Y Cychwyn/Pennod 2

← Pennod 1

Y Cychwyn gan T Rowland Hughes

Pennod 3

𝒫𝑒𝓃𝓃𝑜𝒹 2

GWENODD yr hen ŵr wrth y tân wrth gofio'r celwydd a ddoi mor rhwydd i'w wefusau flynyddoedd wedyn . . . "Ia wir, 'mhlant i, gwnewch yn fawr o freintiau addysg. Ni fu raid i mi adael yr ysgol cyn bod yn ddeuddag oed a chasglu ychydig ddysg orau y medrwn i" . . . Celwydd, ac eto yr oedd yn wir. Ac yntau'n dyheu am fynd i'r chwarel, nid oedd angen gorfodaeth i'w yrru yno, ond, dyheu neu beidio, i Chwarel y Fron yr aethai pan orfu i'w dad roi'r gorau i'w waith. Heb yr hyn a enillai ef, er lleied ydoedd, pur dlawd fyddai byd y teulu yn Nhyddyn Cerrig.

Gorweddodd Robert Ellis yn amymwybodol drwy'r Llun hwnnw a thrwy'r nos, a phan ddaeth ato'i hun yng nghanol y prynhawn wedyn, yr oedd ei ben fel petai'n cael ei hollti â chŷn. Ni wyddai ym mh'le yr oedd, ond lle bynnag yr ydoedd nid oedd ganddo syniad yn y byd sut y daethai yno. Curai gordd enfawr yng nghanol ei ymennydd, a thu ôl i'w lygaid yr oedd gwifrau llosg yn serio nerfau a chnawd.

"Ym mh'le yr ydw' i?" gofynnodd yn floesg, a'i lais ei hun yn gwneud iddo feddwl am su isel yr hesg islaw Tyddyn Cerrig. Tynnodd rhywun lenni'r ffenestr o'r neilltu, ac aeth y boen. yn ei lygaid yn ganwaith gwaeth wedyn. Chwifiodd law ymbilgar tua'r golau a chaewyd y llenni drachefn.

Caeodd ei lygaid: yr oedd y boen wrth eu cadw'n agored yn annioddefol. Ceisiodd gofio beth a ddigwyddasai iddo a sut y daethai i'r lle hwn, ond rhywfodd ni faliai: y cwbl a ddymunai oedd i'r ing yn ei ben esmwytho a dwyn ymaith gydag ef y cysgodion enfawr, trwm, anniddig, a ymwingai tros ehangder ei feddwl fel cymylau o inc ar gaeau disglair, tanllyd. Gwasgodd ei amrannau'n dynn, gan grychu'i dalcen a chau ei ddannedd yn ffyrnig, ond daliai'r ordd i guro a'r gwifrau i losgi a'r caeau llachar i ddisgleirio a'r cymylau aflonydd i lusgo'u cysgodion. plwm. O, na allai gysgu am dipyn a deffro'n rhydd o'u gormes! Cysgu . . . efallai mai cysgu yr oedd ac mai hunllef oedd y dychrynfeydd hyn oll. Rhoes rhywun ddiferyn o frandi rhwng ei wefusau, ac anwylodd ei dafod sych ef yn hir cyn gollwng ei surni brathog i lawr ei wddf. Na, yr oedd yn effro, rhaid ei fod yn effro.

"Dyna chi, mi deimlwch yn well 'rwan."

Edrychodd drwy gaddug o boen ar y wraig ganol-oed a weinyddai arno.

"Ym mh'le yr ydw' i?" gofynnodd eilwaith. "Yn Hospital y chwaral. 'Wnewch chi drio tamaid o fwyd ysgafn 'rwan?"

"Dim, diolch . . . Sut . . . sut y dois i yma?"

"Mi gawsoch ddamwain i'ch pen. Bora ddoe."

Damwain? Teimlodd y rhwymau am ei ben a nodiodd yn ffwndrus. Bore ddoe? Cofiodd ddringo'r rhaff, a George Hobley a Now yn ei wylio, ond yr oedd ei gof yn wag wedyn. Ai'r plyg a syrthiodd a'i daro? Neu ai colli'i gydbwysedd pan neidiodd a wnaethai, a tharo'i ben ar garreg neu ar lawr y fargen? Nid oedd ddim callach o ddyfalu.

"Ydi fy ngwraig i'n gwybod, Nyrs?"

"Roedd hi a'r ddau hogyn yma neithiwr am oria'. Triwch gysgu am dipyn 'rŵan. Mae gynnoch chi gur yn eich pen, ond oes?"

"Cur? Dwsin ohonyn' nhw . . . dau ddwsin. A sychad ofnadwy."

"Llyncwch y ddwy dabled 'ma. Mi fyddan' yn help i chi . . . I lawr â nhw . . . Dyna chi. A dyma i chi ddiod o lefrith . . . Yn ara' deg, 'rŵan."

Yfodd yr hanner cwpanaid yn awchus a gofynnodd am ychwaneg: teimlai y gallai ddrachtio Afon Meurig bob diferyn. "Na, 'chewch chi ddim chwanag 'rŵan," meddai'r nyrs. "Triwch gysgu: mi fydd hynny'n fendith fawr i chi."

Fflachiai dreigiau o'r gwifrau llosg tu ôl i'w lygaid a gwasgodd. Robert Ellis ei amrannau ynghyd eto i geisio'u diffodd. Ond cyn hir, o dan ddylanwad y ddwy dabled, pylodd eu disgleirdeb a thawelodd sŵn yr ordd a chollodd y cŷn a holltai'i ben ei rym miniog. Pan alwodd Dafydd ac Owen yn yr hwyr, yr oedd eu tad yn dal i gysgu, ac ni ddeffroes tan oriau mân y bore wedyn.

Ar y bore Sul wedi'r ddamwain y daeth yr ofn gyntaf i feddwl Robert Ellis. Erbyn hynny eisteddai i fyny yn ei wely, a thynasid ymaith y rhwymau oddi am ei ben, gan adael y plaster yn unig. Yr oedd wedi eillio'i wyneb yn ofalus y bore hwnnw a theimlai, wrth fwynhau mygyn gyda chwpanaid o de, yn hapus iawn. Dywedai'r nyrs ei fod "yn dwad ymlaen yn champion", ac nid oedd y cur a fu'n ceisio hollti'i ben yn ddim ond anghysur disylw bellach ac fe ddiflannai'n llwyr cyn hir, meddai'r meddyg.

Rhoes y cwpan ar y bwrdd wrth y gwely, ac yna ymsythodd ar ei eistedd a gwyro ymlaen i syllu drwy'r ffenestr. Gwelai linell syth yr afon ymhell islaw a thu draw iddi y Ddôl Lydan a chaeau ffermdy Llwyn Bedw ac yna'r pentref gwasgarog hyd y llechweddau uwchlaw iddynt. Chwiliodd ei lygaid am Dyddyn Cerrig, a safai o'r neilltu gerllaw'r ffordd a ddringai tua'r Ysgol a Choed-y-Brain. Ond nis gwelai . . . Rhyfedd . . . Wrth gwrs, yr oedd yn bell iawn a tharth y bore'n cuddio'r Llan . . . Ond . . . ond nid oedd mor bell â phan safai ar ben Lôn Serth, a hyd yn oed ar ddiwrnod glawog gallai weld ei gartref oddi yno. Gallai . . . Rhyfedd . . . Ac erbyn meddwl, nid oedd to mawr yr Ysgol nac wyneb Capel Siloam yn . . . yn glir o gwbl. Yn glir? Oni bai ei fod yn gwybod lle'r oeddynt, gwyddai na fedrai eu hadnabod fel Ysgol a Chapel.

Brysiodd y nyrs i mewn i ddwyn ymaith lestri'r brecwast.

"Wel, wir, yr ydach chi'n well hiddiw, ond ydach, Robert Ellis ?" meddai. "Yn ista' i fyny yn eich gwely ac yn smocio'n braf!"

"Faint fydda' i yma eto, ydach chi'n dybio, Nyrs?"

"Rhyw wythnos arall, neu ddeng niwrnod efalla'. Os byddwch chi'n byhafio, yntê?"

"Nyrs?"

"Ia?"

"Sefwch wrth y ffenast' 'na am funud, 'wnewch chi?"

Ufuddhaodd hithau ar unwaith: credai fod boddio mympwyon dynion claf yn rhan bwysig o'i gwaith.

"Bora clir, braf, yntê?" meddai hi wedi iddi groesi at y ffenestr.

"Y? Clir? A'r hen darth 'na dros y pentra' i gyd!"

Edrychodd hi'n ddryslyd arno: ond doeth oedd peidio â dadlau â chlaf.

""Welwch chi gapal Siloam, Nyrs?"

"Gwela'. Ond 'does 'na neb ar y ffordd eto. Rhy gynnar o lawar. O, hannar munud. Mae 'na ddau ne' dri ar y lôn uwchlaw iddo fo. Yn mynd i'r gwasanaeth cynnar yn yr eglwys, mae'n debyg."

