William Jones (Nofel)/Pennod 15 - Un Garw

William Jones (Nofel)

gan T Rowland Hughes

PENNOD XV

UN GARW

Y MAE'n hen bryd imi sôn am Leusa Jones. A dweud y gwir, ddarllenydd hynaws, yr oeddwn wedi llwyr anghofio am y ddynes. Nid felly William Jones: rhoddai ambell atgof am Lan-y-graig a'i hen gartref bigiad gwenynol i'w gydwybod, a theimlai'n bur annifyr weithiau mewn cwmni pan godai rhywun go fusneslyd gwestiynau am ei fywyd fel chwarelwr. Ac yn bur aml llithrai ef ei hun yn ddifeddwl i sôn am ei wraig. "Yr ydw i'n cofio Leusa a finna'..." neu "Mi welis i Leusa 'cw ryw dro ..."—a thawai'n sydyn a ffwndrus, fel gwr wedi'i ddal yn dweud clamp o gelwydd.

Nid ysgrifennai at Leusa o gwbl yn awr. Ar y cyntaf sgriblai nodyn i obeithio y cyrhaeddai'r arian hi yn fyw ac yn iach fel y gadawai ef ar hynny o bryd ac i fynegi bod y tywydd yn braf neu'n wlyb a bod y teulu yn Nelson Street yn cofio ati. Ond buan y sylweddolodd nad oedd y llythyr yn gampwaith llenyddol, a bodlonodd ar daro'r arian mewn amlen heb drafferthu i lunio gair at Leusa. Câi beth o'i hanes hi a'i brawd weithiau yn llythyrau Bob Gruffydd, a derbyniasai un epistol hir a gwasgarog oddi wrth Twm Ifans yr Hendre yn cofnodi holl helyntion pawb yn y pentref. Yr oedd ôl cof a chwilfrydedd yr hen wraig, ei fam, ar y llythyr, a gallai William Jones ddychmygu'r sefyllfa ... "Ddeudist ti wrtho fo fod gwraig Wil Sionc yn methu â symud hefo'i phen glin?... "

Cawsai Leusa dipyn o fraw pan ddiflannodd ei gŵr i'r De, ond dywedai wrthi ei hun y troai yn ei ôl cyn pen wythnos. Gwelodd cyn hir fod William Jones o ddifrif, a bu'n rhaid iddi fynd ati i geisio byw'n gynilach Daliai i grwydro i Gaernarfon pan oedd arian ganddi, ac nid oedd dim a'i cadwai draw o'r sinema bob nos Lun a nos Iau Y rhent? Twt, fe allai hwnnw fynd i'w grogi am rai misoedd: yr oedd yn rhaid i rywun gael rhyw bleser mewn bywyd, chwedl y ferch honno yn y siop—hetiau yng Nghaernarfon Ni chytunai'r hen Sally Davies, perchen y tŷ, â'r safbwynt hwn, a galwodd i egluro'n gwynfanllyd ei bod hi'n weddw ac yn dlawd a bod llawer o gostau ar hen dai a'r trethi'n uchel a phobl yn bur anghofus weithiau Addawodd Leusa dalu'r rhent drannoeth—gan anghofio'n llwyr iddi drefnu mynd draw i'r Rhyl i weld ei chyfnither

Yna daeth ei brawd i fyw ati Gwerthodd ei ddodrefn bron i gyd, ac wedi gosod ei dŷ, fe'i gwnaeth ei hun yn gysurus hefo'i chwaer. Punt yr wythnos a dalai iddi, ond gan ei fod yn fwytawr go fawr, bu'n rhaid i Leusa ofyn iddo am goron arall cyn hir. Yn anfoddog iawn y cytunodd Ifan Davies, ond llwyddodd i godi rhent ei dŷ ei hun i gyfarfod y draul. Dechreuodd Leusa wnio ychydig hefyd i ennill tipyn o arian. Ond ni bu llwyddiant mawr ar yr ymdrechion hynny. Addawsai'r wisg neu'r sgyrt yn ddiffael erbyn diwedd yr wythnos, ond pan alwai'r cwsmer pryderus, byddai'r wniadwraig yng Nghaernarfon neu yn y Rhyl neu rywle, a'r dilledyn heb ei gyffwrdd. "Dim amsar," oedd esgus Leusa tros roi'r gorau i'r gwaith yn gyfan gwbl ymhen mis neu ddau.

Susan, gwraig Huw Lewis, a dorrodd y newydd iddi fod William Jones yn cyflawni gorchestion tua'r De. Cawsai Bob Gruffydd air oddi wrth ei hen bartner yn sôn am "Y Chwarelwr," ac aethai Bob, er yr hoffai "wneud i ffwrdd" â'r radio, o gwmpas y Bonc Hir i adrodd yr hanes. William Jones? Wil Leusa? Ni ddeallai neb y peth o gwbl, a daliai Dic Trombôn mai bwyta gormod i swper a wnaethai Bob Gwneud-i-Ffwrdd ac i'r lobscows greu breuddwydion rhyfedd.

