Y Cychwyn/Pennod 1

← Prolog

Y Cychwyn gan T Rowland Hughes

Pennod 2

𝒫𝑒𝓃𝓃𝑜𝒹 1

COFIAI am fore Llun yn niwedd Gorffennaf a'r ysgol newydd dorri ac yntau'n fawr ei siom am na châi fynd i'r chwarel. Yr oedd yn ddeuddeg oed—wel, o fewn mis i hynny, beth bynnag—ac yn dalach a chryfach hogyn na Huw Rôb a Wil Cochyn, ei gyfeillion yn yr ysgol.

Deffroes yn gynnar iawn y bore Llun hwnnw, a gwelai fod rhywun yn symud yn hanner-gwyll yr ystafell. Ei frawd Dafydd yn gwisgo amdano. Ffrydiodd chwerwder i feddwl Owen fel y cofiai fod Huw Rôb a Wil wrthi'n ymwisgo y munud hwnnw hefyd, a throwsus melfared newydd gan bob un o'r ddau. A daeth atgof am y prynhawn Gwener cynt a Huw a Wil yn mynd adref o'r ysgol efo'i gilydd yn dalog, wedi rhoi heibio am byth bethau bachgennaidd fel "syms" a llyfrau-darllen a llyfrau-ysgrifennu. Cerddai ef ugain llath tu ôl iddynt yng nghwmni Cecil Rowlands—"Cecil Mami" i hogiau mwyaf yr ysgol a gwyliai hwy'n eiddigus, Huw Rôb yn poeri rhwng ei ddannedd, a'i fawd yn nhwll-braich ei wasgod, a Wil Cochyn yn sgwario'i ysgwyddau a gwyro o ochr i ochr fel llongwr. Teimlai Owen ei fag-ysgol yn faich ofnadwy, ac er ei fod yn hoff o Mr. Roberts, athro ifanc Standard V, gwgodd ar ei gefn wedi iddo fynd heibio iddo ef a Cecil ar y ffordd.

"Mi wyddost be' mae dy dad wedi'i ddeud," ebe'i fam amser te. ""Rwyt ti i aros yn yr ysgol am flwyddyn arall. Mi gei fynd i'r chwaral pan fyddi di'n dair ar ddeg a dim cynt."

"Ond mi gafodd Dafydd fynd yn ddeuddag oed."

"Mae pethau'n well arna' ni erbyn hyn, a'r 'gennod a Dafydd yn gweithio. Mi ddylat fod yn falch o'r cyfla i gael addysg. 'Chydig iawn o ysgol ges i na'th dad, a'r hen Ddefis y Sgŵl ers talwm yn hannar-meddw mor amal ag yr oedd o'n sobor. A phaid di â swnian wrth dy dad pan ddaw o adra'. Cofia di, 'rŵan. 'Wyt ti'n clywad?"

"Ydw', 'Mam."

Yr oedd Owen yn ddigon hen i amau pam y siarsiai ei fam ef i beidio â swnian wrth ei dad. Nid rhag iddo boeni'r chwarelwr blinedig ar ôl ei ddydd o waith, ond rhag ofn i Robert Ellis haelfrydig a llon ildio'n fyrbwyll i gais ei fab. "Cei, debyg iawn, Now bach," a ddywedai ef efallai, a'i lygaid mawr anghyfrifol yn osgoi rhai ei wraig.

"Mi wyddost be' mae dy dad wedi'i ddeud," oedd geiriau ei fam, ond gwyddai Owen mai'r hyn a ddywedai hi a oedd yn ddeddf. Yn awr, ac yntau bron yn ddeuddeg, dechreuai weld trwy frawddegau fel "Mi ofynna' i i'th dad" neu "Mi gawn ni weld be' fydd dy dad yn feddwl" neu "Dy dad sydd i benderfynu." Rhoddent i Robert Ellis awdurdod a chadernid na pherthynent iddo yn wir, treuliasai'r fam lawer o'i dyddiau'n creu ym meddwl ei phlant y syniad bod eu tad yn gawr mewn doethineb a phwyll yn ogystal ag o gorff. Ac nid hollol gywir oedd mai am fod "y 'gennod a Dafydd yn gweithio" yr oedd pethau'n well ar y teulu erbyn hyn. Nid aethai'n angof ambell nos Sadwrn pan yrrai'i fam hwy oll i'w gwelyau'n gynnar ac yr arhosai Owen yn effro i wrando am sŵn ei dad yn ymlwybro'n feddw hyd lwybr yr ardd tan ganu a siarad ag ef ei hun bob yn ail. Ond ers blynyddoedd bellach nid âi Robert Ellis ar gyfyl y Crown.

Ar y bore Llun hwnnw, fel y gwyliai Dafydd yn ymwisgo yng ngwyll y "siambar," teimlai Owen yn ddig tuag at ei frawd mawr pedair ar bymtheg. Droeon yn ystod y Sadwrn a'r Sul y ceisiasai ei gymell ef i ddadlau o'i blaid, ond yr un oedd yr ateb bob gafael—cyngor dwys i wneud yn fawr o'i gyfle i gael addysg. Hy, yr oedd yn ddigon hawdd i Ddafydd siarad, ac yntau wedi gadael yr hen ysgol 'na pan oedd o'n ddim ond deuddeg oed. Daeth golau cyfrwys i lygaid Owen. Efallai efallai ped âi am dro i'r chwarel a dangos i'w dad ei fod yn hwylus efo'i ddwylo, ac yn eiddgar am ddysgu, y medrai ei berswadio i'w dynnu o'r ysgol. Câi ddiwrnod cyfan efo'i dad, ymhell o gyrraedd dylanwad a dadleuon ei fam.

"Dafydd?"

"Ia, Now bach?"

""Faint ydi hi o'r gloch?"

""Wn i ddim yn iawn. Tua hannar awr wedi pump."