"Nyrs?"

"Ia, Robat Ellis?"

""Wela' i mo'r capal na'r ysgol na'r eglwys na dim."

"Be' ydach chi'n feddwl?" "Mi wela' siâp y pentra' a Choed-y-Brain uwch 'i ben o, ond 'fedra' i wneud dim allan yn fanwl. 'Welwch chi Dyddyn. Cerrig?"

"Gwela', debyg iawn. Mae 'i walia' fo'n glaerwyn yn yr haul bora 'ma. A mae 'na rywun yn troi tuag ato fo o'r ffordd."

"Wil Llefrith, mae'n siŵr. 'Wela' i mono fo."

"Na finna' 'rwan. Mae o tu ôl i'r llwyni sy wrth ochor y llwybyr."

"Wela' i mo Dyddyn Cerrig heb sôn am rywun ar y llwybyr. 'Ydach chi'n . . . 'ydach chi'n meddwl bod rhwbath wedi digwydd i 'ngolwg i, Nyrs?"

"O, dyna sy'n poeni'ch pen chi, ia?" A chwarddodd hi i'w gysuro. "Be' ydach chi'n ddisgwyl ar ôl yr ergyd gawsoch chi? Mi deimlwch bob math o betha' rhyfadd am ddiwrnod ne' ddau. Yr ydach chi—a phob dyn, am wn i—fel John 'mrawd. Tipyn o boen ym mawd 'i droed o—a dyna fo am gael i gaethiwo hefo'r cryd cymala' am weddill 'i ddyddia'." Ac aeth ymaith gan chwerthin—ond gan benderfynu sôn am y peth wrth y meddyg er hynny.

Suddodd Robert Ellis yn ôl i'r clustogau, gan geisio anghofio'i bryder. Ia, yr ysgytwad a gafodd a amharodd ar ei olwg. A'r hen gur ofnadwy hwnnw a'i poenodd am ddyddiau. Ia: dôi ato'i hun mewn diwrnod neu ddau. Ond er iddo gredu geiriau'r nyrs, daliai i wyro ymlaen a rhythu tua Llan Feurig bob hyn a hyn drwy'r bore, gan obeithio bob tro y byddai'r tarth a orweddai tros y pentref wedi llithro ymaith.

Galwodd Dafydd ac Owen a Myrddin, ei fachgen saith mlwydd oed, yn y prynhawn—y ddau olaf yn falch o gael osgoi'r Ysgol Sul, ac anghofiodd eu tad ei ofnau'n llwyr yn eu cwmni. Wedi iddynt roi'r newyddion pwysicaf iddo, edrychodd Myrddin yn slei arno a'i law ar y boced tu fewn i'w gôt.

"Mae gin' i bib bren, Tada," meddai.

"Taw, fachgen!"

"Ond 'newch chi ddim deud wrth 'Mam, na 'newch?"

"Pam, 'ngwas i?"

""Ron i'n 'i chanu hi bora 'ma ar ôl capal, ac mi ddaru hi 'i dwyn hi odd' arna' i. Ond mi ddois i â hi hefo mi i chi gael 'i gweld hi. 'Newch chi ddim deud, na 'newch ?"

"Na wna', debyg iawn. Lle cest ti hi? Gan Ffowc y Saer?" "Ia, ac mae o am fy nysgu i i'w chanu hi'n iawn, medda' fo."

"Ac mi wneiff yr hen Ffowc hefyd, wsti, os ydi o wedi gaddo."

"Mi faswn i'n 'i chanu hi i chi 'rŵan 'tasach chi. . . 'tasach chi . . .”

"'Taswn i'n be', 'ngwas i?"

"'Tasach chi'n gofyn imi."

"O! Wel, cana hi 'ta', Myrddin, imi gael dy glywad di."

"Chi sy'n gofyn, cofiwch—er mai dydd Sul ydi hi."

"Ia, fi sy'n gofyn, 'r hen ddyn, a fi fydd yn cael row."

"Mi gana' i emyn, yntê? 'Fydd 'na ddim allan o le yn hynny, na fydd?"

Ond er bod wyth o dyllau ar y bib a nodyn gwahanol i bob un, undonog iawn oedd yr emyn, a phrin yr adwaenid hi gan ei chyfansoddwr petai'n digwydd ei chlywed.

"Yr Hen Ganfed, yntê ??" meddai Dafydd.

Edrychodd Myrddin yn ddirmygus arno. "Naci," meddai'n gwta. "Y Delyn Aur."

"O, chdi sy'n gwbod, 'r hen ddyn."

Gwrandawsant mewn edmygedd dwys am dipyn, ac yna cofiodd Dafydd fod ganddo gopi o'r papur lleol, "Y Llusern," i'w roi i'w dad. "Diawch, mi fu bron imi ag anghofio, "Nhad," meddai, gan ei dynnu o'i boced. "Rydach chi wedi mynd yn ddyn reit enwog. Mae'ch enw chi yn y papur."

"Y tro cynta' 'rioed, am wn i, fachgan," meddai Robert Ellis, gan gymryd y papur o'i law.

"Dyna fo, o dan Llan Feurig . . . 'Damwain yn Chwarel y Fron'." Gwelai'r tad y geiriau LLAN FEURIG er eu bod yn búr aneglur, ond craffai'n ofer ar y fan argraff o dan yr enw. Dychwelodd yr ofn i'w galon a chynhyrfodd drwyddo. meddai'n gas wrth Myrddin.

"Rho'r gora' i'r sŵn 'na, wnei di, hogyn!" "Wyddost ti ddim fod dy dad yn sâl?"

Tawodd y bib bren a syllodd y tri mab yn syn ar eu tad. Ni chofient ef yn cyfarth fel hyn erioed o'r blaen. Gŵr hapus, llawn o chwerthin, oedd ef, fel rhyw hogyn mawr anghyfrifol yn hytrach na dyn mewn oed Hyd yn oed yn y dyddiau pan dreuliai oriau yn y Crown bob nos Sadwrn, ni fyddai byth yn wyllt a chwerylgar: dôi tuag adref dan ganu a chlebran a chwerthin, gan aros yn aml ar y ffordd i ddweud stori ddigrif—neu un y tybiai ef ei bod yn ddigrif—wrth hwn a'r llall. A chytunai Llan Feurig yn dosturiol a dwys mai gelyn pennaf Robert Ellis oedd ef ei hun, gan ddiolch yr un pryd, o gofio'i nerth cawraidd, na throai'n sarrug yn ei ddiod. Yr argian, petai ef yn dechrau ymladd, meddent, fe loriai ddwsin o ddynion cryfion cyn ei orthrechu, a chyda gwên ddiolchgar y cofient am ei straeon a'i ddywediadau ffôl ar ei daith swnllyd drwy'r pentref. Pe haerai ar y nosau hynny fod pob un a gwrddai yn feddw gaib, fe gutunai pawb ag ef yn wylaidd ac edifeiriol, gan wrando'n astud ar ei gyngor a'i siars a chredu â mawr ryddhad yn ei argyhoeddiad bod gobaith i'r truenusaf rai. A phan âi ef a'i chwerthin rhuadwy ymlaen i'w taith, cofient iddo unwaith, wrth ladd-dy Rhys y Cigydd, gydio yng nghyrn tarw gwyllt ac ysigo'r anifail nes bod hwnnw'n gorwedd yn orchfygedig ar fin y ffordd. Hir fyddai'r sôn am yr ornest aruthr honno.

Rhoes Myrddin y bib bren yn ôl yn ei boced yn araf, gan wenu'n euog ac ansicr ar Owen a Dafydd arno ef, meddai'r dagrau a gronnai yn ei lygaid, yr oedd y bai am ddicter ei dad. "Na, paid a'i chadw hi, Myr, 'r hen ddyn," meddai Robert Ellis, gan edifarhau am ei wylltineb sydyn. "Mi gawn ni diwn eto cyn iti fynd, yntê, 'ngwas i? 'Yr Hen Ganfed' y tro nesa', yntê?"

"Ia." Ond llithrai'r dagrau i lawr ei ruddiau bellach.

"Be' mae'r papur 'ma'n ddeud, Dafydd ?" gofynnodd y tad.

"O, dim o bwys. Dim ond i chi syrthio wrth ddringo'r rhaff a tharo'ch pen ar ymyl plyg, a dweud mor falch ydi pawb o ddallt eich bod chi'n gwella cystal. Mae 'na hanas cynhebrwng hogan Edward Edwards, Tŷ Crwn hefyd, a phriodas Llew'r Hafod, a'r Cwarfod Sefydlu yng nghapal Tabor."

Daeth y nyrs i mewn â the i'r claf, arwydd ei bod yn bryd i'r ymwelwyr gychwyn ymaith.

"Mi ddaw 'Mam ac Enid i fyny am dipyn heno, 'Nhad," meddai Dafydd.

