi gredu'r llythyr 'ma."

"O, 'doeddan ni ddim yn meddwl postio'r llythyr 'na," meddai Crad.

"Nac oeddan," cytunodd ei frawd yng nghyfraith.

"Trio dychryn tipyn ar Feri yr oeddan ni am iddi hi sgwennu drostan ni i Gaerdydd."

"Ia'n Tad, trio dychryn Meri."

"Odych chi am fynd yno, 'ta?"

"Ydan, debyg iawn."

"Ydan, 'nen? Tad."

"Wel, 'rwy'n edmygu'ch gwroldeb chi, fechgyn. Odw', wir. A rhaid i finna gisho ymwroli."

Aeth Mr. Rogers ymaith heb iddynt weld y winc a daflodd ar Feri na'r wên slei a oedd yn ei llygaid hi.

"Wel, 'rŵan 'ta', William." Ac wedi eistedd wrth y bwrdd a'i ethol ei hun yn gadeirydd ac ysgrifennydd y pwyllgor o ddau, cydiodd Crad yn y pin dur a thynnodd ddalen lân tuag ato. "Be' oedd y darna' oeddat ti'n adrodd yn y Penny Reading ers talwm, dywad?"

"'Bedd y Dyn Tylawd' oedd un."

"Reit." Ac ysgrifennodd Crad y pennawd hwnnw ar ei bapur.

Ond 'dydwi ddim yn 'i gofio fo, fachgan."

"Sut oedd o'n dechra'?"

"'Does gin i'r un syniad, wir. 'Roedd rhwbath am 'fedd y dyn tylawd yn niwadd pob pennill."

"Ond 'fedri di ddim dechra' adrodd yn niwadd pob pennill, na fedri?" A chwarddodd y cadeirydd.

"Na fedra'. Croesa fo allan, Crad."

"Reit ... Be' arall, William?"

"Mi ddysgis i salm ar gyfar y Seiat ryw dro."

"Pa salm oedd hi?"

"'Yr Arglwydd yw fy mugail'." Ysgrifennodd Crad enw'r salm ar y ddalen.

"Ond 'dydw i ddim yn 'i chofio hi 'rwan, mae arna' i ofn, Crad. A pheth arall, i'r B.B.C., nid i'r Seiat, yr ydan ni'n mynd."

Nodiodd Crad, a chroesodd allan yr ail bennawd hefyd.

"Rhwbath arall, William?"

"Fedra' i ddim meddwl am ddim, fachgan. Mi fydda' Huw Lewis yn canu rhyw benillion digri' hyd y bonc yn y chwaral, ond rhai go wirion oeddan nhw."

"Sut oeddan nhw'n mynd?"

"'Ar fy ffordd wrth fynd i Lundan
Mi welais deiliwr bychan,
Ac wrth ymgomio gydag ef
Ar ei lawes gwelais leuan.
Mi dynnis fy mhistol allan,
Mi saethis hi yn 'i thalcan,
A thwrw, twrw mawr yn dod i lawr ...'

'Wn i ddim be' sy wedyn."

Cytunodd y ddau na wnâi hwnnw mo'r tro.

"Wyt ti'n cofio rhai o'r penillion hynny y byddai'r hen Ddafydd Morus yn 'u hadrodd yn y caban ar awr ginio, William?"

"Rhai da oedd rheini, yntê? 'Roedd gynno fo un am dafod merch, ond oedd? Sut oedd o'n mynd, hefyd?

'Ond ydyw yn rhyfeddod
Fod dannedd merch yn darfod?
Ond tra bo yn ei genau chwyth,
Ni dderfydd byth mo'i thafod.'

"Ia, dyna fo. A beth am hwnnw oedd yn sôn am 'i fron o fel gwydr?"

"Mi ddymunais fil o weithiau
Fod fy mron o wydyr golau,
Fel y gallai'r fun gael gweled
Bod y galon mewn caethiwed."

"Ia. 'Wyt ti'n cofio chwanag?"

"Nac ydw', wir, fachgan. Be' amdanat ti, Crad?"

"Fydd y bôi yma ddim yn mynd yn agos i'r lle, 'ngwas i," sibrydodd.

"Ond ...?"

"Dydw'i ddim wedi anghofio sut i golli f'anadl, William."

Daeth Meri i mewn o'r parlwr gyda phentwr o lyfrau.

"Hwdiwch, stydiwch rai o'r rhain," meddai. "Hanes a Chân," "Rhys Lewis," "Telyn y Dydd," "Y Môr Canoldir a'r Aifft," "Nedw," "Telynegion Maes a Môr," "Ceiriog"—yr oedd yno ddigon o ddewis, a threuliodd y ddau weddill y prynhawn yn dethol darnau allan ohonynt.

Ysgrifennodd Crad y rhestr yn ofalus ar ei ddalen o bapur—er budd Meri.

Galwodd Twm Edwards drannoeth i gynnig eu "cyfarwyddo."