"Ydi 'Mam wedi codi?"

"Ydi. Mae hi wrthi'n cynnau'r tân."

"Yr ydw' inna' am godi hefyd."

"Codi? Yr argian, i be', dywad?"

"I ddŵad efo chi i'r chwaral am dro. Gan nad oes 'na ddim ysgol, yntê Dafydd? 'Ydi 'Nhad yn saethu hiddiw?"

"Ydi, yr ydw i'n meddwl. Ond 'fedri di ddim dŵad hiddiw, Now bach. 'Chlywis i mo 'Mam yn deud dy fod di i fynd tros dy addroddiada' efo Taid bora 'ma?"

"Do, ond twt, mi wnaiff heno'r tro. Mi fedar Enid alw yno i ofyn iddo fo newid yr amsar."

Yr oedd Owen ar ei draed erbyn hyn ac yn gwisgo amdano ar frys gwyllt.

"Brensiach annwl, i b'le'r wyt ti'n mynd?" oedd cyfarchiad ei fam pan gyrhaeddodd ef y gegin.

"I'r chwaral am dro, 'Mam. Mae 'Nhad yn saethu hiddiw."

"A thitha' i fynd at Taid i redag dros dy adroddiada'?

Ac wedi addo picio i'r Hafod pnawn 'ma i nôl llaeth imi?"

"Mi geiff Enid alw yn nhŷ Taid, ac mi a' i i nôl llaeth heno ar ôl dŵad adra'."

"'Rydw' i isio'r llaeth pnawn i wneud tatws-llaeth i'r swpar- chwaral. Hwda, bwyta'r uwd 'ma, a mi gei fynd cyn bellad â gwaelod Lôn Serth efo nhw."

Daeth Robert Ellis i mewn, ac yr oedd Owen yn falch o weld ei fod mewn tymer dda.

"Wel, Owen Ellis, 'machgan i," meddai, gan ddynwared llais main hen flaenor o'r enw Ifan Ifans, "a b'le ma' chi'n meddwl bod chi'n mynd hiddiw os ma' chi'n gwbod?"

""Ydach chi'n saethu hiddiw, 'Nhad?"

"Ydw', am naw os medra' i.

Pam, Now bach?"

""Ga' i ddŵad i'r chwaral efo chi, imi gael eich gweld chi'n saethu ?"

"Cei, debyg iawn, 'r hen ddyn. Hynny ydi.. Sylweddolodd iddo siarad heb ymgynghori â'i wraig.

"Mae o i fynd dros i adroddiada' efo Taid am un ar ddeg," ebe hithau, "ac i nôl llaeth pnawn 'ma."

"Mi fydda' i'n ôl cyn un ar ddeg, 'Mam, os ydi 'Nhad yn saethu am naw."

"O, o'r gora".

"Mi ofala' i y daw o adra' ar ôl imi saethu, Emily," meddai'r tad. "A mi gei weld dy dad i fyny yn y rhaff, Now bach. Y twll yn un go uchal ar y graig, wsti."

"Dew !" meddai Owen, a'i lygaid yn disgleirio. Gan edmygedd, debygai'r lleill, ond rhan bwysig o'r cynllun dirgel ym meddwl y bachgen oedd ffalsio i'w dad. Ac yr oedd y ffordd honno'n un rwydd a sicr i galon Robert Ellis.

Gan fod y tad a Dafydd yn gweithio'n o uchel yn y chwarel, ychydig o ddynion a oedd ar hyd y ffordd yn nhawelwch y bore cynnar. Ond ymunodd tri arall â hwy yng nghanol y pentref, a melys i Owen oedd clywed tramp y traed yn eco caled, brau, hyd furiau a thoau'r tai. Dim ond o ran eu gweld yr adwaenai ef ddau o'r tri dyn—i gapel arall yr aent hwy—a rhoddai'r dieithrwch hwnnw fwy o flas fyth ar yr antur. Y trydydd cydymaith oedd Elias Thomas, ei athro yn yr Ysgol Sul, dyn mwyn, breuddwydiol, tawel ac araf ei leferydd, a'i frest wan yn gwneud iddo anadlu'n drwm.

"Mae gynnoch chi jermon newydd hiddiw, Robat Ellis," meddai un ohonynt, gŵr bychan, eiddgar, a lusgai'i draed yn flêr wrth geisio canlyn y lleill. Yr oedd Owen o'i ben a'i ysgwyddau'n dalach nag ef, ac ymsythodd i'w wneud ei hun yn dalach fyth.

"Na, dim ond am 'chydig bora 'ma, Huw Jones," meddai'r tad. "Yr ysgol wedi torri. 'Dydi o ddim yn ddeuddag eto." "Tewch, da chi! Hogyn mawr o'i oed. Tynnu ar ôl 'i dad, yntê?" Edrychai'r dyn bach heibio i Owen i fyny i wyneb ei dad, gan lusgo'i glocsiau'n waeth fyth, nes peri i'r bachgen ofni iddo ef a'i "biser chwarel" fynd ar eu hyd i'r lôn. Sylwodd fod cryn berth o flew yn tyfu o'i glust. Dew, dynion rhyfedd a oedd yn y chwarel, yntê?

"Be' 'newch chi efo fo, Robat Ellis? Clarc o ryw fath, efalla"."

Yr ail ddyn, ar ôl clirio'i wddf yn bwysig, a ofynnai'r cwestiwn, gan swnio fel petai'n rhoi cyngor yn hytrach na disgwyl ateb.

"Mae'r hogyn acw," chwanegodd, "wedi cael addewid am le reit dda. Efo Roberts y Twrna' yn y dre. Ond mae gan Cecil flwyddyn arall yn yr ysgol cyn hynny. 'Roedd Roberts yn deud wrth y wraig acw fod un o'r hogia' oedd gynno fo yn fannister tua Lerpwl erbyn hyn."