"O'r gora', Deio . . . 'Ydi'r Doctor yma'r pnawn 'ma, Nyrs?"

"Rydw i'n 'i ddisgwyl o ar ôl te, Robat Ellis. Pam?"

"Mi liciwn i 'i weld o . . . "

"Wel, da boch chi rŵan, 'Nhad," meddai'r ddau fachgen hynaf.

"Ta-ta, a 'wna' i byth eto, Tada," ebe Myrddin.

"Hwda, dos â'r deisan 'ma efo chdi, Myr, 'r hen ddyn." A gwasgodd Robert Ellis ysgwydd ei fab ag un llaw a gwthio teisen i'w ddwylo â'r llall. Cerddodd Myrddin allan a'i lygaid yn disgleirio'n llon.

Yn araf a pheiriannol y bwytaodd y tad ei de, heb ei fwynhau. Gorweddai'r papur ar y gwely a syllodd yntau'n ddig arno, fel petai mai ar y papur a'i fân lythrennau yr oedd y bai am ei olwg diffygiol. Cydiodd yn ofnus ynddo a rhoes ef i lawr drachefn. Meddyliodd am Fyrddin bach a'i bib, am Ffowc y Saer a'i ddwylo deheuig, am Ned Tŷ Crwn a marwolaeth sydyn ei unig ferch, ond er ei waethaf llithrar'i feddwl a'i lygaid tua'r tryblith niwlog a oedd yn y papur newydd Yr arswyd annwyl, ef, Bob Tyddyn Cerrig o bawb, yn fyr ei olwg! Ers talm, pan sleifiai i fyny'r afon yn nirgelwch y nos weithiau, yr oedd ei "lygaid cath" yn ddihareb ymhlith ei gymdeithion. A oedd Ned Tŷ Crwn gyda hwy y noson honno pan aeth y cipar o Sais hwnnw ar ei hyd i'r afon? Oedd, debyg iawn, rhedeg ar ôl Pyrs Bach, brawd Ned, yr oedd y cipar ar y pryd, a Phyrs yn gwyro'n sydyn ar fin yr afon ac Adams yn baglu trosto nes... Ond... ond gallai rhywbeth gwaeth na bod yn wan ei olwg ddigwydd iddo. Beth... beth ped âi'n ddall? Rhoes y gorau i'w fwyd a rhythu'n llwm ar y papur ac yna drwy'r 'ffenestr. "Wel, wir," meddai'r nyrs pan ddaeth i mewn a gweld y brechdanau heb eu bwyta, "wnewch chi ddim tyfu'n ddyn fel hyn, Robert Ellis! 'Does dim o'i le ar y bwyd, gobeithio?"

"Na, mi ... fytis i ormod i ginio, mae arna' i ofn... Nyrs?"

"Ia?"

""Ydi'r Doctor wedi cyrraedd?"

"Ddim eto." Croesodd at y ffenestr i syllu ar y ffordd a droellai o'r ysbyty tua'r pentref. "O, dacw fo'n dwad yn 'i drap, yn ymyl y Bont Fain. Pam yr ydach chi isio'i weld o?"

"Yr ydw' i'n poeni am y llygaid 'ma. Mi ddaeth Dafydd â'r 'Llusern' imi gynna', ond 'fedra' i ddim gwneud rhych na rhawn o'r print."

"Mi ddeudith o'r un peth ag a ddeudis inna' wrthach chi bora 'ma. Ond mae'n well iddo fo gael eich gweld chi ar unwaith, rhag ofn."

Rhoes y Nyrs weddillion y te o'r neilltu ac aeth ati'n wyllt it dwtio'r ystafell cyn i'r meddyg gyrraedd. Wedi iddi gael Robert Ellis i edrych-ac i deimlo-fel pin mewn papur, rhuthrodd ymaith i nôl y taclau glanhau, a phan ddychwelodd yr oedd y frawddeg "Lle mae'r llwch 'na ?" wedi'i naddu'n ddwfn ar ei hwyneb. Gwthiodd y gwely arall a oedd yn yr ystafell tua'r ffenestr, ac yna aeth ar ei gliniau i dynnu'r llwch oddi ar y llawr.

"Dyna'r drwg efo rhyw dipyn o Hospital fel hon. Mae rhywun yn gorfod gwneud pob math o betha'. Dyna chi Jane 'nghnithar yn Lerpwl-nyrsio a dim arall. Braf ydi'i byd hi."

"Ydi Doctor Williams yn gwbod tipyn am lygaid, Nyrs?" "Ydi, debyg iawn. 'Does 'na ddim doctor gwell na fo yn y wlad 'ma-pan fydd o'n sobor... Hy, Jane 'nghnithar yn cwyno 'i bod hi'n methu cael amsar i drwsio'i 'sana' hyd yn od. Ond dyna fo, esgus iawn am fod yn un mor flêr, yntê?"

"'Ydi Doctor Williams wedi trin damwain fel hyn o'r blaen, Nyrs?"

"Dwsina' ohonyn' nhw . . . 'Wn i ddim o b'le mae Jane yn dŵad, na wn i, wir. A'i thad hi a'i mam hi yn rhai mor dwt a thaclus bob amsar."

"'Oedd 'na rai ohonyn' nhw'n cwyno efo'u llygaid, Nyrs?"

"Oedd, amryw, am dipyn. Y sioc, wrth gwrs. Be' arall sy i'w ddisgwyl ar ôl ergyd fel'na i'ch pen ? . . . Na, 'dydw' i ddim yn dallt Jane o gwbwl, mor flêr a hitha' mewn lle fel Lerpwl.

'Ydach chi'n cofio'i thad hi-John Wmphras, John Larts' chwadal nhwtha'?"

'Faswn i'n 'nabod rhai ohonyn' nhw,

"Ydw'n iawn.

Nyrs?"

""Nabod pwy?"

"Rhai o'r dynion oedd yn cwyno efo'u llygaid." ""Wn i ddim. 'Rhoswch chi imi gael trio cofio . . . Wel, dyna hwn'na-er nad ydi Doctor Williams ddim yn debyg o sylwi a ydi'r lle yn lân ai peidio. Y gwely 'na'n ôl 'rwan . . . Mae'r Doctor yng ngwaelod yr Allt Hir, mi fydd yma mewn pum munud . . .

Dyn bychan, tew, oedd y Doctor, a barf fel un bwch gafr ar ei ên, a honno, fel ei wallt tenau, yn britho'n gyflym. Ym- ddangosai'i ben lawer yn rhy fawr i'w gorff, ac nid rhyfedd iddo suddo i mewn rhwng ysgwyddau'i berchennog, gan wneud i rywun feddwl am iâr yn ei phlu. Edrychai'r ardal ar y Doctor fel "cymeriad", a mwynhâi yntau hynny, gan wneud a dweud pethau anghyffredin. Siaradai'n dawel a breuddwydiol, fel petai'i feddwl ymhell, ond mewn gwirionedd yr oedd y llygaid, a ymddangosai'n swrth a difater tu ôl i'r sbectol ddiymyl, yn rhai hynod graff. Yn ôl pob hanes, byddai wedi dyfod yn feddyg o fri oni bai iddo ei yfed ei hun allan o swyddi a chylchoedd pwysig yn Llundain. Yr oedd pobl Llan Feurig--a Huws y Crown yn arbennig—yn falch iawn o'r Doctor, ac er yr ysgydwai apostolion Dirwest eu pennau'n drist pan sonient amdano, daethai'r ardal oll i ganiatáu bod i athrylith ei phenrhyddid ei hun.

"Wel, a be' ydi hyn ydw' i'n glywad amdanat ti?" gofynnodd pan ddaeth i mewn i'r ystafell. "Ti" y galwai ef bawb yn ddiwahân.

"Fy ngolwg i, Doctor. 'Fedra' i ddim darllan y papur 'na."

"Hm. 'Rwyt ti'n lwcus."

"Lwcus?"

"Yn methu darllan 'Y Llusern.' Piti na fasa' pobol y cylch 'ma i gyd yr un fath â thi." A chofiodd Robert Ellis fod ymgyrch ddirwestol frwd newydd gychwyn yn y papur a bod un gohebydd wedi cyfeirio at "esiampl meddyg galluog mewn ardal arbennig."

Troes y doctor at y nyrs. "I don't suppose you've got an opthalmoscope here, Nurse?" gofynnodd yn ddiog, fel pe na bai'r peth o ddim pwys.

"No, indeed, we haven't, Doctor."

"No. I'll bring mine along to-morrow."

Gwyrodd uwchben y gwely a daliodd ei fys i fyny.