Yn Siop Ucha' y cyfarfu Susan a Leusa. Gwelent ei gilydd yno bron bob bore, gan mai dull Llan-y-graig o siopa oedd rhedeg allan am chwarter o gig moch neu baced o bowdwr—golchi a dychwelyd hefo gwerth rhyw sylltyn o nwyddau a gwerth punnoedd o newyddion yr ardal. Byddai'n rhaid i Forus Bach, y siopwr, guro'r cownter yn ffyrnig bob hyn a hyn i ofyn am osteg iddo gael clywed llais un o'i gwsmeriaid. Barn y clebrwyr prysuraf oedd bod y dyn yn drwm ei glyw.

"Pwy fasa'n meddwl, yntê!" meddai Susan.

"Be'?" gofynnodd Leusa. "Rhwbath arall, Mrs. Jones?" Gwelai Morus fod cymeriad rhywun yn y glorian.

"Na, dim diolch." Yna, gan deimlo bod llygaid Susan arni, penderfynodd Leusa brynu tun neu ddau."O, mi fu bron imi ag anghofio, wchi. Tun o samon a thun o'r peaches 'na. 'Rydw i'n ffond ofnadwy o peaches. Ia, tun mawr, Mr. Morus."

"A fynta'n un bach mor ddiniwad!" chwanegodd Susan.

"Pwy? ... Ia, y samon gora', Mr. Morus."

"William Jones. Pwy fasa'n meddwl, yntê!"

"Ia, wir, hogan," meddai Leusa, gan geisio ymddangos yn wybodus.

"Chwerthin ddaru Huw 'cw pan ddeudodd Bob Gruffydd wrtho fo yn y chwaral ddoe. William Jones o bawb, yntê!"

Beth a ddigwyddasai, tybed? A oedd William wedi dianc o'r Sowth i America hefo gwraig rhywun?

"Mae'n rhaid 'i fod o'n un garw." Ysgydwodd Susan ei phen yn ddoeth. "Ydi, mae'n rhaid."

"Tasa' Now John Ifans wedi cal 'i ddewis mi fasa' rhywun yn dallt y peth, medda' Huw 'cw."

"Pam Now John?"

"Mi fydda' Now yn canu 'i hochor hi yn y Bwl bob tro y bydda' fo wedi meddwi. Ond 'chlywodd neb ddim gair am hwnnw byth ar ôl iddo fo fynd i'r Sowth, hogan. 'Wn i ddim sut mae Maggie Jane yn medru cal bwyd i'r plant heb sôn am bres i fynd i'r pictiwrs."

"Be' oedd Bob Gruffydd yn ddeud?"

"Chwartar wedi wyth nos Wenar. Stesion Caerdydd."

Am drên yn gadael gorsaf Caerdydd y meddyliodd Leusa.

"Diar, da, yntê!" meddai Susan. "Mi fydd 'na filoedd yn gwrando arno fo."

Daeth i Leusa ddarlun o'r tyrfaoedd yn rhuthro i orsaf Caerdydd i ffarwelio â William Jones, ac yntau cyn ymadael yn rhoi ei ben allan o gerbyd y trên i ganu'r Hen Ganfed iddynt.

"Miloedd ar filoedd, yn ôl Huw 'cw. Ac arian mawr." Beth a wnaethai William? Ennill medal arall? Yn y gwaith glo, efallai. Cafodd Leusa gip o'i gŵr yn rhuthro drwy fflamau enbyd mewn pwll glo ac yn dychwelyd drwy'r tân, a'i wallt a'i aeliau wedi'u llosgi ymaith, â choliar ar bob ysgwydd ac un dan bob braich. Ond sut y deuai'r canu i mewn i'r stori?

"Un garw ydi o, yntê! 'Fasa' Huw 'cw ddim yn cymryd ffortiwn am fynd yno, hogan."

"Na fasa'?"

"Na fasa'. Nid bod neb yn debyg o ofyn i 'nacw. 'Fedar o ganu?"

"William? Medar, 'nen' Tad. 'Roedd o'n canu bob amsar wrth shefio."

"Wel, rhaid imi 'i gwadnu hi, ne' mi fydd yr hogia' 'cw adra o'r ysgol.

So long 'rwan."

Cerddodd Leusa adref mewn dryswch mawr, gan deimlo'n ddig tuag at Susan Lewis. Pam na fuasai'r ddynes yn dweud ei stori'n iawn yn lle rhwdlan fel yna? Yr oedd Ifan Siwrin yn y tŷ, yn ei haros yn anniddig.