Cecil! Ia, tad "Cecil Mami" oedd y dyn, meddai Owen wrtho'i hun, a gwelai wedyn y tebygrwydd rhyngddo a'i fab. Yr oedd iddo wyneb fflat, llywaeth, a llygaid mawr yn ymwthio o'i ben. Edrychodd ar Owen cyn clirio'i wddf eto a chwanegu, "Synnwn i ddim na wnâi hwn glarc reit dda hefyd. Ne' mewn siop."

"Na, mae o'n sâl isio mynd i'r chwaral," ebe Robert Ellis, braidd yn swta.

"Fedrwch chi ddim deud, na fedrwch?" meddai'r dyn bach, gan boeri i'r ffordd yn ei ddoethineb. "Ond mae 'na lefydd gwaeth na'r chwaral, ond oes? Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

Yr oedd geiriau'r dyn bach yn flêr a thrwsgl fel ei draed, ond llefarai tad Cecil yn bwyllog a phwysig, fel petai'n traethu gwirioneddau mawr. Sylwodd Owen na thalai'i dad fawr o sylw i'r un o'r ddau, gan hanner-droi ei ben tuag at Elias Thomas, fel petai'n aros am ei farn ef. Er bod Robert Ellis ymhell o fod yn ŵr amlwg yn y capel—gwnâi ryw esgus byth a beunydd i osgoi mynd yno ar noson waith—edrychai ar flaenor gyda pharchedig ofn, ac o holl flaenoriaid Siloam, Elias Thomas, yr addfwynaf o ddynion, oedd ei arwr ef. Efallai am ei fod ef ei hun mor wahanol iddo, mor drystiog a byrbwyll ei ffordd.

"Mae Owen yn tynnu ar ôl 'i daid," meddai Elias Thomas yn awr. "Fo ydi'r adroddwr gora' yn y capal 'cw. A'r gora' o ddigon am ddysgu a deud adnoda".

"Ond 'fedrwch chi ddim ennill tamad wrth ddeud adnoda', Lias Tomos," oedd sylw craff tad Cecil.

"Na fedrwch," cytunodd y dyn bach, "ne' mi fasa'r hen wraig, fy mam, yn werth ffortiwn. Pennod gyfa' yn y Seiat bob nos Fawrth. Yntê, Ifan Rowlands? 'Welis i neb tebyg iddi hi. Na fedrwch, 'nen' dyn. A mae'n rhaid i rywun fyw, ond oes? Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

"Prygethwr ddyla' Owen fod," ebe Elias Thomas. "Mae'n blesar 'i glywad o'n atab cwestiyna' ar y wers yn yr Ysgol Sul. Dyna chi ddoe ddwytha' pan oeddan ni'n trin dameg y perl gwerthfawr . . ."

""Fedrwch chi ddim deud, na fedrwch?" meddai'r dyn bach. "Dyna chi be'-ydi'i-enw-fo, Carey Robaits, hogyn Wmffra Robaits. Cena' bach drwg yn y Band o Hôp ers talwm. Pwy fasa'n meddwl amdano fo'n brygethwr, yntê? Ond dyna fo, 'fedrwch chi ddim deud, na fedrwch? Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

"Clarc!" "Prygethwr!" Yr argian, beth pe clywai Huw Rôb a'r Cochyn y siarad hwn!

Daethant i'r Lôn Serth cyn hir ac ymffurfio'n ddau a dau i ddringo tua'r chwarel. Ceisiodd Owen fod yn gydymaith i'w dad, ond methodd, ac fe'i cafodd ei hun yn olaf yng nghwmni Dafydd. Cerddai'i dad ac Elias Thomas ar y blaen, a gwyliodd hwy'n amheus: ai trin ei ddyfodol ef yr oeddynt?

"Y lolyn, yntê, Dafydd?"

"Pwy, Now bach?"

"Y Lias Tomos 'na."

"O, mae'r hen Lias yn meddwl llawar ohonat ti, wsti."

"'Wnaiff o ddim prygethwr ohona' i, myn diain i, mi wn i hynny."

Ni ddywedodd Dafydd ddim. Yr oedd hynny'n hollol fel efô, meddyliodd Owen yn sur, gan feddwl ei feddyliau'i hun yn lle cytuno ag ef.

"Ac mae o'n siŵr o fedru perswadio 'Nhad, 'gei di weld. Pam na roith o lonydd i rywun? 'Dydi o'n ddim o'i fusnas o, 'ydi o?"

"Mae'n hen bryd i Huw Jones gael trowsus newydd," meddai Dafydd, gan wenu tua choesau'r dyn bach. "Mae o'n fwy o glytia' nag o drowsus ers tro byd."

Hy, newid y stori i osgoi ateb y cwestiwn.

Wedi ymdroelli'n wyn a serth am dros hanner milltir, croesai'r llwybr bont fechan haearn ar ysgwydd y mynydd. Uchel oedd clonc yr esgidiau hoelion-mawr ar y bont, a phan gyrhaeddodd Owen hi, trawodd yntau ei draed yn drwm arni er mwyn iddynt ddeffro cymaint o sŵn â rhai Dafydd. Tu draw i'r bont yr oedd darnau o lechi wedi'u chwalu dros y llwybr, ac yna fforchiai'r Lôn Serth yn sydyn, un fraich yn llithro i'r ddeau dan goed a'r llall yn dringo hyd ymyl tomen o rwbel.

"Rhaid imi d'adael di 'rŵan, Now bach," meddai Dafydd. "Os na ddoi di efo mi i Bonc Rowlar."

18 Y CYCHWYN

“Na, efo 'Nhad yr ydw” i'n mynd. Mae o'n saethu hiddiw.”