Taflodd olwg beirniadol ar y rhestr, ac yna, â'i fys ar "Ora Pro Nobis" Eifion Wyn, gofynnodd, "Pwy sy'n mynd i adrodd hwn?"

"Fi," atebodd Crad.

"Reit. Gad i fi dy glywad di, Crad."

Â winc ar ei frawd yng nghyfraith, taranodd Crad y llinellau cyntaf am y curlaw a thymestlwynt Tachwedd a'r derlwyn yn siglo i'w gwraidd. Rhuthrodd Meri i lawr o'r llofft.

"Grêt, w!" oedd barn Twm.

"Be' sy'n mynd ymlaen yma?" gofynnodd Meri.

"Practis ar gyfar nos Lun," eglurodd ei gŵr.

"Nid fel'na yr wyt ti'n mynd i adrodd yno, gobeithio?"

"Ia. Pam?"

"Am fod gan y B.B.C. beiriant i yrru dy lais di o Gaerdydd i Gaergybi, os mynnan' nhw. Insyltio'r peiriant ydw i'n galw'r fath weiddi."

"O? Sut hynny?"

"Fydd dim o'i angan o. Mi fydd pobol yn Llan-y-graig yn dy glywad di'n iawn hebddo fo os wyt ti'n mynd i sgrechian fel'na."

"Ond mae o'n ddarn dramatig, ond ydi, Twm?"

"Odi, odi. Ond 'falla' bod ti'n gorwneud dicyn bach."

"Falla', wir. 'Rydw i wedi straenio fy ngwddw, beth bynnag."

Gafaelodd pwl o besychu cas yn yr adroddwr, a suddodd yn llipa i'r gadair freichiau. Aeth Meri yn ei hôl i'r llofft.

Bu'r pyliau o golli anadl a phesychu yn rhai aml a ffyrnig tros y Sul, a chydiodd William Jones yn ei het droeon, gan fwriadu rhedeg am y meddyg. Teimlai fod Meri yn galon- galed iawn, yn diflannu bob tro i'r llofft neu i'r drws nesaf a'i gwr yn y fath wasgfeydd.

"Wnaiff y pesychu 'ma ddim lles i'th lais di, Crad," meddai hi fore Llun ar ôl brecwast, pan benderfynodd ei gŵr lithro i afael ffit arall. "Mi laddodd blisman unwaith, cofia," chwanegodd ar ei ffordd i'r gegin fach.

Gwisgodd y ddau eu dillad Sul yn y prynhawn, a phenderfynodd Meri, wedi taflu golwg beirniadol trostynt, y gwnaent y tro. Cydiodd mewn brwsh i dynnu'r llwch oddi ar eu dillad. "Daria, nid i briodas yr ydan ni'n mynd," chwyrnodd Crad. Mynnodd Meri eu bod yn dal y trên dau er mwyn iddynt gael digon o hamdden uwch cwpanaid o de yng Nghaerdydd. William Jones a gariai'r ddau lyfr—"Rhys Lewis" a "Telyn y Dydd"—gan na chymerai Crad ffortiwn am gerdded trwy Fryn Glo "yn edrach fel prygethwr cynorthwyol."

Cawsant gerbyd iddynt eu hunain, a darllenodd William Jones yn uchel gynghorion Wil Bryan i'r pregethwr ifanc, Rhys Lewis.

"Un da oedd yr hen Wil," meddai Crad, gan chwerthin. "Gad i mi 'i drio fo."

A chyda llais ysgafn, hwyliog, bachgennaidd, dechreuodd yntau ddarllen y darn—yn effeithiol dros ben, ym marn ei gydymaith. Ond safodd y trên yn Ynys-y-gog, a daeth clamp o ŵr tew i mewn atynt.

"Shwmâi?" meddai mewn llais dyfnach na rhu un tarw.

"Shwmâi?" atebodd Crad.

Suddodd y gŵr yn ôl i'w gongl, a syllodd y ddau arall drwy'r y ffenestr dde ar y dyffryn lle cysgai'r hen eglwys a'r ffermydd gwyngalchog. Daethai diwydiant heibio i Ynys-y-gog, gan suddo pwll a chodi pentref rywsut-rywsut cyn brysio ymlaen i fyny'r cwm, ond arhosai'r dyffryn ar y dde yn ei dawelwch gwyrddlas o hyd. Cyn hardded ag unrhyw olygfa yn Llan-y- graig, meddai William Jones wrtho'i hun.

Tynnodd y gŵr tew amlen o'i boced, a dangosodd iddynt y cyfeiriad a oedd yn argraffedig ar y llythyr o'i fewn.

"British Broadcasting Corporation," meddai. Nodiodd y ddau.

"Trefor Jones yn ffaelu troi lan," chwanegodd.

"Y canwr?" gofynnodd Crad.

"Ia. A ma' nhw 'di gofyn i fi yn 'i le fa. Program sy'n mynd dros y byd i gyd."

"Ydach chi wedi bod yno o'r blaen?" gofynnodd William Jones.