"Lle buost ti mor hir, dywad?" meddai. "Tyd, styria; yr ydw i i fod yn Llan Rhyd erbyn chwartar wedi un. Peaches Diawch, mi agorwn ni hwn'na, Leusa. A samon? Mae gin i flys tipyn o samon hiddiw, hogan. Mi agora' i'r tunia' iti. Yr ydw i'n un da am agor tun."

Pell a thawedog oedd Leusa wrth baratoi'r bwyd, a phan eisteddodd y ddau wrth y bwrdd, edrychodd ei brawd dros ei sbectol arni.

"Be' sy'n dy boeni di?" gofynnodd.

"Susan, gwraig Huw Joli, yn deud bod William wedi cal medal arall."

"Medai am be'?"

"Miloedd o bobol yn stesion Caerdydd yn gweiddi 'Hwrê' wrth iddo fo gychwyn i Buckingham Palace."

"Medal am be?"

"Ac mae o'n cal arian mawr y tro yma heblaw medal, ac mae'r Brenin wedi gofyn iddo fo ganu o'i flaen o a'r Frenhinas."

Chwarddodd ei brawd dros y tŷ. Yr oedd hi'n haws llyncu'r samon na llyncu'r stori hon.

"Chwartar wedi wyth nos Wenar, medda' hi. O stesion Caerdydd."

"Medal ar be'?" Swniai'r tri gair fel bygythiad. "Wn i ddim, os nad aeth y pwll glo ar dân a bod William wedi medru achub rhai o'r dynion. Un garw ydi o, yntê!"

Dechreuodd Leusa sniffian crio.

"Be' sy 'rwan?"

"Falla' y bydd o'n cal miloedd o bunna', a dyma fi yn fan 'ma yn byw fel llygodan eglwys."

"Gwaith glo ar dân, medal, arian mawr, miloedd o bobol yn stesion Caerdydd, canu o flaen y Brenin ..."

"A'r Frenhinas."

"Y nefoedd fawr! Estyn dipyn o'r peaches 'na imi. Yr unig beth sy gin i i'w ddeud ydi 'i bod hi'n hen bryd i rywun gloi'r Susan Lewis 'na yn y Seilam."

"Tasa' fo'n gyrru dim ond rhyw ganpunt imi, yntê!". Wedi iddo gladdu hanner dwsin o'r afalau gwlanog, brysiodd Ifan Siwrin i'r cwt i nôl ei feic a gwthiodd ef yn ffyrnig drwy'r lôn gefn, gan ddadlau y dylid crogi'r merched a gyfarfyddai bob bore yn Siop Ucha'. Pan gyrhaeddodd y ffordd, âi Now Portar heibio, yn dychwelyd i'r orsaf ar ôl cinio.

"Tipyn o hen bry' ydi o, Ifan Davies."

"Pwy?"

"William Jones. Pry' garw."

"Ia, fachgan."

"Chwartar wedi wyth nos Wenar, yntê, o stesion Caerdydd?"

"Ia." Yr oedd yn rhaid bod rhyw wir yn y stori. "Sut y clywist ti, Now?"

"Yn y Bwl nithiwr. Diawcs, mi fydd 'na le yno nos Fawrth! 'Ydach chi'n cofio'r ffeit rhwng Jack Peterson a Len Harvey? 'Roedd yr hogia' i gyd yn y Bwl, a mi fedrach glywad pin yn syrthio, Ifan Davies—Twm Bocsar 'di deud y basa' fo'n llorio pwy bynnag fasa'n agor 'i geg i ddim ond yfad 'i gwrw. Mi fydd hi'r un fath nos Wenar pan fydd William Jones wrthi... 'Ydi hi am fwrw, deudwch?"

Gŵr pwyllog a phwysig oedd Ifan Siwrin, a synnodd llawer un wrth ei weld yn chwyrnellu i lawr heibio i'r orsaf ac ymlaen i gyfeiriad Llan Rhyd. Beth a ddaethai trosto? Pan gyrhaeddodd Lan Rhyd, aeth yn syth i dŷ William Pritchard, un o'i gwsmeriaid. Saer oedd William, a chasglai amryw i'w weithdy bob gyda'r nos i roi'r byd yn ei le. Dyn swrth a thawel ydoedd, â rhyw olwg breuddwydiol yn ei lygaid bob amser. Câi enw o fod yn dipyn o lenor a bardd, ac adroddai pobl linellau fel "Ambarél ym bur hwylus" ar ei ôl i brofi hynny.

"Chwartar wedi wyth nos Wenar, yntê?" meddai, wedi iddo ef ac Ifan Davies gyfarch ei gilydd.

"Ia. Sut y gwyddech chi?"