“Efo chi mae o am ddŵad, 'Nhad,” meddai Dafydd pan ddaethant i'r fforch, lle'r oedai'r lleill i arosamdanynt. “Nhad yn saethu” ydi popath hiddiw."'

Dringodd Dafydd a thad Cecil y llwybr ar y chwith, a dilyn- odd y lleill y lôn dan y coed, ac Owen yn cerdded wrth ochr ei dad yn awr. Yn y coed yr oedd rhes o gytiau, a dynion yn rhuthro allan o rai ohonynt tua'r gwaith.

“Y Barics, yntê ?”” ebe Owen.

“Ia,” atebodd ei dad. “Dynion o bell sy'n byw yn rhain, wsti. Ond 'chydig sy ynddyn” nhw ar fora Llun fel hyn gan fod y rhai sy wedi bod gartra' i fwrw'r Sul yn cael dechra” gweithio awr yn hwyrach. Fydd 'na neb yma dros y Sadwrn a'r Sul ncsa”, a hitha'n Gyfri Mawr ddydd Gwecnar.”

“Yn y Barics yma y mae'ch partnar chi, yntê ?”

«3 Y BA

Rhoes Robert Ellis ddau fys yn ei geg a chwibanoedd dros y lle. Daeth dyn yn llewys ei grys i ddrws un o'r cytiau, chwif- iodd ei law arnynt, yna diflannodd yn ci ôl i'r cwt am ennyd, ac ymddangosodd drachefn a'i gôt yn un llaw a'r llaw arall yn cau botymau'i wasgod. _ Yr ocdd brechdan fawr rhwng ei ddannedd.

“Un sâl gynddeiriog ydi George yn y bora,” ebe Robert Ellis. “Ond 'does dim modd i'w gacl o i'w wely, medda'r hogia”.”

“O? Be'mae o'n wneud, Robat ?”

““Darllan tan ohydion, Lias Tomos.”

“9 Ydi o'n darllan 'i Feibil weithia”, dywad ?”

“Na, go 'chydig, mae arna” i ofn... Mae o'n Sais go dda, fel y gwyddoch chi, ac yn cael plesar mewn stracon a nofelau Saesnag o bob math. Un garw ydi George.”

“Ia, hogyn clyfar, yntê? Rocdd 'i dad o, John Hoblcy, felly o'i faen o. Ond piti 'i fod o'n un mor wyllt. Ia, wir,

piti garw, a 'fynta' mor alluog.” "Hylô, pwy ydi'r gŵr bonheddig yma, Bob?" gofynnodd George Hobley pan ymunodd â hwy. "Hwn ydi Now?"

"Ia, fachgan. 'Roedd yn rhaid iddo fo gael dwad i'n gweld ni'n saethu bora 'ma."

"O? Diwrnod bach yn y chwaral? Tipyn gwell na'r hen ysgol 'na, yntê, Now?"

Ia," meddai Owen gan roi tro ar ei ben a gwenu'n hynod gyfeillgar ar bartner ei dad: hwn oedd y gŵr callaf a welsai y bore hwnnw, y callaf o ddigon.

Dyn tenau, llon, ydoedd, yn hanner-chwerthin wrth lefaru ac yn gweiddi fel petai'r un y siaradai ag ef yn bur fyddar. Yr oedd tua phump a deugain, ond gwnâi ei wallt golau a'i lygaid gleision, direidus, iddo ymddangos lawer yn ieuangach. Cofiodd Owen iddo ddigwydd clywed ei fam yn sôn am "Y George Hobley 'na" droeon wrth ei dad, a'i thôn yn awgrymu nad oedd y gŵr hwnnw'n un i'w edmygu na'i efelychu. A chofiodd hefyd am y noson honno y gwelodd ef yn honcian allan o'r Crown ac y cafodd ei rybuddio gan ei dad i beidio â sôn gair am y peth wrth ei fam.

"Na, 'dydi o ddim am aros drwy'r dydd, George," ebe Robert Ellis. "Mae'n rhaid iddo fo fynd adra'n syth ar ôl inni saethu. 'I fam o isio iddo fo redag tros 'i adroddiada' efo'i daid rhag ofn iddo fo'u hanghofio nhw, a'r gwylia' hir o'i flaen o."

"Wel, ia, hwn ydi'r adroddwr, ynte?"

"Y gora' yn y capal acw," meddai Elias Thomas â balchder mawr. "A chystal â neb yn yr ardal i gyd, o ran hynny."

Cerddent dros wastad o lechi yn awr, a chyn hir fesul un hyd ystlys tomen fawr, wasgarog. Safodd y cwmni ar ei hysgwydd ac yr oedd Elias Thomas, yn amlwg, yn falch o'r seibiant ac o gyfle i gael ei wynt ato.

"Dyma iti'r olygfa ora' yn Sir Gaernarfon, am wn i, Owen," meddai ymhen ennyd. "Yr hen Wyddfa a'r clogwyni o'i chwmpas hi; un, dau, tri llyn yn 'sgleinio fel gwydra' yn yr haul; hannar dwsin o nentydd yn hongian yn wyn ar y llethra' acw; a draw i'r dde caea' ac afonydd yn llithro i lawr tuag Afon Menai... Ia... Ia... Uchel yw dy ddeheulaw. . ." Ac ysgydwodd yr hen flaenor ei ben yn ddwys.

"Ia, Lias Tomos, ia, wir," meddai Huw Jones, gan swnio bron yn bregethwrol.

"'Chafodd O ddim llawar o hwyl ar y fargan 'na sy gynnoch chi, Lias Tomos," oedd sylw amharchus George Hobley. "Gwnithfaen bron i gyd, yntê?"

"Mae 'na dda a drwg mewn craig fel mewn pobol, George, 'machgen i," atebodd blaenor yn dawel. "Oes, mae 'na wnithfaen yng nghalon y ddau weithia', wel'di."