"Dilyn di 'mys i efo'th lygaid, ond paid â symud dy ben . . . Hm . . . Hm . . . 'Fedra' i ddim deud yn iawn tan 'fory, ond yr ydw i'n meddwl mai codi bwganod yr wyt ti. Y shoc, yr optic nerve wedi cael ysgytwad. Mi fedri ddarllan 'Y Llusern' bob gair 'mhen ychydig ddyddia', mae'n debyg—colofn Ebenezer Morris a phopeth, os ydi hynny o ryw galondid iti." Y Parch. Ebenezer Morris, gweinidog Siloam, a daranai fwyaf yn erbyn melltith y ddiod. "A 'rŵan, Nyrs, y dressing 'ma . . . Hm, mae dy goco-nyt di'n gwella'n iawn, beth bynnag."

Yr oedd y nyrs yn fuddugoliaethus wedi i'r meddyg fynd ymaith. "Dyna chi, be' ddeudis i wrthach chi?" meddai. "Welis i ddim hen fabis fel chi'r dynion. Bob tro y bydd. tipyn o gamdreuliad ar John 'mrawd, mae'r cansar wedi gafael yn 'i hen du-fewn o."

Chwarddodd Robert Ellis yn hapus wrth suddo'n ôl i'r clustogau 1 aros hyd oni ddeuai'i wraig a'i ail ferch i'w weld. A chawsant hwy ef yn un o'i hwyliau gorau y noson honno, fel un heb bryder yn y byd.

"Estyn fy mhwrs i mi, Emily," meddai pan godasant i gychwyn adref. "Diolch . . . Hwda, rho'r ddwy geiniog 'ma i Myrddin. I'w gwario yn siop Siani Da-da, dywad wrtho fo."

"Ond mi fasa' dima' . . . "

"Rho di nhw iddo fo, 'rŵan. Mi fûm i'n reit gas wrth yr hogyn pnawn 'ma. Ond 'doeddwn i ddim yn teimlo'n hannar da. Yr ydw' i'n champion erbyn hyn, hogan, yn champion."

Yr hwyr trannoeth pan oedd ar ei ffordd adref o'r gwaith, gwelai Dafydd y meddyg yn amneidio arno o ddrws ei dŷ.

"Mae arna' i isio chat efo chdi," meddai wedi i Ddafydd groesi'r ffordd ato. "'Fedri di alw yn y surgery heno?"

"Medra', Doctor."

"O'r gora'. Tua hannar awr wedi saith."

Nid oedd y peth yn bwysig, meddai ffordd araf a difater y meddyg o siarad, ond tybiai Dafydd y swniai'r doctor yn fwy didaro nag arfer. A guddiai ryw newydd drwg tu ôl i hynny? A oedd ei dad wedi gwaethygu'n sydyn?

Ond tawelwyd ei feddwl pan gyrhaeddodd Dyddyn Cerrig. Aethai Owen a Myrddin i weld eu tad y prynhawn hwnnw a chawsent ef wrth ei fodd ar ôl clywed y câi ddod adref ymhen. wythnos . . . Y Doctor Williams am awgrymu rhyw feddyginiaeth arbennig efallai, a honno'n un gostus. Wel, os oedd ei hangen ar ei dad, rhaid oedd ei fforddio.

Yr oedd yr olaf o gleifion yr hwyr newydd adael y surgery pan aeth Dafydd yno, a galwodd y meddyg ef i mewn ato ar unwaith.

"Mi wyddost fod dy dad yn cwyno efo'i lygaid, mae'n debyg?"

"Na, 'ddaru o ddim sôn wrtha' i, Doctor . . . 'ydi o?"

"Ydi, yn methu darllan na gweld ymhell drwy'r ffenast'."

"O . . . yr ydw' i'n dallt 'rŵan."

"Y? Dallt be'?"

"Pam yr oedd o'n gwylltio efo Myrddin bach pnawn ddoe.

'Ron i newydd roi'r papur iddo fo. Mi edrychodd arno fo ac wedyn mi wylltiodd yn gacwn am fod Myrddin yn cadw sŵn."

"Hm . . . m. Mi fùm i'n archwilio'i lygaid o bora 'ma."

"Wel, Doctor?"

"Mae gin' i wydr bach sy'n medru edrach i mewn drwy'r llygaid at y nerf tu ôl iddyn nhw. A 'dydw' i ddim yn licio golwg yr optic nerve."

"Be' mae hynny'n olygu, Doctor? Y rhaid iddo fo wisgo sbectol?"

"Fel y gwyddost ti, rhyw fymryn o ddoctor bach yn y wlad ydw' i—Doctor Williams Llan Feurig, a 'does dim disgwyl imi fod yn awdurdod ar bopath. Mae hwn yn achos lle dylid galw Specialist i mewn."

"A be' ydach chi'n 'i ofni, Doctor?"

Ond nid atebodd y meddyg. "Glywaist ti am Sir Andrew Sinclair?" gofynnodd.

"Naddo, wir, pwy ydi o?"

"Un o ddynion gora'r Deyrnas 'ma ar y llygaid."

"Lle mae o'n byw?"

"Yn Llundain 'rŵan, ond mae o'n digwydd bod yn aros yn ymyl Caernarfon yr wythnos yma. A 'fynta' ar 'i wylia', mae'n bur debyg mai fy rhegi i wneiff o os gofynna' i iddo fo ddŵad i weld dy dad, ond mi wnes i gymwynas â fo unwaith yn Llundain ac efalla' y bydd o'n cofio hynny. Os liciet ti a'th fam imi drio'i gael o yma . . . "

"Ar bob cyfri, Doctor, os gwnewch chi."

"O'r gora', mi sgwenna' i ato fo ar unwaith."

Galwodd y meddyg enwog yn ysbyty'r chwarel y prynhawn Gwener canlynol, ac yn yr hwyr brysiodd Dafydd i weld y Doctor Williams.

"Wel, be ydi'r ddedfryd, Doctor?"

"Ista' i lawr am funud . . . Sigaret?"

"Dim 'rŵan, diolch."

"Hm . . . m. Wel, mi ges i air efo dy dad ar ôl i Sir Andrew 'i weld o. Mi ddeudis wrtho fod y rhaid iddo fo orffwys am rai wythnosa', peidio â darllan dim am dipyn na gwneud un gwaith fydd yn gofyn iddo fo graffu o gwbwl . . . Hm . . . m." Yr oedd y meddyg yn bur anniddig ac nid edrychai i wyneb Dafydd.

"Rydach chi'n cuddio rhwbath, ond ydach, Doctor?"

"'Faint ydi d'oed di?"

"Pedair ar bymtheg, Doctor. Pam?"

"Hm . . . m. A'th dad yn hannar cant?"

"Wyth a deugian ddeufis yn ôl."

"Hm . . . m. 'Wyt ti mewn lle go lew yn y chwaral?"

"Na, lle gwael iawn sy gin' i."

"Hm . . . m." Croesodd y meddyg at gwpwrdd yng nghongl yr ystafell a thywalltodd lymaid o chwisgi iddo'i hun. Drachtiodd ef ar unwaith a dychwelodd at Ddafydd, a phelydryn o benderfyniad yn ei lygaid breuddwydiol.

"Pan soniodd y nyrs gynta' wrtha' i fod dy dad yn cael trwbwl efo'i olwg, 'doeddwn i ddim yn licio sŵn y peth yntôl. Mae llawar un wedi mynd yn ddall ar ôl damwain fel yr un gafodd o. Mi es â'r teclyn yma, yr ophthalmoscope, i fyny i'r Hospital bora Llun, ac mi welwn fod nerf y llygaid yn llwyd. Hm . . . m."

"Be' mae hynny'n olygu, Doctor?"

"Roeddwn i'n ofni'r gwaetha' wedyn, ond yn gobeithio fy mod i'n gwneud camgymeriad ac y basa' Sir Andrew'n meddwl yn wahanol. Ond . . . hm . . . m."

"Mi eiff. 'Nhad yn . . . yn ddall, Doctor?"

"Yn fuan, mae arna' i ofn."

Bu tawelwch anniddig rhyngddynt. Syllai Dafydd yn ymbilgar i wyneb y meddyg, ond cadwai ef ei olwg ar y llawr. Gwyddai Dafydd i'w dad a'r Doctor Williams fod yn gyfeillion. yn y dyddiau pan fynychai Robert Ellis y Crown, a gwelai atgof am yr amser hwnnw yn yr awgrym o wên ofidus ar ei wefusau'n awr.

"Ydi o wedi . . . wedi ama', Doctor?"

"Na, 'dydw' i ddim yn meddwl. 'Roedd o'n reit siriol pnawn 'ma."

"'Oes 'na ddim fedrwch chi 'i wneud, Doctor?"

Ysgydwodd y meddyg ei ben, a'i law'n chwarae'n nerfus. â'i farf. "Doedd gan Sir Andrew ddim i'w gynnig. Hynny ydi, dim i achub 'i olwg o. Ond mae pobol ddall y dyddia' yma yn cael 'u dysgu i fyw bywyd llawn a diddorol, wsti. Y dyn hapusa' y gwyddwn i amdano fo pan on i yn Llundain . . .