"Sôn am y peth yn y gweithdy 'ma yr oeddan' nhw neithiwr. 'Oes gynnoch chi weiarles?"

"Oes, mae gan Leusa 'cw un."

"Wyddwn i ddim y medra' fo wneud petha' fel 'na, wchi."

Gwelodd Ifan Siwrin gyfle i ddod o hyd i'r gwirionedd.

"Gwneud be'?" gofynnodd.

"Gwneud beth bynnag y mae o yn 'i wneud, ynte?"

"O, mae o'n dipyn o hen bry', William Pritchard."

"Ydi, mae'n rhaid."

"Ydi, pry' garw. Be' oeddan' nhw'n ddeud yma neithiwr?"

"O, 'doedd neb yn gwbod y manylion, wchi. Be' fydd 'i ran o ynddi hi, Ifan Davies?"

Yr oedd hwn yn gwestiwn go anodd. "Wn i ddim, wir," meddai, ac yna cofiodd ei fod ar frys ac yr hoffai orffen yn Llan Rhyd cyn iddi ddechrau glawio. Ac wedi i William Pritchard glirio'i ddyled a dyfynnu unwaith eto ei linell gynganeddol, "Wil Saer yn talu 'siwrin," aeth Ifan Davies ymaith a'r stori am ei frawd yng nghyfraith mor niwlog ag erioed yn ei feddwl. Pam na fuasai ffyliaid fel Now Portar a Wil Saer yn dweud yr hanes yn iawn yn lle troi yn eu hunfan fel geifr wrth gadwyn?

Yn y tŷ yn Llan-y-graig, aethai chwilfrydedd Leusa'n drech na hi. Darganfu gôt i William Jones yn y llofft, ac aeth â hi i lawr i dŷ Susan Lewis.

"Wrthi'n clirio tipyn ar y llofftydd acw," meddai, "a medd—wl y gwnâi'r gôt 'ma i Huw yn y chwaral."

"Yn y chwaral!" Daliodd Susan y gôt i fyny i'w hedmygu.

"Mi wnaiff iddo fo gyda'r nos—os nad ydi William Jones yn debyg o fod 'i hisio hi."

"Nac ydi—yn enwedig 'rŵan, a fynta'n mynd yn ddyn mor bwysig."

"Gobeithio y bydd y reception yn o dda, yntê?" meddai Susan.

Nodiodd Leusa, gan geisio ymddangos yn ddidaro, ond dug y gair Saesneg ofn i'w chalon. Ai mynd i briodi yr oedd ei gŵr? Priodi rhyw ddynes gyfoethog, efallai. Ia, dyna sut y câi arian mawr, ac yr oedd ef a'i wraig am ddal trên yng ngorsaf Caerdydd am chwarter wedi wyth nos Wener.

"Mae gin ti weiarles, ond oes, Leusa?"

"Oes. Ac 'rydw i'n cal Luxembourg yn reit glir. Ar hwnnw y bydda' i'n gwrando."

"I'r drws nesa' 'ma y bydda' i'n mynd, ond yn y Bwl y bydd Huw, mi elli fentro. Mae o a Huws Dentist a'r Twm Bocsar 'na a'r lleill wrth 'u bodd bob tro y bydd 'na focsio ne ras ne' ffwtbol ar yr hen weiarles 'na, er mwyn iddyn' nhw gal esgus dros fynd i'r Bwl i wrando arno fo. Yno y byddan nhw nos Wenar, mi gei di weld, a mi ddon' adra i gyd wedi yfad fel pysgod a'r Twm Bocsar 'na wedi'i dal hi. 'Wyt ti'n cofio pan oedd Jack Peterson wrthi y tro dwytha' 'ma? Mi ath Twm Bocsar yn chwil ulw, wsti, a mi driodd ddangos i Now Dic, gŵr Enid May, be' oedd knock—out. Mi fuo Now Dic druan yn 'i wely am wsnos... 'Ydi o'n sôn am ddwad adra?"

"Nac ydi. Ond mae o'n gyrru pres imi yn reglar bob wsnos."

"Mae'n rhaid 'i fod o'n licio'i le tua'r Sowth 'na. Gobeithio na fyddan' nhw ddim yn betio y tro yma. Mi gollodd Huw goron pan oedd Jack Peterson wrthi. Ond 'wn i ddim ar be' y betian' nhw hefo William Jones. Colli y bydd Huw 'ma bob gafal, beth bynnag. 'Fyddi di'n trio'r Football Pools 'na, Leusa?"

"Bydda' weithia', wsti."

"Mae o'n sgut amdanyn nhw ac yn deud 'i fod o am riteirio a phrynu tafarn fach wrth lan y môr yn Sir Fôn pan enillith o. Mi fasa'r cradur yn yfad y proffid i gyd cyn pen blwyddyn. Be' mae o'n wneud yn y Sowth 'na?"