Nid oedd Owen yn meddwl cymaint o bartner ei dad ar ôl clywed ei eiriau am y wenithfaen. Teimlai fel y gwnaethai y bore Sul hwnnw pan alwodd Wil Cochyn Dduw yn "hen snîc" am ei fod yn gwylio rhywun ddydd a nos. Wedi iddynt gyrraedd y llwybr lletach tu draw i ysgwydd y domen, cerddodd, yn reddfol bron, wrth ochr Elias Thomas, a thôn ddirmygus ei fam wrth sôn am "y George Hobley 'na" yn atgof annifyr o gryf yn ei feddwl.

Yr oedd Britannia yn bonc lydan braf, a rhes hir o gytiau agored, y "waliau" lle'r oedd y dynion yn hollti a naddu'r cerrig, hyd un ochr iddi ac o'u blaen hwy bentyrrau taclus o lechi o wahanol faint. Rhedai rheiliau drwy ganol y bonc, rhai tua phen y domen ac eraill tua'r Twll. Safai gwagenni rhydlyd arnynt, yn barod i'w llwytho â rhwbel o'r waliau ac â cherrig a baw o'r Twll.

"Yr ydw' i'n mynd i'r Twll, Now bach," meddai Robert Ellis wrth daro'i gôt ar fachyn yn ei wal a gwisgo un arall hen a chlytiog yn ei lle. "Fasat ti'n licio rhedag draw i wal Lias Tomos am dipyn?"

"Ond... ond 'cha' i ddim dŵad efo chi, 'Nhad?"

"Na, os doi di i lawr i'r Twll mi fyddi fel pelican ymhell odana' i a finna' i fyny yn y rhaff, wsti."

"Twt, mi geiff yr hogyn aros yma efo mi nes bydda' i'n dŵad i lawr i'r Twll, Bob," meddai George Hobley.

"O'r.. o'r gora', George. Ond meddwl yr on i y basa' fo'n fwy cartrefol efo'r hen Lias, a 'fynta'n 'i 'nabod o mor dda. Un go swil efo rhywun diarth ydi Now 'ma."

Gwelai Owen fod ei dad eisiau iddo fynd at y blaenor am dipyn yn lle aros yn y wal efo'i bartner. Pam, tybed? Daeth ateb i'r cwestiwn ar unwaith.

"Swil! Ond damia, 'fydd o ddim yn swil efo mi. 'Fyddi di, Now bach?"

"Na . . . na fydda'." A daeth eilwaith yr atgof am Wil Cochyn yn galw Duw yn "hen snîc." Ac am ddyn meddw yn honcian allan drwy ddrws y Crown. Cofiodd Owen hefyd na welsai George Hobley erioed yn Nhyddyn Cerrig, er y piciai i lawr i'r Llan ddwywaith neu dair bob wythnos i siopa ac i . . . i alw yn y Crown. Ac o dan ddylanwad ei fam a chan wybod mor dlawd oedd ei gartref gynt cyn i'w dad roi'r gorau i yfed, casai Owen y Crown â chas perffaith.

"Mynd at Lias Tomos am dipyn, 'Nhad."

"O'r gora', 'ngwas i, a mi ddaw George â chdi i lawr i'r Twll ymhen rhyw awr."

"Geiff o ddŵad yma atach chi am dipyn, Lias Tomos?" gofynnodd Robert Ellis pan ddaethant at wal yr hen flaenor.

"Ceiff, 'nen' Tad, â chroeso. Ac mi rown ni gyfla iddo fo naddu llechan ne' ddwy inni, on' rown, Huw Jones?"

Edrychai Huw Jones yn ddigrifach fyth yn awr. Trawsai hen gôt glytiog amdano, ac am ei ben gwisgai het galed felynwen a'i hymyl yn dechrau ffarwelio â'r gweddill ohoni. Syllodd yn hir a beirniadol ar Owen, ac yna daeth ei fysedd o hyd i bwt o bensil ym mhoced ei wasgod. Rhoes hwnnw rhwng ei ddannedd tra thynnai nodlyfr hynafol o'r boced tu fewn i'w gôt.

""Wn i ddim," meddai. "Ydi o wedi cael caniatâd i ddŵad i'r chwaral?"

"Wel, mae o yng nghwmni'i dad, Huw Jones," atebodd Robert Ellis.

"Hm... Enw?"

"Owen Ellis," meddai Owen, gan wincio ar ei dad.

"Enwad ?"

"Y?"

"Pa gapal ?"

"Siloam."

"O, Methodus, ia? Mae gynno' ni ddigon o'r tacla' hynny yn y chwaral 'ma'n barod. Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag.

"Methodistiaid creulon, cas,
Mynd i'r capal heb ddim gras,
Gosod seti i bobol fawr,
Gadael tlodion ar y llawr."

A chwarddodd Huw Jones am chwarter munud am ben ei ddigrifwch ei hun. Chwarddodd ymyl yr het hefyd, gan ddal i ysgwyd yn hir ar ôl i'w pherchennog sobreiddio.

Brysiodd nifer o ddynion heibio i'r wal ar eu ffordd i'r Twll ac ymunodd Robert Ellis â hwy. Gwyliodd Owen ef yn mynd, a theimlai'n falch o'i dad. Ef oedd y dyn mwyaf a'r cryfaf ohonynt oll, dros ei chwe throedfedd a'i ysgwyddau llydain yn ysgwâr a'i ben cringoch yn uchel. Dywedodd un o'i gymdeithion rywbeth digrif wrtho a thorrodd ei chwerthin llon, bachgennaidd, yn ffrydlif drwy'r bonc. Gresyn, meddyliodd Owen, na châi fynd i'r Twll i gynorthwyo'i dad-ac i brofi iddo y gwnâi chwarelwr. Ond fe ddôi cyfle ar ôl y saethu: ni fyddai raid iddo gychwyn adref tan tua deg.