Ond mi gawn ni chat am hynny eto. Y peth pwysig 'rŵan ydi i'th dad wella a chryfhau, heb fynd i boeni am 'i olwg."

"Be' am 'Mam, Doctor? 'Fasach chi'n deud wrthi hi?"

"Baswn, yr ydw' i'n meddwl; mae'n well iddi hi gael gwbod.

A'th daid, Owen Gruffydd. Mae o'n siŵr o ddallt, a pheth da i'th fam fydd cael rhywun y medar hi siarad efo fo. A phwy well na'i thad 'i hun, yntê? Hm . . . m. Mae'n ddrwg iawn gin' i, 'machgan i, ond . . . hm . . . m, rhaid inni wneud y gora' o betha', on' rhaid?"

Y prynhawn Mawrth canlynol, aeth Owen a Myrddin. gyda'u taid, Owen Gruffydd, a'i gi, Carlo, i hebrwng eu tad adref o'r ysbyty.

Dyn tal, tenau, oedd Owen Gruffydd, a'i wyneb creigiog a'i dalcen uchel a'i drwch mawr o wallt claerwyn yn rhoi iddo urddas anghyffredin. Ar yr olwg gyntaf edrychai'n ŵr llym, anhyblyg, a phan oedd Owen yn ieuangach, yr oedd arno ofn ei daid a'i lygaid treiddgar a'i leferydd pwyllog, pregethwrol. Yn arbennig ar ambell Sul pan gâi Owen Gruffydd gyhoeddiad yn Siloam a chyfle i hyrddio byd a betws i dragwyddol golledigaeth. Yn yr oedfaon hynny crynai bron bawb yn y capel rhag 'llidiowgrwydd ei ddicter ef': nid Owen Gruffydd Tŷ Pella' a daranai o'u pulpud, ond rhyw Amos neu Eseia a gyhoeddai ddigofaint Duw yn erbyn Israel Ofnadwy a rhyfedd oedd huodledd Owen Meurig.

Ei enw barddol oedd "Owen Meurig", ac er na fentrai lawer tu allan i Golofn yr Awen yn "Y Llusern" yn awr, tystiai'r ddwy gadair dderw ym mharlwr Tŷ Pella' i'w ddwy gerdd "Sodom o Gomorrah" a "Jeroboam" gyrraedd tir uchel iawn, y naill yn eisteddfod Bryn Llwyd a'r llall yn Aber Hen. Ac ar furiau'r un parlwr hongiai tua deg ar hugain o fedalau arian wrth rubanau amryliw, yn brawf o athrylith Owen Gruffydd fel adroddwr eisteddfodol gynt. Yn yr un ystafell hefyd, mewn unigrwydd urddasol ar fwrdd bychan, safai'n cwpan arian a enillodd Côr Meibion Chwarel y Fron yng Nghaer Heli. Ond byr fu hoedl Owen Meurig fel arweinydd côr, er ei fod yn gerddor pur dda: nid oedd cyffelybu'r baswyr i gorn Enlli a'r tenoriaid i werthwyr penwaig na holi'n ddwys am annwyd rhai o'r altos y math o gefnogaeth a fwynhâi'r cantorion, a phan aeth yr arweinydd gam ymhellach un noson ystormus a dweud wrthynt am "fynd i ganu", i ganu yr aethant—ond dan faton fwy amyneddgar.

Rhoesai Owen Gruffydd y gorau i'r chwarel ers blynyddoedd, gan fyw ar ei enillion fel pregethwr achlysurol ac fel beirniad mewn eisteddfodau. Trigai ar ei ben ei hun yn y Tŷ Pella', bwthyn ar gwr y pentref, ond âi ef a'i gi, Carlo, i Dyddyn Cerrig i swper ddwywaith neu dair bob wythnos. Ddegau o weithiau ar ôl marw ei mam y ceisiodd Emily Ellis. gymell ei thad i ymgartrefu gyda hi a'i theulu, ond yr oedd ef yn berffaith hapus yn yr hen fwthyn, meddai, ac ni hoffai Elin druan iddo'i adael. Ei wraig oedd Elin, a soniai amdani fel petai hi'n fyw o hyd felly, y mae'n debyg, y ceisiai ddianc o'i unigrwydd syfrdan, oherwydd er ei bod hi mor dawel ac addfwyn, Elin Gruffydd oedd y dylanwad grymusaf ym mywyd ei rhyferthwy o wr. Ac wedi ei marw hi collodd yntau lawer o'i ynni chwyrn, gan fyw'n hiraethus yn y gorffennol ac adrodd wrth Garlo atgofion melys am Elin ac yntau'n blant gyda'i gilydd yn Ysgol Huws Coes Bren, am yr hwyl a gaent yn ifainc yn ffeiriau Bryn Llwyd, am golli'r fodrwy fore'r briodas, am eu hunig blentyn Emily yn "bwtan fach dew", am... Ond llithrasai niwl henoed tros y blynyddoedd wedyn, a'r darluniau pellaf oedd y rhai cliriaf, er mai i'r cyfnod a anghofiai y perthyn—ai bri'r medalau a'r cwpan arian a'r ddwy gadair ac enwogrwydd Owen Gruffydd fel pregethwr ac fel areithiwr chwyrn mewn. etholiadau.

Y pethau hynny, a aethai bellach mor ddibwys yn ei feddwl ffwndrus ef, a gofiai'r ardal, ac yn arbennig ei daranau o bregethau. Oherwydd yr oedd, yn ei anterth, yn bregethwr nerthol iawn a'r sôn am ei huodledd ysgubol ac am utgorn arian ei lais yn ymledu drwy holl siroedd y Gogledd. Cynghorai llawer un ef i fynd i'r Weinidogaeth, ond ni wnâi ef ond taflu'i ben hardd i fyny a gwenu. "Fi! Mi faswn wedi ffraeo efo'r blaenoriaid i gyd cyn pen mis a deud wrthyn' nhw am fynd i ganu! Na, mae'n well imi aros fel yr ydw' i." Fe'i adwaenai Owen Gruffydd ei hun yn o dda.

Cerdded a wnâi i'w gyhoeddiadau bron i gyd, ac nid oedd pymtheng neu ugain milltir yn ddim iddo. Pan weithiai yn y chwarel brysiai adref ganol dydd Sadwrn, bwytâi ddau blatiaid o lobscows, newidiai i'w ddillad patriarchaidd, cydiai yn y ffon gollen a enillasai wobr iddo mewn eisteddfod leol, ac i ffwrdd ag ef. Troediai i ganol Môn neu i bellterau Llŷn ym mhob tywydd, gan ddweud ei bregethau wrth y llwyni a'r creigiau ar fin y ffordd, a'i lais cyfoethog, ar ros neu forfa unig, yn codi i orfoledd yr hwyl. Ac yn yr 'hwyl' yr oedd Owen Gruffydd yn aruthr ac ysblennydd. Dechreuai'i bregeth bob amser yn dawel, gan egluro a dadansoddi, fel gwaedgi ar ôl pob trywydd. o ystyr yn ei destun: yna llithrai'r tipyn lleiaf o gryndod i'w lais fel y dechreuai'r proffwyd a'r bardd wthio'r esboniwr o'r neilltu. Cyn hir codai'r llais, âi afon redegog y geiriau yn rhaeadr, yn rhuthr a dorrai bob argae, yn rhu môr ar greigiau. Anghofiai Owen Gruffydd ei gynulleidfa, flachiai'i lygaid, crwydrai'n ôl a blaen yn y pulpud a'i ddwylo mawr uwch ei ben yn erfyn am daranfolltau o'r nef ar drythyllwch byd, am ddwyn ymaith wartheg Basan â drain a'u hiliogaeth â bachau pysgota, am dymestl genllysg neu gorwynt fel llifeiriant dyfroedd mawrion ar falchder a meddwon Effraim, am ffrewyll lifeiriol ar gelwyddau Jerwsalem, am ostwng dinas Ariel nes o'r llwch y bydd isel ei lleferydd hi, am . . . Ond geiriau, dim ond geiriau, meddai'r rhai a oedd yn eiddigus eu calon, gan orfod edmygu er hynny ogoniant y llais a'r llefaru ac angerdd ysgubol y proffwyd. o chwarelwr. Ac er eu gwaethaf troai'r crintachrwydd yn wir edmygedd pan glywid, yn yr emyn olaf, y môr o lais yn arwain y gân. Yna, wedi'r gwasanaeth a thamaid o fwyd, cychwynnai'r chwarelwr gerwin tuag adref. O'i flaen yr oedd y ffordd. hir, deng neu bymtheng neu ugain milltir ohoni efallai, ychydig oriau o gwsg yn y bore bach, ac yna gyda'r wawr y dringo llafurus i fyny Lôn Serth i'r chwarel. Rhaid bod Owen Gruffydd yn ddyn cryf yn y dyddiau hynny.