"Yn y pwll glo. Dreifio'r caets i fyny ac i lawr."

Caets? Mewn sioe yr oedd peth felly, ond cuddiodd Susan ei hanwybodaeth tu ôl i'r gair "O?"

Treuliodd Leusa ryw awr yn nhŷ Susan Lewis, ond nid oedd fymryn callach pan droes tuag adref. Dychwelodd ei brawd rhwng pedwar a phump â'r newydd mai un garw oedd William Jones. Stori Leusa erbyn hyn oedd i'w gŵr droi'n focsiwr tua'r De, a'i fod ef a Jack Peterson yn paratoi'n ddygn ar gyfer yr ornest nos Wener. Tagodd Ifan Davies uwch ei de wrth glywed y fath lol, ac ni fedrai hyd yn oed weddill yr afalau gwlanog ei gadw rhag pyliau hir o chwerthin. Ac eto, teimlai braidd yn anniddig o gofio sylwadau Now Portar am wrandawyr eiddgar y Bwl. Yr oedd rhyw wir mewn rhywbeth a ddigwyddai i William Jones yn rhywle. Beth oedd hi heddiw? Dydd Iau. Oedd, yr oedd amser i 'siwrio'i frawd yng nghyfraith cyn nos Wener. Ond os oedd William Jones yn gwneud rhyw gastiau peryglus tua'r Sowth 'na, colled i'r Cwmni fyddai ei 'siwrio.

"Pwy ddechreuodd y straeon gwirion 'ma?" gofynnodd wedi gorffen ei de.

"Bob Gruffydd yn y chwaral."

"O. Mi a'i i'r Seiat heno i gal gair hefo fo. 'Fûm i ddim yno ers tro byd. I'r hen bictiwrs 'na yr wyt ti'n mynd, y mae'n debyg?"

"Dydw' i ddim yn gofyn i ti dalu drosta' i, Ifan."

Nid awn gydag Ifan Siwrin i'r Seiat; ailadrodd darn o'r drydedd bennod fyddai hynny. Digon yw dywedyd iddo godi ar ei draed ac edrych dros ei sbectol wrth sôn am ansicrwydd bywyd a'r fraint o gael cymdeithas gyda'r saint. Siaradodd yr hen Wmffra Roberts hefyd, yn fywiog ac anniddorol, am dros ugain munud heb boeni ei ben am destun na phennau i'w bregeth. Trawodd Ifan Davies ar Fob Gruffydd ar y ffordd allan.

"Chwartar wedi wyth nos Wenar, yntê?" meddai, gan geisio swnio'n ddifater.

"Ia... 'Rhoswch, Wmffra Roberts; mi ddo'i hefo chi." "Be' fydd o'n wneud yno, Robat Gruffydd?"

"Fel 'sgotwr y deudodd o, er na wn i ddim be' wyr William am 'sgota. Cymryd arno y bydd o, wrth gwrs." A rhuthrodd Bob Gruffydd drwy glwyd y capel ar ôl yr hen Wmffra Roberts.

Gan ei fod yn hoff o swper cynnar, paratôdd Ifan Davies bryd o fwyd ei hun yn y tŷ, ac yna cliriodd gongl y bwrdd i gael trefn ar ei lyfrau yswiriant. Ond ni châi hwyl ar ei waith. Canu, trên chwarter wedi wyth o Gaerdydd, miloedd o bobl, arian mawr, bocsio, pysgota—nid oedd synnwyr mewn dim a glywsai. Arian mawr, gorsaf Caerdydd, bocsio, miloedd o bobl, canu o flaen y Brenin, pysgota—gwylltiodd Ifan Siwrin ac aeth i'w wely, gan adael y llestri fel yr oeddynt ar y bwrdd. Yn rhyfedd iawn, stori am focsiwr gostyngedig a di-sôn a ddringodd i'r uchelfannau a oedd ar len y sinema, ac aeth rhyw gyffro mawr drwy enaid Leusa Jones. Bachgen tal a chyhyrog oedd y gwron, nid dyn bychan tros ei hanner cant â'i gorun yn foel, ond yr oedd rhywbeth yn ei wyneb—yn ei lygaid onest, efallai—a atgofiai Leusa am ei gŵr. Curodd ei dwylo mewn cymeradwyaeth uchel pan drawodd y llanc, yn y pymthegfed tri munud, glamp o ddyn du dros y rhaffau i freichiau gwyr y seddau blaen. A chynhyrfwyd hi drwyddi pan welodd gariad y bocsiwr yn dringo i'r llwyfan—ymladd ato ac yn taflu ei breichiau am ei wddf a'i gusanu'n wyllt. Efallai, meddai wrthi ei hun ar y ffordd adref o'r sinema, y deuai telegram yn ei galw hithau i Gaerdydd i fod wrth ymyl ei gŵr yn awr ei fuddugoliaeth. Cafodd Leusa Jones freuddwydion melys y noson honno.