Canai'r corn saith o'r gloch fel y troai'n ôl i'r wal. O Lan Feurig swniai'r corn bob amser yn dirion, a'i lais wedi'i leddfu gan y pellter, ond o agos yr oedd yn groch a haerllug a'i awdurdod yn ddiymwad. Gwyliodd y ddau chwarelwr wrth eu gwaith, Elias Thomas yn hollti clytiau o gerrig ac yn taro ar y pentwr wrth ochr ei bartner y crawiau a ryddhâi'r cŷn a'r ordd, a Huw Jones yn eu cymryd fesul un ar y "drafael", y fainc naddu, ac yn naddu pen ac ochr i bob un â'r gyllell cyn rhwbio hoelen y pren mesur yn gyflym hyd ymylon eraill y grawen er mwyn ei naddu yn llechen o fesurau arbennig.

""Fasat ti'n licio trio, 'ngwas i?" gofynnodd y dyn bach ymhen tipyn.

"Baswn, os ca' i."

Eisteddodd Owen ar y drafael, ac o dan gyfarwyddyd Huw Jones llwyddodd i naddu pen ac ochr i'r grawen, er mai yn boenus o araf y gwnâi hynny. Yna, eto yn araf ac yn hynod ofalus, cymerodd y pren-mesur a marciodd hi, gan orffen naddu'r pen a'r ochr arall iddi yn gywir ar hyd y marciau.

"Wel, wir, mae hwn wedi'i eni'n chwarelwr, Lias Tomos, ydi, 'tawn i'n peth'ma. Y tro cynta' i mi drio fy llaw, mi falis i'r grawen yn dipia' ulw racs, wchi. Ond 'drychwch, mewn difri calon, ar y lechan 'ma! Y gynta' 'rioed iddo fo'i naddu, ac mae hi'n ddigon da i'w rhoi ar do Bycinam Palas unrhyw ddydd ! Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag."

Gwyddai Owen mai tynnu ei goes yr oedd y bach, ond gobeithiai, er hynny, iddo ddangos peth medr ac y soniai Huw Jones amdano wrth ei dad. Teimlai braidd yn ddig wrth Elias Thomas am nad ymunai ef yn y clod. Ond yn y capel, fel arfer, yr oedd meddyliau'r blaenor.

"Mi fasat yn synnu mwy 'tasat ti yn yr Ysgol Sul efo mi ddoe, Huw," meddai. "Yn y drydedd bennod ar ddeg o Fathew yr oedd y wers, a phan ofynnis i i Owen 'ma egluro dameg y perl gwerthfawr . . ."

Ond bychan oedd diddordeb Huw Jones yn y perl gwerthfawr. "Mi wneiff hwn chwarelwr heb 'i ail, 'gewch weld," meddai. "Ne' dyna ydw' i'n ddeud, beth bynnag... Hwda, tria'r grawan fawr 'ma, Now bach. Marcia a nadda di hi yr un fath â'r llall, ond cymar ofal efo'r gongol bella' acw rhag iddi hi falu o dan y gyllall. Dim ots os gwneiff hi. Mi gei naddu llechan lai ohoni hi wedyn . . . Diawch, un peth'ma ydi hwn efo'r prenmesur a'r gyllall, Lias Tomos!"

Ond nid oedd Elias Thomas fel petai'n hoffi brwdfrydedd ei bartner uwch gorchestion y "jermon" newydd. Hy, os oedd o'n dal i feddwl y medrai o wneud pregethwr ohono, meddyliodd Owen, 'wnaeth o erioed fwy o gamgymeriad! . . .

"Dacw fo dy dad. 'Weli di o?"

Cerddai George Hobley ac Owen o'r bonc tua'r Twll.

"I fyny ar y rhaff acw? Dew!"

"Ia, ond yn y rhaff, nid ar y rhaff, fydd chwarelwr yn ddeud, wsti."

Gadawsant y bonc ymhell o'u holau a dilyn y rheiliau haearn i'r Twll ac yna ar ei draws at fargen Robert Ellis. A'r rhaff am ei forddwyd a'i ganol, a'i draed ar grib yn y graig, curai ef yr ebill hir yn ddyfnach, gan roi tro ynddo o guriad i guriad. "Mae o'n ddigon hir bellach, Bob," gwaeddodd George Hobley.

"Ydi, mi wneiff y tro, George. 'Ddoist ti â'r powdwr a'r ffiws a'r stamping?"

"Do, dyma nhw."

"Estyn nhw i mi."

Llaciodd y rhaff oddi am ei ganol, gan adael tro am ei forddwyd, ac yna gollyngodd raff fain i lawr i afael ei bartner. Rhoes yntau gwlwm am glust y botel bowdr, a phen y rhaff drwy'r cnotyn ffiws. Tynnodd Robert Ellis hwy i fyny a'u rhoi mewn lle diogel cyn gollwng y rhaff i lawr eilwaith am y 'pren stampio' a'r bagiaid o 'stamping'. Yna yn araf a gofalus, gan benlinio ar ei ben glin chwith ar y grib lle.safai, tywalltodd beth o'r powdr i'r twll. Gwyliodd Owen ef wedyn yn gwthio'r ffiws. yn bwyllog i mewn i'r twll nes teimlo ohono i'w flaen gyrraedd y powdr. Yna â'i gyllell boced torrodd y ffiws, gan adael darn helaeth ohono tu allan i geg y twll. "Ydi o'n barod i danio 'rŵan?" gofynnodd Owen wrth weld ei dad yn tywallt gweddill y powdr i mewn i'r twll. "Ddim eto, Now bach, nes rhoi'r stamping, y llwch gwyn o'r wal, ynddo fo. Dacw fo dy dad yn 'i dywallt o i mewn, wel'di, ac yn 'i wthio fo i'r twll hefo'r pren stampio. I gledu tipyn arno fo, wyt ti'n dallt . . . 'Oes gin' ti bapur poeth, Bob?" gwaeddodd ar ei bartner.