Ymladdwr a gwrthryfelwr oedd ef, a'i holl natur wrth ei bodd pan welai elyn i frwydro ag ef ac i daranu yn ei wyneb. Gelynion felly oedd Pechod (â llythyren fras, rhyw greadur tywyll, llechwraidd, creulon, yn prowlan fel rheol o gwmpas tafarndai), y Ddiod, y Babaeth, Eglwys Loegr a'r hen Gatecism y ceisiai hi ei wthio i lawr gyddfau plant Ymneilltuol mewn ysgolion, y Dreth Eglwys, y Dwymyn Seisnig, y Degwm, Gwrthwynebwyr Dadsefydliad. A bu'n arwr ac arweinydd drocon yn Llan Feurig a'r cylch. Yn fuan wedi iddo briodi, gwrthododd yn lân dalu'r Dreth Eglwys, ac yn rheolaidd am rai blynyddoedd cyn i'r dreth honno gael ei diddymu, galwai'r beiliaid yn Nhŷ Pella' i gludo ymaith beth o'r dodrefn. Uchel a chwyrn oedd ei lais hefyd ym mhob etholiad, er i Mr., wedyn. Syr, Oswald Meyricke, perchennog y chwarel, ddod i'r maes fel ymgeisydd Toriaidd. Collai amryw eu gwaith yn y chwarel ar ôl etholiad, ond—oherwydd ei huodledd a'i ddylanwad, y mae'n debyg—ni throwyd Owen Gruffydd ymaith. Cael ei roi, er ei fod yn grefftwr medrus, ar graig wael oedd ei benyd ef, a rhybela—"clirio baw", chwedl yntau—gan chwysu i ennill pymtheg i ddeunaw swllt yr wythnos. Cyn etholiad 1874, blwyddyn cyn geni Owen, rhoddwyd iddo fargen neilltuol o dda ac enillai'n rhwydd ddwybunt a chweugain yr wythnos. Gwenai'r Rheolwr yn gyfeillgar arno bob tro y dôi ef ar ei rawd heibio i'r bonc, a phroffwydai ambell 'wàg' y byddai Owen Gruffydd yn Stiward cyn hir. Pan nesaodd yr etholiad ac ymdaflu ohono ef iddo, rhewodd gwên Jones-Parry a galwodd ym Mhonc Boni i awgrymu'n gynnil fod craig a-chraig. Ar ôl yr etholiad fe'i cafodd Owen Gruffydd ei hun yn tynnu a chario gwenithfaen mewn rhan arall o'r un Twll. Slafiodd felly am fisoedd, ond gan wybod bod cerrig rhywiog tu draw i'r rhwbel a gliriai ef a'i bartner ymaith. Ond wedi iddynt agor ffordd at y llechfaen, daeth John Humphreys, y Stiward Gosod, atynt un bore, a nodiodd yn gwrtais tua rhwb a syrthiasai heb fod nepell i ffwrdd. "Mae arna' i isio i chi symud hwn'na 'rŵan," meddai, a'i wên mor loyw—ac mor gynnes—â'r heulwen aeafol a drawai ar ddarnau o rew yn y graig gerllaw. Trwy ryw ryfedd ras, fe'i meddiannodd Owen Gruffydd ei hun. "Rhwb go fawr, yntê, Mr. Humphreys?" meddai. "Bron cymaint â'r un ddaeth i lawr ar gefn Mr. Meyricke yn y Lecsiwn, am wn i." Yna syllodd i fyny ar y graig. "Hm, 'synnwn i ddim na ddaw un mwy i lawr y tro nesa', wchi. Mae'r hen graig yn dadfeilio'n o gyflym y dyddia' yma, ond ydi? Ydi, wir." Yna cydiodd yn ei gôt a'i gwisgo, casglodd ei arfau at ei gilydd, a cherddodd ymaith yn dalog heb air pellach. Ychydig flynyddoedd tros ei hanner cant oedd ef y pryd hwnnw, a byth er hynny. pregethwr achlysurol, adroddwr, areithiwr, beirniad eisteddfodol, a thipyn o lenor fu Owen Meurig. Main oedd ei fyd yn aml, ond ac yntau'n annibynnol bellach, yn rhydd i godi'i ddwrn yn wyneb pob camwri, ac i grwydro pan fynnai i'r Cyfarfod Dosbarth a'r Cyfarfod Misol, ni phoenai lawer am hynny. O waelod ei chalon diolchai Elin ei wraig, a welsai drueni rhai a drowyd o'u cartrefi yn ogystal ag o'r chwarel ar ôl etholiad, nad oedd Tŷ Pella' ar ystad Oswald Meyricke. dadfeilio'n o gyflym y dyddia' yma, ond ydi? Ydi, wir." Yna cydiodd yn ei gôt a'i gwisgo, casglodd ei arfau at ei gilydd, a cherddodd ymaith yn dalog heb air pellach. Ychydig flynyddoedd tros ei hanner cant oedd ef y pryd hwnnw, a byth er hynny. pregethwr achlysurol, adroddwr, areithiwr, beirniad eisteddfodol, a thipyn o lenor fu Owen Meurig. Main oedd ei fyd yn aml, ond ac yntau'n annibynnol bellach, yn rhydd i godi'i ddwrn yn wyneb pob camwri, ac i grwydro pan fynnai i'r Cyfarfod Dosbarth a'r Cyfarfod Misol, ni phoenai lawer am hynny. O waelod ei chalon diolchai Elin ei wraig, a welsai drueni rhai a drowyd o'u cartrefi yn ogystal ag o'r chwarel ar ôl etholiad, nad oedd Tŷ Pella' ar ystad Oswald Meyricke.

Nid âi Owen Gruffydd ar gyfyl Tyddyn Cerrig yn y dyddiau hynny, gan wrthod maddau i'w ferch Emily, cannwyll ei lygaid ef ac Elin, am briodi'r cawr anhydrin Robert Ellis. Oni fu ef, ei thad, am dros ugain mlynedd yn Ysgrifennydd "Cymdeithas Ddirwestaidd Llan Feurig"—y "Titotaliaid gythral 'na", ar lafar rhai mwy sychedig—gan drefnu Cymanfa a gorymdaith flynyddol na bu eu hafal yn yr holl sir? Ac onid yn erbyn melltith y ddiod y lluniodd ef rai o'i bregethau grymusaf, gan hyrddio'r meddwyn i'r 'tywyllwch eithaf', neu i 'lyn yn llosgi o dân a brwmstan'? Pan glywsai gyntaf am y garwriaeth, ffromodd yn aruthr, a bygythiodd yrru'i unig ferch tros y drws. Onid oedd y llanc a'i dad Dafydd Ellis a bron bawb o'r teulu ffiaidd yn nhir gwrthgiliad? Yr argian fawr, mab Dafydd Ellis y llofrudd, creadur a laddodd ei dad ei hun!

Nid oedd hynny'n hollol wir am Ddafydd Ellis. Syrthiasai plyg yn y chwarel ar gefn ei dad a threuliodd yr hen Effraim weddill ei ddyddiau mewn cadair. Ond ni chadwai hynny ef o'r Crown gwthiai'i fab ef i lawr i gefn y dafarn yn rheolaidd ddwywaith bob wythnos, a rhoddai focs a'i ben i fyny wrth ei ochr ac ar hwnnw dri pheint, ei ddogn o gwrw. Ond un hwyr, wedi pwl o afiechyd, hawliodd yr hen Effraim ddogn pythefnos ar un eisteddiad, gan fygwth ymlusgo o'i gadair ac o fywyd yr un pryd oni châi hwynt. Y diwedd fu i ddyn meddw gael ei wthio gan ddyn meddw arall i fyny'r Allt Wen y noson honno, y cyntaf yn chwipio'r ceffyl dychmygol a farchogai, a'r ail, a dybiai ei fod mewn angladd, yn gofyn iddo, mewn sibrwd dwys a thaer, ymdawelu ac ymddwyn yn weddaidd os gwelai fod yn dda. Wedi iddynt gyrraedd adref, brysiodd y gwthiwr i mewn. i'r tŷ am funud, ond, yn esgeulus, gadawodd y gadair tu allan a'i hwyneb tua'r goriwaered a heb garreg o flaen yr un o'r olwynion. Ond, chwarae teg iddo, yr oedd ei pherchennog wedi'i ddarbwyllo mai mewn cynhebrwng yr oedd ac wrthi'n canu am "daith yr anialwch" a "troeon yr yrfa" mewn edifeirwch bloesg. Yna, yn sydyn, fel y dychwelai'i fab i'w nôl, penderfynodd yr hen Effraim mai marchog ydoedd wedi'r cwbl, ysgydwodd yr awenau'n ffyrnig ag un llaw, cleciodd ei chwip ddychmygol â'r llall, dechreuodd godi a disgyn fel joci, gan weiddi "Ji-hyp! Ji-hyp!" ac i ffwrdd ag ef. Erbyn i Ddafydd Ellis gyrraedd y ffordd, yr oedd y gadair yn rhuthro fel car gwyllt i lawr yr allt a'r joci a eisteddai ynddi yn dal i yrru'n fuddugoliaethus tua phen y daith. Bu'r hen Effraim farw'n orfoleddus.