Hefo'r llefrith yn y bore y daeth y gwirionedd. "Peint, Mrs. Jones?" gofynnodd Wmffra Williams. "Na, chwart hiddiw, Wmffra, imi gal gwneud pwdin-reis i Ifan Davies 'ma. Mae o'n un garw am bwdin—reis." "Chwartar wedi wyth nos Wenar, yntê, Mrs. Jones?" A oedd hwn eto yn dechrau ar yr un giamocs â'r Susan Lewis 'na?

"Un garw ydi o, yntê, Mrs. Jones!"

Oedd, yr oedd hi'n amlwg ei fod.

"Be' ydach chi wedi'i glywad, Wmffra?"

"Dim ond 'i fod o ar y weiarles nos Wenar. Rhaglan am y chwaral, yntê?"

Pan ddaeth Ifan Davies i lawr i frecwast, yr oedd Leusa'n ddrwg iawn ei hwyl.

"Y Susan Lewis 'na," meddai. "Dydi hi ddim hannar call. Hi â'i medal a'i chanu o flaen y Brenin a'i harian mawr a'i risepsion a'i bocsio! 'Does 'na ddim byd yn y peth. Y cwbwl sy'n digwydd ydi fod William yn deud rhywbeth am y chwaral ar y weiarles nos Wenar. Be' oedd y ffŵl isio sôn am ganu a Jack Peterson a phetha' felly? Mi ro'i focsio iddi hi!"

Edrychodd ei brawd yn syn arni, gan agor ei geg a syllu tros ei sbectol.

"Yr argian fawr, Leusa!" meddai.

"Be'?"

"Dwyt ti ddim am ddeud wrtha' i dy fod ti wedi talu'r un sylw i ryw glebran gwirion fel 'na? 'Roedd y peth mor glir â'r haul. Stesion Caerdydd."

"Oedd, o ran hynny, 'tasa' hi wedi deud 'i stori'n iawn yn lle rhwdlan fel y gwnaeth hi... 'Gymri di facwn ac wy bora 'ma, Ifan?" "Cyma', debyg iawn."

Cafodd "Y Chwarelwr" o leiaf ddau wrandawr beirniadol, ac ar ei diwedd ni welai Ifan Siwrin na Leusa ystyr o gwbl yn y rhaglen. Ond am resymau gwahanol. Yr oedd yn amlwg i Ifan na wyddai trefnydd y rhaglen ddim byd am chwarel na chwarelwyr ; yr oedd hi'r un mor glir i Leusa nad oedd angen sôn am "sglodion" a "crawiau" a "miniar" a phethau tebyg y gwyddai'r byd i gyd amdanynt. I beth yr oedd eisiau creu darlun o rywbeth a ddigwyddai yn eu hymyl bob dydd ? Hen lol wirion, yn enwedig y disgrifiad o'r ddynes 'na yn y tŷ yn gosod y bwrdd i'r swper-chwarel. Hi â'i lobscows a'i thân mawr i sychu dillad ei gŵr!

Nid oeddynt yn gytûn eu barn ar berfformiad William Jones. "Yn hollol fel fo'i hun," oedd sylw Leusa, ond daliai Ifan nad oedd ei frawd yng nghyfraith fel pe’n trio o gwbl. Os actio, actio amdani, yntê? Gwrthodasai ei gyfle, yn ar- bennig wrth lefaru geiriau fel "taran" a "rhwygo" ac "ara' deg." Ni ddeallai ef, mwy na Thwm Edwards, sut y dewiswyd William Jones i'r gwaith.

Daeth llais y dyn bach yn weddol aml drwy'r set-radio yn ystod y misoedd wedyn, ond mingamu bob tro a wnâi Leusa a'i brawd. Gwyddai Ifan Siwrin y gallai ef wneud yn ganmil gwell, a thaflai lawer "Hy!" anfwyn tua'r teclyn yng nghongl y gegin. Teimlai Leusa y dylai perchen y llais yrru dwybunt yn lle punt yr wythnos iddi, gan ei fod, bellach, yn ennill arian mawr." Yr oedd ganddo fo wyneb i ddarlledu a'i wraig druan bron â llwgu.