"Oes."

Datododd Robert Ellis ddarn o'r llinyn yng ngwead pen y ffiws a chlymodd ef am y 'papur poeth'.

"Iddo fo fod yn siŵr o danio, wyt ti'n gweld, Now bach," eglurodd George Hobley. "Dydi'r tân ar ben y ffiws ddim yn cydio bob amsar, wsti, a 'fydd gan dy dad ddim llawar o amsar i roi mwytha' iddo fo, na fydd? Os na fydd o isio cael 'i chwythu i . . . i Aberdaron."

"I be' mae'r llwch yn dda ?"

"Y stamping? I wneud y twll yn airtight, rhag i'r powdwr chwythu allan yn fflam heb wneud niwad i'r graig."

Trawodd Robert Ellis ben y ffiws dan garreg, ac wedi gollwng y botel bowdr a'r pren stampio a'r cwdyn i lawr, gorffwysodd ar y brig, gan wenu i lawr ar Owen.

Cyn hir canodd y corn naw a brysiodd Owen wrth ochr George Hobley i'r "cwt 'mochal ffaiar" ar ganol y Twll.

Ymgasglodd rhyw ugain o ddynion ynddo cyn i "gorn yr ail-dro" gyhoeddi ei bod yn dri munud wedi'r awr, ond llwyddodd y bachgen i aros wrth y drws i wylio'i dad yn tanio'r ffiws. Gwelodd ef wedyn yn llithro i lawr y rhaff, yna'n gafael yn ei chynffon a'i chlymu am biler carreg dipyn i ffwrdd fel na falurid hi gan y saethu, cyn rhedeg atynt i'r cwt-ymochel.

Pan dorrodd taranau'r saethu drwy wahanol dyllau'r chwarel, ychydig o sylw a gymerai'r dynion ohonynt, eithr ymgomio am bopeth ond eu gwaith. Pregethau'r Sul a oedd gan rai, a deuai'r geiriau "cyfiawnhad" ac "etholedigaeth" i mewn yn bur aml; siaradai eraill am ysgrifau Thomas Gee ac Emrys ap Iwan yn Y Faner; a chytunai dau ddyn yn ymyl y drws na fu erioed areithiwr fel Mr. Gladstone. Cwynai Huw Jones, a ddaethai i'r Twll erbyn hyn, fod gan ryw Ned Huws y drws nesaf iddo glamp o geiliog croch a'i deffroai am bedwar bob bore.

"Pam na bryni di o gynno fo, Huw?" gwaeddodd dyn arall, 'wag' y bonc.

"I brynu o? I be', dywad?"

"I dalu'n ôl iddo fo, debyg iawn."

"Sut . . . sut wyt ti'n feddwl, Robin?"

"Wel, os pryni di o, dy geiliog di fydd yn 'i ddeffro fo wedyn!"

Chwarddodd amryw, ond gwrando am sŵn y ffrwydriad yr oedd clustiau Owen.

"'Dydi'ch un chi ddim wedi tanio eto, 'Nhad?"

"Ddim eto. Mae'r ffiws yn un go hir, wsti."

"Ond mi fydd 'na gy.. goblyn o daran mewn munud," meddai George Hobley.

Ac yr oedd, pan dorrodd, yn "goblyn o daran", a'i hadlais dwfn yn crwydro'r bryniau a thrwy gilfachau pell y mynyddoedd Gwenodd Owen yn falch ar ei dad, awdur y rhu.

"Mae 'na sŵn go dda yn hon'na," meddai Huw Jones

"Ne' dyna ydw' i'n feddwl, beth bynnag."

"Piti na chaet ti daran fel'na yng nghefn y tŷ am bedwar bob bora, Huw," meddai'r 'wàg' gan ysgwyd ei ben yn freuddwydiol. "Mi fasa'n boddi sŵn yr hen geiliog 'na, wsti."

Owen oedd un o'r rhai cyntaf i frysio allan o'r cwt pan ganodd y Corn Heddwch am naw munud wedi'r awr. Gwelai fod plygion mawr islaw'r cwmwl o lwch lle bu'r saethu, a bod y graig, a fu'n llefn, yn fylchau bellach. Cerddodd yn dalog rhwng ei dad a George Hobley, gan benderfynu dangos ei nerth a'i fedr wrth gynorthwyo i lwytho'r wagen â phileri. Yr oedd ganddo awr arall i brofi y gwnâi chwarelwr.

I fyny ar y graig yr oedd plyg fel petai ar fin syrthio ond heb ei lwyr ryddhau gan y tanio.

"Rhaid inni gael hwn'na i lawr, George," ebe Robert Ellis.

"Rhaid, ne' mi fydd hi'n gwd-bei-blewyn arna' ni. Gad i mi fynd i fyny ato fo, Bob," meddai George Hobley, gan daflu golwg bryderus ar y graig uwchben.

Chwarddodd Robert Ellis a chydiodd yng nghynffon ei raff a'i dadfachu o'r piler.

"Mi fydd un sgwd yn ddigon iddo fo, George," meddai, gan roi'r rhaff i orwedd ar wyneb y clogwyn. "Estyn di'r wif 'na imi wedi imi fynd i fyny."

Llithrodd mân gerrig i lawr pan oedd tua deg troedfedd i fyny, a thybiai Owen fod y plyg yn gwyro.

"Y nefoedd, gwylia, Bob, gwylia!" gwaeddodd George Hobley.