Mab y Dafydd Ellis hwnnw oedd y Robert Ellis yr oedd Emily mor hoff ohono. Ymresymodd Owen Gruffydd yn daer â'i ferch, ond ni thyciai na dadlau nac ymbil na gwylltio ddim. Y nefoedd fawr, oni wyddai hi fod Dafydd Ellis a'i fab yn medru difyrru diotwyr y Crown drwy adrodd, yng nghanol rhuadau o chwerthin, hanes yr hen Effraim yn marchogaeth i'w dranc? Do, fe glywsai Emily hynny, ond yr oedd hi'n sicr y gallai hi wneud dyn o Bob. Pa arweiniad a gawsai ef erioed? gofynnodd. Unwaith y câi ei gartref ei hun a thipyn o ofal a chysur, fe newidiai'n llwyr a dôi'r gorau ynddo—ei garedigrwydd a'i haelioni, er enghraifft yn fwy i'r golwg. Haelioni! rhuodd ei thad. Haelioni i ddeiliaid y Crown! Ac yn awr, os oedd y stori'n wir, etifeddasai ddeucant o bunnau ar ôl rhyw ewythr a gadwai dafarn ym Môn. Arian y Fall, wedi'i fathu o drueni a thlodi gwragedd a phlant anghenus. Ac unwaith y câi mab Dafydd Ellis y cyfoeth hwnnw i'w ddwylo, fe'i gwariai, fo a'i dad a'i frodyr a'i gyfeillion ysgymun, ar y ddiod felltigedig 'na. Na, meddai Emily, yr oedd Tyddyn Cerrig yn mynd yn wag, a threfnodd Bob a hithau i brynu gweddill y lês. Ofnai hyd yn oed Owen Gruffydd y penderfyniad a'r sicrwydd tawel yn ei llais.

Wedi'r briodas, ffromodd yn aruthr ac nid âi ar gyfyl Tyddyn Cerrig, a surodd yn fwy pan alwyd y baban cyntaf yn 'Ddafydd' ar ôl ei daid arall. Dôi Emily i Dŷ Pella' weithiau a galwai Elin Gruffydd yn aml yng nghartref ei merch, gan wirioni uwch y plentyn, ond caledodd Owen Gruffydd ei galon, er y gwyddai'r rhai a'i hadwaenai orau ei bod hi ar dorri o'i fewn. Hyd yn oed pan anwyd merch a'i bedyddio'n 'Elin', ni liniarodd ei ysbryd i bob golwg, beth bynnag. A suddodd yn ddyfnach i'w elyniaeth tuag ato pan gyfarfu â Robert Ellis, a hwnnw'n bur feddw, ar y ffordd un nos Sadwrn yn ffodus, digwyddai twr o bobl fod gerllaw ar y pryd a gwahanwyd y ddau cyn i eiriau fynd yn ergydion. Ganwyd Enid ryw flwyddyn yn ddiweddarach, ond er i'w ferch fod yn beryglus o wael wedi'r enedigaeth, cadwai Owen Gruffydd draw o Dyddyn Cerrig er gwaethaf erfyniadau dwys ei wraig. Felly y parhaodd am dair blynedd arall, nes geni'r baban a enwyd yn 'Owen'. "Yr un ffunud â'i daid," oedd barn pawb a welai'r bychan, a chan roi ei falchder heibio brysiodd Owen Gruffydd i Dyddyn Cerrig un noson i'w weld. Gwyrodd uwch ei ben, â dagrau hapus yn ei lygaid, ac yna cododd ef o'i grud i'w anwylo. Daeth Robert Ellis i mewn, ac yr oedd aroglau diod yn gryf arno. Rhoes y taid y baban yn ôl yn ei grud a cherddodd allan heb ddywedyd gair.

"Mae o mor styfnig â mul," meddai Robert Ellis drannoeth wrth Robin Ifans, 'wag' y bonc.

"Nac ydi, wir, Bob, mul sy mor styfnig â fo," oedd yr ateb, a gofalodd Robin fod y ffraethineb yn cael cylchrediad da yn y bonc a'r Twll. Cyrhaeddodd glustiau Owen Gruffydd a'i 'fuleiddio'n' fwy nag erioed.

Yr oedd Owen bach yn bedair oed cyn i'r wyrth ddigwydd. Dychwelodd Elin Gruffydd adref un hwyr a dweud bod rhyw bigyn ofnadwy yn ochr y plentyn. Gwthiodd Owen Gruffydd ddarn o bapur llwyd i'w boced, ac wedi rhoi mewn llestr lwyaid. fawr o driagl i'w thaenu arno, ymaith ag ef i Dyddyn Cerrig. Pan gyrhaeddodd yno, yr oedd y boen yn waeth a Robert Ellis ar fin cychwyn i dŷ'r meddyg. "Hy!" meddai'r taid, gan fynd ati fel un wedi hen arfer â dileu anghysuron o'r fath. A chyn pen chwarter awr, a'r pwltis o driagl a phapur llwyd ar ei ochr, yr oedd y bychan yn gwenu'n hapus ar ei daid. "Yr argian fawr!" meddai Robert Ellis mewn edmygedd syn. A bu'r ddau yn gyfeillion mawr wedyn.

Ar y prynhawn Mawrth hwnnw o Awst fel y cerddai Owen rhwng ei daid a Myrddin tuag ysbyty'r chwarel, sylwodd fod yr hen ŵr yn bur dawedog, fel petai rhyw bryder yn ei feddwl.

"Mae Now yn sâl isio mynd i'r chwaral, Taid," meddai Myrddin yn sydyn pan ddringent yr allt tua'r ysbyty.

"'Ydi o, 'ngwas i?... 'Rwan, Carlo, sa'n ôl, 'wnei di!"

"Ydi, wedi hen flino ar yr ysgol, medda fo."

"Felly yr on inna' yn 'i oed o. Yn iengach o lawar o ran hynny."

Bu tawelwch am dipyn. Disgwyliai Owen bregeth chwyrn ar fanteision addysg a siars i wneud yn fawr ohonynt, ond ni ddaethant, a cherddodd Owen Gruffydd ymlaen yn fud, fel petai'i feddwl ymhell. Yn fud ar wahân i'r sŵn a ddôi o'i wddf weithiau, yr un sŵn ag a wnâi Elias Thomas yn y Sêt Fawr wrth ategu sylwadau'r pregethwr. Ai cydsynio â'i feddyliau'i hun yr oedd?

"Do, mi es i i'r chwaral cyn bod yn ddeg oed," meddai ymhen ennyd, "ac am y nesa' peth i ddim. Os awn i â deunaw neu ddeuswllt adra' ar ddiwadd mis, yr on i'n cerddad i'r tŷ yn reit dalog."

Dringodd Owen yr allt fel un mewn breuddwyd. Yr oedd wedi gwrido at ei glustiau pan agorodd Myrddin ei hen geg fawr i ddweud ei fod ef yn dyheu am fynd i'r chwarel. Wrth Taid, wrth Taid o bawb! Ef oedd yr olaf un i grybwyll y peth wrtho : hyd yn oed ped ildiai'i fam, gwyddai Owen y gwnâi Taid ei orau glas i'w gadw yn yr Ysgol. Ond yn lle dweud y drefn a'i alw'n ffŵl, y cwbl a wnaeth oedd edrych yn ffwndrus a sôn amdano'i hun yn ddeg oed. Curodd calon Owen yn hyderus o'i fewn.

"Yr ydw' i bron yn ddeuddag, Taid," meddai, "ac mae pawb yn deud 'mod i'n hogyn mawr o f'oed."

"Wyt, fachgan ... wyt. Wyt, yn hogyn cry', diolch am hynny. Yr ydach chi i gyd yn blant cry' ac iach, i Dduw y bo'r clod. Ydach, bob un ohonoch chi. A 'thawn i yn y chwaral, mi faswn i wrth fy modd pe cawn i jermon fel chdi. Hogyn sâl iawn ges i ddwytha' yno, cena' bach slei a diog, a finna' wedi gwneud cymwynas â'i dad o, Edward Edwards druan, drwy'i gymryd o ata' i i'r wal. Ond pan yrrwn i o i'r efail efo gêr, mi fydda' yno am oria', yn clebran a stwnsian efo Twm Go'."

Ai Taid a lefarai? Fel rheol, pan soniai Owen am y chwarel wrtho, troai'r stori ar unwaith a siarad am adrodd neu farddoniaeth neu bregethu. Ond heddiw... Yr oedd y peth yn ddirgelwch mawr.