Yna, yng nghanol Medi, daeth Mr. Green i'r ardal. Goruchwyliwr newydd y sinema oedd Mr. Green. Sais bychan, tew, a chymaint o gnawd o amgylch ei wddf fel y taerech fod ganddo dair gên. Yr oedd y gadwyn aur ar ei wasgod hefyd ryw droedfedd yn nes atoch nag y dylai fod, a chredodd pawb yn Llan-y-graig mai dyn glwth ac yfwr gwin oedd y dieithryn llon, wynepgoch. Dyna oedd barn Mrs. Preis y Bwl wrth ddangos ei ystafell-wely iddo y noson y cyrhaeddodd y pentref; brysiodd ymaith i'r gegin i baratoi gwledd o datws a chig a fyddai'n gymwys i wr a chanddo dair gên a gwasgod mor eofn. A phan ddaeth Mr. Green i lawr i'r ystafell-fwyta, cludodd hi a Meri Elin, y forwyn, lanastr o bryd i'r bwrdd o'i flaen. Yr oedd yn wir ddrwg ganddo, a dylasai fod wedi sôn am y peth cyn mynd i fyny'r "Cyma', debyg iawn."

Cafodd "Y Chwarelwr" o leiaf ddau wrandawr beirniadol, ac ar ei diwedd ni welai Ifan Siwrin na Leusa ystyr o gwbl yn y rhaglen. Ond am resymau gwahanol. Yr oedd yn amlwg i Ifan na wyddai trefnydd y rhaglen ddim byd am chwarel na chwarelwyr; yr oedd hi'r un mor glir i Leusa nad oedd angen sôn am "sglodion" a "crawiau" a "miniar" a phethau tebyg y gwyddai'r byd i gyd amdanynt. I beth yr oedd eisiau creu darlun o rywbeth a ddigwyddai yn eu hymyl bob dydd? Hen lol wirion, yn enwedig y disgrifiad o'r ddynes 'na yn y tŷ yn gosod y bwrdd i'r swper—chwarel. Hi â'i lobscows a'i thân mawr i sychu dillad ei gŵr!

Nid oeddynt yn gytûn eu barn ar berfformiad William Jones. "Yn hollol fel fo'i hun," oedd sylw Leusa, ond daliai Ifan nad oedd ei frawd yng nghyfraith fel pe'n trio o gwbl. Os actio, actio amdani, yntê? Gwrthodasai ei gyfle, yn arbennig wrth lefaru geiriau fel "taran" a "rhwygo" ac "ara' deg." Ni ddeallai ef, mwy na Thwm Edwards, sut y dewiswyd William Jones i'r gwaith.

Daeth llais y dyn bach yn weddol aml drwy'r set—radio yn ystod y misoedd wedyn, ond mingamu bob tro a wnâi Leusa a'i brawd. Gwyddai Ifan Siwrin y gallai ef wneud yn ganmil gwell, a thaflai lawer "Hy!" anfwyn tua'r teclyn yng nghongl y gegin. Teimlai Leusa y dylai perchen y llais yrru dwybunt yn lle punt yr wythnos iddi, gan ei fod, bellach, yn ennill arian mawr." Yr oedd ganddo fo wyneb i ddarlledu a'i wraig druan bron â llwgu.

Yna, yng nghanol Medi, daeth Mr. Green i'r ardal. Goruchwyliwr newydd y sinema oedd Mr. Green. Sais bychan, tew, a chymaint o gnawd o amgylch ei wddf fel y taerech fod ganddo dair gên. Yr oedd y gadwyn aur ar ei wasgod hefyd ryw droedfedd yn nes atoch nag y dylai fod, a chredodd pawb yn Llan-y-graig mai dyn glwth ac yfwr gwin oedd y dieithryn llon, wynepgoch. Dyna oedd barn Mrs. Preis y Bwl wrth ddangos ei ystafell wely iddo y noson y cyrhaeddodd y pentref; brysiodd ymaith i'r gegin i baratoi gwledd o datws a chig a fyddai'n gymwys i wr a chanddo dair gên a gwasgod mor eofn. A phan ddaeth Mr. Green i lawr i'r ystafell fwyta, cludodd hi a Meri Elin, y forwyn, lanastr o bryd i'r bwrdd o'i flaen. Yr oedd yn wir ddrwg ganddo, a dylasai fod wedi sôn am y peth cyn mynd i fyny'r Mr. Green yn ofalus iawn—dim hen bicyls a brôn a phethau felly.

Galwodd y gŵr bach tew i'w gweld yn y prynhawn. Chwil—iai am lety, meddai, a daethai i'w feddwl y gallai hi, yn arbennig gan iddi gael y profiad o ofalu am ei mam, ei dderbyn i'w thŷ. Ychydig oedd ei anghenion, talai arian da am le cysurus, a byddai'n falch o gynnig sedd rad ac am ddim iddi yn y sinema bob nos Lun a nos Iau. Curodd Leusa wy mewn glasiaid o lefrith iddo.