"Gannodd o witha', bachan. 'Wy'n cal weiar o Gardydd 'na bob wthnos. Ma' nhw'n niwsans. Ond 'na fe!"

"Be' ydach chi'n ganu hiddiw?" oedd cwestiwn diniwed y chwarelwr.

"Rhaglen fach yn Gwmrag sy 'da fi 'eddi. 'Arafa, don' yw un o' nhw."

Rhythodd Crad ar y dyn, a ffrwydrodd "Y?" syfrdan o'i enau. "Solo i denor ydi honno," chwanegodd.

"Tenor wy'i," atebodd y llais a ddeuai, a barnu oddi wrth ei sŵn, o ddyfnder pob dyfnder.

Taflodd William Jones "Ydi, wir, diwrnod reit braf" i'r distawrwydd anghysurus.

Rhewodd y distawrwydd hwnnw rhyngddynt am weddill y daith, a rhyddhad i'r chwarelwr oedd cael camu o'r trên yng ngorsaf Caerdydd.

"Tyd, mi awn ni am dro o gwmpas y siopa', Crad," meddai allan ar yr heol.

"Diawch, mae'n rhaid ein bod ni'n edrach yn rhai dwl, William! Y tebot iddo fo! 'Sbïa arno fo! Mae'r cradur yn rhy dew i symud bron. Tenor, myn coblyn i! Os ydi'r bôi yna'n denor, mi ydw' inna'n ganeri. 'Does dim rhyfadd fod pobol yn cwyno am y stwff sy ar y weiarles 'na..."

"Tyd yn dy flaen."

Troesant i'r chwith ar hyd ffordd fawr lydan y tramiau, a rhyfeddai William Jones at brysurdeb a harddwch yr heol. Mor fawr a nobl oedd y siopau a'r sinemâu! Safodd wrth ymyl un sinema anferth i gael golwg ar yr hysbysiadau a'r darluniau yn y cyntedd a oedd fel plas gorwych ac ynddo golofnau tal. Diar, piti na châi Wili John ac yntau brynhawn yma hefo'i gilydd.

"Dacw fo eto! Y lemon!"

"Pwy Crad?"

"Y bwbach 'na oedd hefo ni yn y trên."

"Twt, paid â chymryd sylw ohono fo."

Aethant i mewn i siop Marks and Spencer, ac anghofiodd Crad ei ddicter wrth roi barn ar hyn a'r llall ar y cownteri.

Prynodd William Jones declyn i blicio tatws, yn anrheg i Feri. Troesant wedyn i mewn i Woolworth's, a theimlai'r chwarelwr fel plentyn mewn siop deganau. Gwariodd chwe cheiniog ar gyllell i Wili John a chwe cheiniog arall ar bwrs bach glas i Eleri, ac yna cofiodd fod arno eisiau rhywbeth i ladd malwod yn yr ardd. Wedi iddo brynu blwch o dabledi anffaeledig ar gyfer y gwaith hwnnw, "Be arall sy arno' ni isio, Crad?" gofynnodd.

"Dim byd."

"Oedd Meri ddim yn sôn bod arni isio sosban, dywad?"

"Gwranda, William. Os wyt ti'n meddwl fy mod i'n mynd i gario sosban i'r B.B.C. 'na. ... Dacw fo eto! Y nefoedd, mae o'n dewach nag oedd o yn y trên!"

"Be' am gael te yma, Crad?"

"Reit."

Ar ôl tê crwydrasant heibio i'r castell ("Dim patch ar gastall Caernarfon" oedd barn William Jones amdano) ac yna drwy erddi tua'r Amgueddfa. Trawodd y cloc mawr uwch Neuadd y Ddinas hanner awr wedi pedwar.

"Mi awn ni i mewn i'r Miwsïam am dipyn, Crad."

Daria, yr oedd yn rhaid iddo roi diwrnod i Wili John ac Eleri yng Nghaerdydd, meddai wrtho'i hun pan aeth i mewn i neuadd urddasol yr Amgueddfa. Gallai fforddio hynny, er bod ei arian yn o brin bellach. Taflai ffenestri'r gromen fawr yn y to ryw olau tyner, rhudd, tros farmor mur a llawr, a chamodd William Jones ar flaenau'i draed fel petai mewn rhyw deml sanctaidd iawn. Syllodd y ddau yn hir ar "Hogyn y Tabwrdd," y cerflun pres o waith Syr Goscombe John, ac yna i ffwrdd â hwy i fyny'r grisiau ar y dde.

"Y Corn Hirlais," meddai William Jones wrth ymyl y cas ar ben y grisiau. Llefarai fel un ag awdurdod ganddo, er mai "Hirlas" oedd y gair.

I mewn â hwy i oriel hardd.

"Ydi'r fedal sy gin ti yma William?" oedd cwestiwn Crad wrth iddynt fynd heibio i gas o fedalau a fathwyd mewn gwahanol ryfeloedd.