Rhoes Robert Ellis droed yn erbyn wyneb y fargen i'w wthio'i hun ymaith, gollyngodd y rhaff yn ei ddychryn, a neidiodd. Landiodd ar ei draed ar wastad caled y llawr a'i ben yn cael ei ysgwyd fel un dol yn y cyhwrdd, ac yna syrthiodd ar ei gefn gan daro'i ben yn greulon yn erbyn darn miniog o graig Gorweddai yn ofnadwy o lonydd yn union o dan y plyg a oedd ar fin syrthio

Rhuthrodd George Hobley ac Owen ato i'w gludo i le diogel, ac ymunodd Huw Jones o'r fargen nesaf â hwy ar unwaith. Yr oedd wyneb y dyn bach yn wyn fel y galchen.

"M . . . mi g . . . gydia' i odano fo, George," meddai. "C . . . cymar di'i . . . goesa' fo, Now bach."

Llwyddodd y tri i'w gael i lecyn clir, a buan yr ymgasglodd nifer o ddynion o'i gwmpas. Tynnodd George Hobley ei gôt a'i phlygu a'i tharo dan ben ei bartner. Diferai gwaed o'r lle y trawsai'i ben, ond y llonyddwch diymadferth a ddychrynai Owen, fel petai'i dad, ar wahân i'w anadlu anesmwyth a'i gwynfan isel, yn gelain yno wrth droed y graig. Rhedodd un o'r dynion i ddal ei gadach poced dan bistyll a ffrydiai gerllaw, ond er iddynt agor ei goler a gwlychu'i wyneb, ni ddychwelodd ymwybod i Robert Ellis.

"Rhed i'r Offis i ddeud wrthyn' nhw, Twm bach," meddai George Hobley wrth hogyn gerllaw. "A dywad wrthyn' nhw am roi gwbod i'r Hospital."

"Tyd, Robin, i nôl y s . . . strejar," meddai Huw Jones, gan ruthro ymaith.

Gwnaethant yr hyn a allent â chadachau poced a phethau tebyg, ac yna nid oedd dim ond aros am y stretcher. Yr oedd hwnnw ar ffurf blwch hir, a thyngai llawer un y byddai'n well ganddo drengi na chael ei roi yn yr 'arch' fel y gelwid ef yn aml. Ond gan ei fod yn anymwybodol o hyd, nid oedd gan Robert Ellis un dewis pan gyrhaeddodd y stretcher, a chodwyd ef iddo a rhoi'r holl faich wedyn ar wagen i'w wthio'n araf o'r Twll i'r bonc.

Aethai'r sôn am y ddamwain fel tân drwy'r bonc a daeth gwŷr y waliau yn dwr i'w cyfarfod. Brysiodd yr hen Elias Thomas yn syth at Owen.

"Yr ydw' i wedi gyrru rhywun i fyny i Bonc Rowlar at Datydd," meddai. "Mi fydd o yma mewn munud, Owen . . . O, dacw fo'n dwad, fachgan."

Safodd yr orymdaith ennyd pan ymunodd y Stiward, dyn o'r enw Richard Davies, â hwy.

"Daria, rhowch le iddo fo anadlu, ddynion," meddai ef.

"Peidiwch â gwyro uwchben y stretcher."

"Diolch, Robin," meddai George Hobley wrth ddyn a redasai i'r Barics i nôl potelaid o frandi. ""Ga' i roi diferyn o hwn iddo fo, Mr. Davies?"

"Na, mae'n well peidio. Doeth ydi aros nes i'r Doctor 'i weld o. 'Falla' mai tagu wnâi o, a 'fynta' heb ddŵad ato'i hun . . . Mi ddigwyddodd damwain debyg ym Mhonc Nelson. dair wythnos yn ôl . . . "

"I Wil Robaits—Wil Leghorn, chwadal ninna'—yntê ?" "Ia, ac mi fu ddiwrnod cyfa' cyn dwad ato'i hun. Ond mae o'n ôl wrth 'i waith hiddiw . . . Pwyll 'rŵan, hogia' . . . yn ara' deg . . . Mi fedrwn fynd â fo ar y wagen i'r Ysgwydd, a 'fydd dim llawar iawn o waith cario o'r fan honno. Ond mae'n well i wyth ohonoch chi ddŵad efo ni—dau bedwar, yntê?"

Bwriadai Owen fynd gyda'r rhai a ofalai am ei dad, ond ataliwyd ef gan Elias Thomas.

"Mi ddo' i adra' efo chdi, Owen, 'machgan i," meddai.

"Rhag ofn i'th fam feddwl bod pethau'n waeth nag y maen' nhw, yntê? 'Dydi o ddim i'w weld wedi torri dim byd, ac felly 'does 'na ddim i boeni yn 'i gylch. Tyd, 'ngwas i, mi awn ni."

Na, nid oedd dim i boeni yn ei gylch, ymgysurodd Owen ar ei ffordd i lawr tua'r pentref: dôi ei dad ato'i hun yr un fath â'r Wil Roberts hwnnw y soniodd Mr. Davies y Stiward amdano. Ond . . . ond dyna resyn i'r peth ddigwydd ar y bore pan aethai ef i'r gwaith i geisio cymell ei dad i'w dynnu o'r ysgol. Byddai gan ei fam ddadl arall yn awr—peryglon yr hen chwarel 'na. Caledodd llygaid Owen wrth syllu i lawr ar Lan Feurig ac ar do helaeth yr ysgol islaw Coed-y-Brain . . . Blwyddyn arall efo Cecil Mami a Bertie Glyn a rhai tebyg, a'i ffrindiau yn eu llodrau melfared a'u hesgidiau hoelion-mawr.

"O, mi ddaw o'n iawn, Owen, 'machgan i," meddai'r hen flaenor yn garedig, gan gamgymryd achos y gofid yn wyneb ei gydymaith. Ac yna, i newid y stori: "Edrych ar yr haul yn taro ar ffenestri'r ysgol ac yn'u troi nhw'n aur. Ond ydyn' nhw'n hardd, dywad?"

"Ydyn'," meddai Owen, ond rhwng ei ddannedd.