Gwn, ddarllenydd hynaws, dy fod yn hiraethu am droi'n ôl i gwmni William Jones, ac felly nid oedwn i sôn am ystumog Mr. Green a phryder Leusa yn ei chylch. Gan mai bwyd llwy, gan mwyaf, a ddeisyfai'r dieithryn, ni phoenid ef yn bersonol gan ddiffygion coginio gwraig y tŷ, a chwarae teg iddi hithau, gwnâi ei gorau iddo. Yn wir, cwyrai Ifan Siwrin na châi ef na'i ystumog y ddegfed ran o'r sylw a roddai ei chwaer i'r lletywr o Sais. O, ond yr oedd Mr. Green yn ddyn bach mor neis, er ei fod yn dioddef cymaint ac yn bwyta'r nesaf peth i ddim, a newydd golli ei wraig, a'i ferch wedi dianc i America hefo gŵr rhywun arall, a pherchenogion y sinema yn ei feio ef bob tro y byddai'r lle'n hanner gwag. Torri i grio a wnaeth Leusa pan holodd Mr. Green hi am William Jones. Buasai ei gŵr yn un mwyn a charedig am flynyddoedd, meddai, ond daethai rhywbeth drosto'n sydyn y llynedd, a dechreuodd gicio'r dodrefn o gwmpas y lle a rhegi fel cath a'i tharo nes bod ei dannedd—gosod yn dipiau yn ei cheg. Cododd y lletywr o'i gadair i'w chysuro, a rhoes Leusa ei phen ar esmwythdra'i wasgod i wylo'n ddiatal. A'i fraich am ei hysgwydd, haerodd yntau y buasai'n hanner lladd y bwystfil o ddyn pe câi afael ynddo. Ers faint y ciliasai i'r De? Pymtheng mis! Yr oedd hi'n bryd iddi ei ysgar am gefnu arni gyhyd. Ond nid oedd ganddi fodd i fyw heb y bunt a yrrai ef iddi bob wythnos. Modd? Nid oedd yn rhaid iddi bryderu am hynny. Yr oedd ef, Mr. Green, yn hoff iawn ohoni ac yn ddiolchgar am lawer wy wedi'i guro mewn llefrith, ac os oedd yn ei chalon yr hoffter lleiaf tuag ato ef... Taflodd Leusa ei breichiau am wddf Mr. Green, a galwodd ar Ifan Davies, a drwsiai ei feic yn y cefn, i'r tŷ i derri'r newydd iddo—ac i fod yn dyst o'r cyfamod. Trannoeth, âi Mr. Green i Fanger ynglŷn â rhyw ffilmiau, a chynigiodd Leusa fynd gydag ef. Ysgwyd ei ben a wnaeth y cyfreithiwr yr ymgynghorodd y ddau ag ef. Pymtheng mis? Yr oedd yn rhaid, yn ôl y ddeddf, i William Jones fod i ffwrdd am dair blynedd cyn y gellid ei gyfrif yn enciliwr. Ond gallai Mrs. Jones ei gyhuddo o greulondeb, yn enwedig ar ôl y llanastr a wnaethai ar y dodrefn, ac ar ei dannedd—gosod. Na, meddai Leusa'n frvsiog, nid oedd ganddi dystion, a byddai ef yn sicr o wadu'r cwbl, gan daeru celwyddau nes bod ei wyneb yn las. A oedd ganddo gariadon tua'r De? Oedd, amryw, atebodd Leusa; yr oedd o'n un garw am y merched. O, yr oedd y broblem yn un bawdd ynteu. Byddai William Jones, yr oedd yn fwy na thebyg, yn falch o ymryddhau o dalu'r bunt wythnosol, a dim ond iddo dreulio nos mewn rhyw westy gydag un o'i ferched ... Na, ni lwyddai'r cynllun hwnnw ym marn Leusa; yr oedd ei gŵr yn ormod o hen lwynog i'w glymu ei hun wrth un ferch arbennig.

Hm. Crafodd y cyfreithiwr ei ên. Ofnai y byddai'n rhaid i amynedd y ddau gael perffaith waith o hynny hyd ddiwedd y tair blynedd. Yn y cyfamser, câi Leusa ei phunt yr wythnos; byddai'n rhaid i'r dihiryn dalu honno. Oedd, yr oedd y ddeddf yn ffolineb, efallai, ond ni wyddai ef am ffordd i'w hosgoi. Rhywfodd neu'i gilydd, daeth y stori i glustiau Susan Lewis, a chludodd ei gwr hi—y stori, nid ei wraig—i'r chwarel. Dic Trombôn a'i hadroddodd—gydag addurniadau barddonol, wrth gwrs—wrth Bob Gruffydd, ac ysgrifennodd hwnnw ar unwaith at ei hen bartner.

"Ia, wel," oedd unig sylw William Jones.