"Ydi, fachgan. Dyma hi."

Yr oedd yn yr oriel lawer piano hen o wahanol rannau o Gymru, gwisgoedd Cymreig o bob math, darluniau o hen dai a hen beiriannau, certi ac offer amaethyddol, ac amryfal bethau yn ddarluniau byw ynddynt eu hunain o fywyd cymdeithasol Cymru.

"Roedd fy nhad yn cofio gorfod gwisgo hwn, William," meddai Crad.

"Be'?"

"Welsh Not. Am siarad Cymraeg yn yr ysgol."

Ym mhen draw'r oriel safai coits hen-ffasiwn.

"Wyddost ti be' wnawn ni, William?"

"Be'?"

"Llusgo'r goits 'ma allan i'r ffordd a llogi dau ddyn i'w thynnu hi ffwl-sbîd at y B.B.C. Inni gael cyrradd mewn steil, wyt ti'n dallt. "Caradog Wilias a William Jones newydd gyrradd o'r ddeunawfed ganrif, bobol'."

Troesant i mewn i weld ystafelloedd y ffermdy Cymreig- cegin, llaethdy, parlwr, ac ystafell wely.

"Pwy fasa'n meddwl, yntê, Crad?"

"Meddwl be?"

"I bod hi'n bosib' creu llun fel hwn o gegin ffarm. Pwy ddaru osod y petha' yma wrth 'i gilydd, tybad?"

"Wn i ddim, wir, fachgan. Ond mae o'n dipyn o fôi, pwy bynnag ydi o."

"Be' ydi'r cregin mawr 'na sy ar y silff ben tân, dywad?"

"Does gin i'r un syniad, William."

"On nhw'n defnyddio rheina i alw'r gweision o'r caea' at 'u bwyd," meddai rhyw ddyn bach tew a ddigwyddai sefyll gerllaw. Credodd William Jones am ennyd mai llais Shinc a glywai, ond yr oedd y gŵr hwn yn dew a golwg llewyrchus arno. Daliai ddau lyfr o dan ei fraich a gwisgai sbectol â'i ffrâm o gorn du. Athro mewn ysgol neu goleg, efallai.

"Be' mae'r ysgub 'na o ŷd yn wneud yn hongian yn y to?" gofynnodd iddo.

"O, 'y gaseg fedi' yw hon'na. Yn yr hen amser 'on nhw'n arfer cal seremoni ar ddiwedd y cynhaea' ac wedi'ny yn gwneud caseg fedi o'r ysgub ola' a'i hongian hi ar un o drawstia'r to."

"Rhyw deimlad rhyfadd ydach chi'n gael wrth sefyll yma, yntê?" sylwodd William Jones wrtho.

"Shwd 'ych chi'n feddwl?"

"Wel, mae hi'n anodd egluro'r peth. Yr ydach chi'n sefyll y tu allan i'r gegin yn 'sbïo ar y byrdda' a'r dresal a'r cwpwrdd cornal 'na a'r droell a'r hen gloc, ac eto yr ydach chi'n teimlo eich bod chi y tu fewn, yn rhan o'r gegin rywsut. Fel petasech chi allan ac i mewn yr un pryd."

Edrychodd Crad yn amheus ar ei frawd yng nghyfraith.

"Felly 'wy inna'n teimlo bob tro 'wy'n dod yma," meddai'r dyn tew. "Fel 'tawn i'n galw mewn tŷ 'wy'n hen gyfarwydd ag e a'r bobol yn digwydd bod mas a finne'n aros iddyn nhw ddod 'n ôl. Yr hen wraig odd yn darllen y Beibil 'na newydd daro'i sbectol lawr a rhytag mas i gau'r beudy am y nos, ontefa? 'Odych chi 'di gweld 'Plu'r Gweunydd?"

"Lle?"

"Enw llyfyr yw a—gan Mr. Iorwerth Peate, y dyn drefnws yr ystafellodd Cymreig 'ma."

"Naddo, wir, wchi."

"Wel, ma' 'da fa soned am y gegin 'ma yn y llyfyr. Soned fendigedig—yr hen gloc yn dal i dipian yn araf a phopeth arall yn llonydd o'i gwmpas a. Ac 'ych chi'n gwbod shwd ma' fa'n cwpla'r soned?"

"Na wn i, wir."

"Fel hyn: 'Ai oddi cartref pawb? Dic doc, dic doc.'

Lled dda, ontefa!... Wel ma' rhaid i fi fynd. Diwetydd da i chi'ch dou."

"Pnawn da." Bu'n rhaid iddynt hwythau droi ymaith ac i lawr y grisiau, gan fod yr Amgueddfa'n cau am bump.

"Rhaid inni ddŵad â Wili John ac Eleri i lawr yma ryw ddiwrnod, Crad. Mi fydd gweld yr ystafelloedd 'na yn addysg iddyn nhw."

"Bydd."

"'Oedd gan dy fam ddim canhwyllarn dwbwl fel hwn'na welsom ni yn y gegin, dywad?"

"Nac oedd." Aethai Crad yn ŵr tawedog iawn.

Crwydrodd y ddau yn araf heibio i Neuadd y Ddinas, gan loetran wrth y mur uwchlaw'r gamlas a fuasai unwaith yn cludo glo a haearn o Ferthyr i borthladd Caerdydd. Lle bu gynt ysgraffau llwythog yn rhwygo'r dŵr, a thwrf ceffylau a gyrwyr ar y lan, nid oedd yn awr ond llonyddwch y llysnafedd gwyrdd ar wyneb y gamlas, a'r borfa'n tyfu'n wylit tros y llwybr ar ei min. Dychwelodd y ddau tua'r Amgueddfa, gan droi i mewn i'r gerddi o'i blaen. Eisteddasant ar un o'r seddau yno, yn ddau ŵr mud a phell. Hanner awr wedi pump, meddai'r cloc uwch Neuadd y Ddinas cyn hir.

"Hannar awr eto, Crad."

"Ia."

"Diar, mae Caerdydd 'ma yn lle hardd, fachgan!"

"Ydi."

"Roedd y dyn 'na welsom ni yn y Miwsïam yn un reit ddiddorol, ond oedd?"

"Oedd."

"Rhes dda o diwlips, yntê?"

"Ia."

"Cerrig Gorsadd ydi'r rhain o'n blaena' ni, mae'n debyg?"

"Ia, am wn i."

"Mae'r eiddew 'na sy'n tyfu trostyn' nhw yn rhoi rhyw olwg cynnas iddyn' nhw, ond ydi?"

"Ydi."

"A chochni'r cerrig 'u hunain, wrth gwrs."

"Ia."

Yr oedd gallt y sgwrs yn un go serth. Bu tawelwch hir.

"Dydwi ddim yn credu bod y dyn hwnnw welsom ni yn y trên yn ganwr o gwbwl, Crad. "Wyt ti?"

"Ydw'."

"Y?"

"Nac ydw'."

Agorodd William Jones ei "Delyn y Dydd."

"Be'ydi ystyr 'Ora Pro Nobis'?" gofynnodd.

"'Gweddïwch Trosom Ni'."

Chwarddodd y chwarelwr, gan feddwl mai ymgais at ddigrifwch oedd y cyfieithiad. Edrychodd Crad yn gas.

"Be' goblyn wyt ti'n chwerthin?" meddai. "Dyna oedd Arfon yn ddeud."

Pum munud o dawelwch, ac yna trawodd y cloc mawr chwarter i chwech.

"Mi awn ni'n ara' deg, Crad. Mae'n well inni fod yn rhy hwyr nag yn rhy fuan, ond ydi?"

"Y?" Yr oedd Crad yn gas eto.

"Yn rhy fuan nag yn rhy hwyr oeddwn i'n feddwl."

Tros y ffordd o'r Amgueddfa yr oedd y B.B.C., yn ôl Twm Edwards. Cerddodd y ddau yn araf heibio i'r lle, gan gymryd arnynt nad oedd ganddynt yr un diddordeb ynddo. Yn yr ystafell ar y dde eisteddai ychydig o bobl wrth fyrddau bychain yn ymgomio ac yn yfed te, a daeth hwrdd sydyn o chwerthin o'r bwrdd agosaf i'r ffenestr. Gwgodd Crad tuag ato. Gwel- ent trwy'r ffenestr ar y chwith ddynion wrth beiriannau cyw- rain, a rhoes Crad ei law wrth ei foch. "Wyt ti'n siŵr nad ydyn nhw ddim yn bwriadu tynnu'n dannadd ni yn y lle 'na, William?" gofynnodd.

Troesant yn eu holau a cherdded yn dawel o ddewr tua'r porth. Daeth hwrdd arall o chwerthin o'r bwrdd wrth y ffenestr. Yn nrws yr adeilad safai gŵr mewn gwisg swyddogol â thair streip ar ei fraich. Sylweddolodd William Jones ymhen ennyd nad oedd Crad wrth ei ochr mwyach. Rhuthrodd ar ei ôl.

"Crad! Crad!"

"Mi fydda' i yn y stesion, William." Ac i ffwrdd ag ef fel gafr ar daranau.

Dangosodd y chwarelwr lythyr y gwahoddiad i ŵr y tair streip ac eglurodd fod Mr. Caradog Williams wedi ei daro'n wael gartref, yn wael iawn. Arweiniwyd ef i ystafell-aros, ac eisteddodd yn bryderus ar fin un o'r cadeiriau â'i het galed ar ei lin. Pum munud i chwech, meddai'r cloc. "Ia, wir," oedd sylw William Jones wrtho'i hun, a'i fysedd yn ceisio chwarae alaw ar gantel ei het.

Daeth gŵr ifanc i'r drws cyn hir.

"Mr. Caradog Williams?" meddai.

"No, he's ... he's ... can't come ...very ill."

"Mr. William Jones?"

"Yes, sir."

"Sut ydach chi, Mr. Jones?" Ac estynnodd ei law.

"Go lew, wir, thanciw. Mr. Lloyd?"

"Ia."

Eisteddodd y gŵr ifanc wrth ei ymyl.

"Gogleddwr ydach chi, yntê, Mr. Jones?"

"Ia, o Lan-y-graig, Sir Gaernarfon."

"Tewch! Un o Lan Dŵr ydw inna'. Ers faint ydach chi i lawr yn y Sowth 'ma?"

"Ers yn agos i flwyddyn bellach."

"Rydach chi'n dipyn o actor, yr ydw i'n dallt."

"Wel, nac ydw', wir, ond fod Meri, fy chwaer, yn meddwl fy mod i ar ôl imi actio mewn rhyw ddrama ym Mryn Glo cw. Ond 'wn i ddim mwy am actio na thwrch daear... Hynny ydi," chwanegodd yn frysiog heb wybod yn iawn sut i orffen y frawddeg.

"Wel, gan fod Mr. Caradog Williams yn methu â bod yma, mi wrandawn ni arnoch chi'n gynta'. Y ffordd yma, Mr. Jones."

Aethant i mewn i stiwdio a rhoddwyd y chwarelwr i sefyll o flaen meicroffôn. Gostyngodd y gŵr ifanc fraich y peiriant, gan fod William Jones mor fyr.

"Dim ond i chi siarad i mewn i hwn," meddai. "Oes gynnoch chi ryw ddarna' arbennig yr hoffech chi inni wrando arnyn nhw? Os nad oes, dyma i chi nifer o betha' yn y sgript yma. Mi siarada' i hefo chi drwy'r loud-speaker 'na mewn munud."

Aeth Mr. Lloyd ymaith, ac edrychodd William Jones o'i gwmpas yn ofnus. Ni feiai Grad am ddianc am ei fywyd; yn wir, teimlai yntau yr hoffai gilio drwy'r drws yn slei bach. Byddai'n bur hawdd iddo wneud hynny a rhoi rhyw esgus brysiog i'r swyddog yn y cyntedd. I be' goblyn yr oedd Meri eisiau ysgrifennu i'r lle yma? Crynai ei ddwylo wrth iddo chwilio am "Ora Pro Nobis" yn "Nhelyn y Dydd." Bu bron iddo â neidio o'i groen pan dorrodd llais o'r blwch du mawr y tu ôl iddo.

"Reit, Mr. Jones. 'Gawn ni glywed eich darn cynta' chi, os gwelwch chi'n dda?" Llais Mr. Lloyd ydoedd. Undonog a chrynedig oedd y darlleniad, tebyg iawn i ymgais Wili Jôs yn y Band of Hope ers talm.

"Wel, ma' fa 'di dysgu darllen, ta' beth, bois," oedd sylw un o'r tri gŵr a wrandawai yn y pen arall. "Ond ma' fa bron â llefan."

"Diolch, Mr. Jones," meddai'r llais o'r blwch pan gyr- haeddodd yr adroddwr ddiwedd y gân. "Eich darn nesa' 'rŵan, os gwelwch chi'n dda."

Daeth y bysedd crynedig o hyd i gynghorion Wil Bryan i'w gyfaill Rhys Lewis. "On i'n credu taw bachan doniol odd Wil Bryan," meddai'r gŵr digrif a eisteddai wrth ochr Mr. Lloyd yn yr ystafell- wrando.

Arhosodd William Jones ymhen tipyn, gan deimlo i Wil Bryan roi gormod o gynghorion i Rys.

Ydach chi isio chwanag o hwn?" gofynnodd. "Go hir ydi o, yntê?"

"Ia, braidd, Mr. Jones," atebodd llais Mr. Lloyd. "Triwch rai o'r darna' sy'n y sgript 'na."

Disgrifiad go farddonllyd oedd y cyntaf, darlun o fachlud yn chwalu ei aur a'i oraens a'i borffor i'r môr. Swniai William Jones, ar waethaf yr ansoddeiriau lliwiog, fel petai'n dyfynnu o lyfr rhent.

Trowch i'r drydedd dudalen 'rwan, Mr. Jones. Hannar munud, mi ddaw rhywun i'r stiwdio atoch chi i ddarllen part y Stiward."

Ymgom rhwng chwarelwr a Stiward a oedd ar y ddalen, ac ymunodd gŵr ifanc â William Jones wrth y meicroffôn. Agorodd Emrys Lloyd ei lygaid wrth wrando arnynt.

"Gwranda, Ellis," meddai wrth y dyn a eisteddai gydag ef. "Odi, ma' William Jones yn actor wrth bido ag acto," sylwodd Ellis Owen, un arall o swyddogion y B.B.C.

"Yr un darn drosodd eto, os gwelwch chi'n dda," meddai Emrys Lloyd wrth y stiwdio. "A'r tro yma, Mr. Jones, triwch swnio'n fwy ofnus ar y dechra' ac wedyn, yn y diwedd, mi liciwn i'ch clywad chi'n colli'ch tempar dipyn."

"Y llais bach mwya' diniwad glywes i 'riôd, Emrys," meddai Ellis Owen, gan godi a cherdded o gwmpas yr ystafell-wrando. "Y feri llais yr wy' i'n whilo amdano fa."

"I be'?"

"I'r serial."

"'Y Pwll Du'?"

"Ia."

"Ond mewn pwll glo mae honno'n digwydd."

"Ia, ond ma' 'da fi Ogleddwr bach ynddi hi—dyn bach ofnus a nerfys sy'n troi'n dicyn o arwr cyn y diwedd. A 'ma 'fe, Emrys, 'ma fe! William Jones!

"Mae arna' inna' isio William Jones hefyd ar gyfer 'Y Chwarelwr.' Mi fydd yn fendigedig fel Huw Parri, dyn bach diniwad sy gin i yng nghanol y rhaglen."

"Ond 'on i'n meddwl taw am ricordo'r 'Chwarelwr' yn y Gogledd ôt ti?"

"Y rhan fwya' ohoni hi. 'Rydw i'n mynd i fyny yno 'fory. Ond mae'n rhaid imi wneud dwy neu dair o'r golygfeydd yn y stiwdio. A mi fydd llais William Jones ... Tyd, mi awn ni â'r hen gyfaill i'r cantîn am 'baned."

"Ond beth am yr audition nesa?"

Hannar awr wedi chwech. Tyd." "Reit. William Jones am byth!"

"William Jones am byth! Roeddwn i wedi dechra' syrffedu ar gynnal yr auditions 'ma, Ellis, ond diolch i'r nefoedd fod 'na amball un fel William Jones yn dwad i'r golwg weithia'. Hannar munud, mi reda' i i nôl sgript 'Y Chwarelwr'." Aethant â William Jones i'r ystafell lle gwelsai ef a Chrad y byrddau bychain, ac yno, uwch cwpanaid o de, teimlai'n fwy cartrefol. Piti i'r hen Grad redeg i ffwrdd, hefyd! Mae arna' i isio i chi gymryd rhan mewn rhaglen am y chwaral ddiwadd yr wsnos nesa', Mr. Jones," meddai Lloyd,

"ac mae gan Mr. Owen 'ma waith i chi mewn serial sy'n dechra' yr wsnos wedyn."

"Wel, na, wir, mi fasa'n well gin i beidio, diolch i chi yr un fath."

"Ond ..." "Fy nghalon i, ydach chi'n dallt. A'r doctor wedi fy warnio i, wchi."

"Ond ..."

"Diolch i chi yr un fath, yntê?"

Edrychodd y ddau ŵr ifanc ar ei gilydd yn syn. Pam gynllwyn y daethai'r dyn i'r arbraw oni fwriadai ddarlledu?

"Teimlo'n nerfus yr ydach chi, Mr. Jones?" gofynnodd Lloyd.

"Dipyn bach, wchi."

"Wel, 'does dim rhaid i chi. Rhan fechan fydd gynnoch chi yn 'Y Chwarelwr,' gan fy mod i'n bwriadu ricordio'r rhan fwyaf o'r rhaglen yn y Gogledd. Dyma'r sgript."

Ymgom rhwng dau bartner o chwarelwyr yn y wal oedd cychwyn y rhaglen, a darllenodd William Jones hi â diddordeb mawr.

"Go dda, wir," meddai. "Ond 'fyddwn ni byth yn deud

'swp o lechi,' wchi."

"O?"

"Na, 'pentwr o lechi' ddeudwn ni yn y chwaral." "Diolch, Mr. Jones. Mi newidia' i hwn'na."

"Nid 'llechi' faswn i'n roi yn fan'na, Mr. Lloyd." "Ymh'le?"

"Lle mae'r dyn sy'n hollti yn trosglwyddo'r cerrig i'w bartnar. 'Crawia' ddeudwn ni, nid 'llechi'."

"Campus, Mr. Jones. Diolch yn fawr i chi."

"Ac wedyn yr ydach chi'n sôn am 'gŷn bach.' 'Dydan ni byth yn defnyddio'r 'cŷn bach' yn y wal, wchi."

"Ond cŷn bach sy gynnoch chi yno, yntê?"

"Ia, ond 'cŷn manollt fyddwn ni'n 'i alw fo. Yn y twll yr ydan ni'n defnyddio'r 'cŷn bach'—hefo gordd haearn i hollti plyg ne' i dorri piler go hir yn ddau iddo fo gael bod yn hwylus i'w daro ar y wagan. Na, 'cŷn manollt' a'r 'ordd bren fach' yn y wal bob amsar, Mr. Lloyd."

"Wel, wir, Mr. Jones, yr ydw i'n ddiolchgar iawn i chi. A gwrandwch, y mae'n rhaid i chi gymryd rhan yn y rhaglen yma, doctor ne' beidio. Mi fydd 'na well siâp arni hi pan ddo' i'n fy ôl o'r Gogledd wedi i rai o'r chwarelwyr fynd drosti hi'n ofalus, ond 'wyr neb yn y byd pa newid fydd yn rhaid imi 'i wneud yma yn y stiwdio ar y munud ola'. Felly, mae'n rhaid i chi fod yma."

"Wel, os medra' i fod o help i chi, Mr. Lloyd ..."

"Ac ma' rhaid i chi ddod miwn i'r serial," meddai Ellis Owen. "I 'weud y gwir, 'wy' ddim yn cretu'r stori 'na am y doctor. 'Odw i'n reit?"

"Wel...!" A gorffennodd William Jones ei gwpanaid o de. Wrth y drws ar ei ffordd allan, pwy a welai'n cyflwyno'i lythyr i wr y tair streip ond y "canwr" tew a ddaethai i mewn i'r trên yn Ynys-y-gog.

"Sid Jinkins, Ynys-y-gog," meddai ei ryferthwy o lais. "Audition. Six-thirty." "Dowch i mewn i'r ystafell-wrando am eiliad, Mr. Jones," meddai Emrys Lloyd, "imi gael rhoi amsera'r rhaglen am y chwarel i chi. Dos di â'r dyn tew 'na i'r stiwdio, Ellis." Arhosodd William Jones am funud i wrando ar y "canwr" yn darlunio'r haul yn machlud. "Llithrai'r haul yn araf tros y penrhyn, gan fwrw ei aur a'i borffor i'r môr," oedd y frawddeg gyntaf. Dyna oedd y geiriau, ond yr hyn a ddywedai goslef y darllenwr oedd, "Tynnodd yr ysgerbwd ei benglog a'i daro dan ei fraich cyn dawnsio ar y bedd." Brysiodd y chwarelwr tua'r orsaf. Yno, yng nghongl y sedd hir wrth fur y swyddfa-dicedi, eisteddai Crad mewn unigrwydd ac amynedd mawr. Neidiodd ar ei draed pan welodd ei frawd yng nghyfraith.

"Tyd, mi gei di ddeud y stori wrtha' i yn y trên," meddai.

"Mae 'na un ar gychwyn 'rŵan."

"Yr argian fawr!" "Wel, da drybeilig, William!" "Mi fydd Meri wrth 'i bodd, fachgan," a sylwadau tebyg a saethai o'i enau yn y trên.

"Mi glywis i 'u bod nhw'n talu'n reit dda hefyd," sylwodd wedi cael holl fanylion yr hanes.

Ni feddyliasai William Jones am hynny. Cofiodd nad oedd ganddo ond rhyw ddecpunt ar ôl yn y Llythyrdy, a rhoddai'r gwaith hwn fis neu ddau eto iddo ym Mryn Glo. Diawch, yr oedd hi'n werth iddo wneud ei orau er mwyn hynny.

Cerddai Crad o orsaf Bryn Glo fel gŵr a gyflawnasai ryw wrhydri rhyfeddol. Sgwariai ei ysgwyddau a daliai ei ben yn uchel, a bu'n rhaid i William Jones ofyn iddo arafu ei gamau cyn hir.

"William i fod ar y weiarles, Meri!" gwaeddodd cyn gynted ag yr agorodd ddrws y tŷ.

Ef a adroddodd yr hanes wrthi—yn ei ffordd ei hun. Swm a sylwedd y stori gyffrous oedd na fuasai erioed, ym marn swyddogion y B.B.C., actor tebyg i William ar gyfyl y lle, undyn â llais mor beraidd, neb â dychymyg mor fyw.

"Sut y doist ti ymlaen, Crad?" gofynnodd hithau pan ddaeth taw ar yr huodledd.

"O, fy llais i braidd yn gryg, meddan' nhw. Yr hen aflwydd 'ma sy ar fy mrest i, mae'n debyg."

"Fyddan nhw'n eich clwed chi yn Llan-y-graig, Wncwl?" oedd cwestiwn Wili John.

"Byddan', am wn i, wir, fachgan."

"Rhyfadd meddwl amdanat ti i lawr yng Nghaerdydd 'na," meddai Crad, "a'th lais di i fyny yn nhŷ Bob Gruffydd a Thwm Ifans. Diawch, mi rown i ffortiwn am weld wynab Ifan Siwrin, fachgan! Rhaid iti yrru gair at Bob. Mi fydd pob set yn Llan-y-graig yn mynd y noson honno."

Galwodd Twm Edwards amser swper, yn dyheu am wybod sut hwyl a gawsent. Manteisiodd Crad ar gyfle arall i ben- tyrru ansoddeiriau ar athrylith William Jones.

"Na fe, 'ti'n gweld, Crad," oedd sylw Twm. "Y drilad gafodd a 'da fi yn y ddrama."

Brysiodd Meri i gynnig brechdan arall i'w gŵr.