"Ond mae'r hen chwaral 'na wedi magu dynion gwych," chwanegodd Owen Grufiydd ymhen ennyd, fel pe mewn ymson. "Dyna Ifan Hughes Caer Heli. Yn y chwaral yr oedd o am flynyddoedd cyn mynd i'r Weinidogaeth. Ac O. R. Morris Llan Eifion. Ac Arfonydd a llawar o rai eraill. A 'thaswn i heb fod yn greadur mor wyllt pan on i'n ifanc..." Chwarddodd yn dawel yn lle gorffen y frawddeg.

"Gwerthu penwaig yr ydw' i am wneud, beth bynnag," meddai Myrddin, gan swnio'n bendant ar y pwnc.

"Dyna ddylwn inna' fod wedi'i drio, yn ôl rhai, fachgan Wel, os ei di i weiddi penwaig, gofala fod gin' ti benwaig i gael, a'r rheini'n rai gwerth gweiddi yn 'u cylch nhw. Mi wn i am lawer un sy â'i lais o'n ddigon croch ond â'i fasgiad o'n bur wag."

"Yn lle, Taid?" gofynnodd Myrddin. Ond yr oeddynt. bellach wrth ymyl yr ysbyty, a rhuthrodd Carlo ymlaen i gyfarch Robert Ellis.

Cronnodd dagrau yn llygaid y tad pan welodd hwy, a siaradai bymtheg y dwsin ar y ffordd adref, fel gŵr a ddaethai o garchar i lawenydd rhyddid. Yr oedd te cynnar yn eu haros ar y bwrdd yn Nhyddyn Cerrig, a thywalltodd Emily Ellis ddŵr i'r tebot. cyn gynted ag y clywodd hi sŵn Carlo'n cyfarth fel y ceisiai Myrddin redeg o'i flaen i fyny'r lôn.

"Dowch yn syth at y bwrdd," meddai pan ddaethant i mewn i'r gegin.

"Ond prin y mae hi'n dri o'r gloch eto, Emily," meddai'i thad.

"Dim gwahaniaeth. Mae Bob yn sgut am deisan fwyar duon, a 'chafodd o'r un yn yr hen Hospitol 'na, yr ydw' i'n siŵr.

Y rhai cynta' 'leni, Bob Owen wedi'u hel nhw ar y Fron."

"Yr ydw' inna'n sgut am deisan fwyar duon, 'Mam," ebe Myrddin, gan lithro i'w gadair wrth y bwrdd. "Ac 'rydw' i'n cal fy mhen blwydd wsnos i 'fory."

"Aros i dy daid ofyn bendith, hogyn," oedd gorchymyn ei fam. Eisteddasant i fwyta, ac fel y codai Robert Ellis ei gwpan i'w geg, "Mae'n rhaid 'mod i wedi magu nerth yn yr Hospitol 'na, Emily," meddai.

"Pam, Bob?"

"Y gwpan 'ma. Mae hi fel pluan yn fy llaw i, hogan."

"O, mae gynno' ni dipyn o steil hiddiw," atebodd hithau.

"Mi ddois i a'r llestri gora' i'r bwrdd. I roi croeso i'r dyn diarth, yntê, Taid?"

"Ia, wir, croeso brenhinol i frenin y tŷ," meddai'i thad yn ddwys.

"Ond . . . " Syllodd Robert Ellis yn ddryslyd i lawr ar y plât o'i flaen.

"Ond be', Bob?"

"Roedd 'na batrwm o floda' bach ar y llestri gora'."

Chwarddodd Myrddin am ben ei dad. "Rhaid i chi gael sbectol, Tada," meddai, gan ddal i chwerthin yn uchel. "Taw, hogyn!" Ac ni fedrai Myrddin ddeall pam yr oedd ei fam mor gas.

Ni ddeallai Owen chwaith pam yr aeth ei dad i'w gragen fel petai wedi sorri am rywbeth, na pham y taflodd ei fam a'i daid olwg ffwndrus ar ei gilydd.

"Paid â brysio adra', Owen," meddai Elias Thomas ar ddiwedd yr Ysgol Sul y prynhawn Sul wedyn. "Mae arna' i isio siarad efo chdi. Hwda, dos â'r llyfra' 'ma i lawr i'r Festri tra bydda' i'n cael gair efo Mr. Morris y Gwnidog."

Cerddodd y ddau yn araf drwy'r pentref, ac wedi clirio'i wddf droeon, meddai Elias Thomas o'r diwedd: "Maen' nhw'n deud i mi dy fod di bron â marw isio mynd i'r chwaral, Owen."

"Mae . . . mae fy ffrindia' i, Huw a Wil, wedi dechra' gweithio."

"Hm. 'Rwyt ti'n hogyn cry' hefyd, ond wyt?"

"Ydw', Lias Tomos." Beth a oedd ym meddwl y blaenor? Hy, wedi penderfynu gwneud pregethwr ohono. Caledodd llygaid Owen.

"Meddwl yr on i, fachgan, os wyt ti'n sgut am ddŵad i'r chwaral, y basa'n beth da iti ddechra' yn y bonc acw. Mi faswn i a Huw Jones yn cadw'n llygaid arnat ti."

Syllodd Owen yn geg-agored arno. "Ydach chi . . . 'ydach chi o ddifri, Lias Tomos?"

"Ydw', debyg iawn. Ac ymhen rhyw flwyddyn mi gaet dd wad ato' ni i'r wal fel jermon fesul dydd."

"Mi . . . mi faswn i wrth fy modd efo chi, Lias Tomos. Ond . . . ond . . . 'fydd Taid ddim yn fodlon."

Mi fûm i'n siarad efo fo pnawn ddoe cyn iddo fo gychwyn i'w gyhoeddiad ym Mryn Llwyd."

"Ac yr oedd o'n . . . ?"

"Oedd, yn reit fodlon. Fo ddaru awgrymu'r peth wrtha' i."

"Taid!"

"Ia."

"A be' mae 'Mam yn feddwl, tybad?"

"'Roedd o wedi trin y matar efo hi . . . Gan dy fod di'n ymddangos mor anniddig, yntê?"

"Pryd . . . pryd y ca' i ddechra', Lias Tomos?"

"Mi wela' i Mr. Davies y Stiward 'fory ac mi geiff o drefnu yn yr Offis. Wedyn mi fydd rhaid iti gael trowsus melfared, on' fydd? A 'sgidia' hoelion-mawr a thun bwyd. A gêr. Na, 'faswn i ddim yn prynu tun bwyd na gêr am dipyn. Cymar di fenthyg rhai dy dad nes bydd o wedi gwella'n iawn. Mae Doctor Williams yn meddwl y rhaid iddo fo fod adra' am sbel go lew. Ia, dyna wnei di, cymryd benthyg arfa' dy dad am fis ne' ddau . . . Pryd mae'r ysgol yn dechra'?"

"'Fory."

"O. Efalla' fod yn well iti fynd yno am yr wsnos yma rhag ofn i ryw anhawster godi."

"An . . . anhawster?"

"Na, 'fydd 'na'r un, o ran hynny. Ond mae'n well iti fod yn yr ysgol nag yn loetran adra', ond ydi?"

Nid atebodd Owen. Yr oeddynt wrth y tro a arweiniai i Dyddyn Cerrig ac yr oedd yn falch o adael yr hen flaenor a dringo'r allt dan chwibanu. Prin y medrai goelio'r peth. Hanner awr ynghynt, yn yr Ysgol Sul, meddyliai'n sur am drannoeth a Cecil Mami a Berti Glyn ac eraill, a gwyddai'n reddfol, er na chlywai mohonynt, fod Huw Rôb a Wil Cochyn yn y sedd gefn wrthi'n sibrwd pethau sbeitlyd amdano. Âi, fe ai i'r ysgol drannoeth—i ddweud wrth Jones y Sgwl am gadw'i Saesneg tragwyddol a hanes brenhinoedd a brwydrau Lloegr. Yr oedd yn well ganddo ef fod yn 'fonitor' ym Mhonc Britannia nag yn Standard VI.

Ac eto yn nyfnder ei feddwl corddai anesmwythyd mawr. Elias Thomas . . . Taid . . . 'Mam. Pam . . . pam y newidiodd y tri mor sydyn? A oedd a wnelo'r ddamwain rywbeth â'r peth? Na, edrychai'i dad yn iawn, cyn gryfed ag erioed. Yr oedd yn werth ei weld yn symud yr hen garreg honno ddoe wrth lidiard Tŷ Pella'. Yr oedd yn dawelach nag arfer efallai er pan ddaethai adref o'r ysbyty, ond yr oedd hynny'n ddigon naturiol ac yntau gartref yn segur a heb golli diwrnod o waith drwy'r blynyddoedd.

Fel y troai Owen o'r ffordd i'r llwybr a redai tua'r tŷ, clywai chwerthin uchel Myrddin yn yr ardd. Peidiodd ei chwibanu ac arafodd ei gamau. Ni wyddai pam, ond daeth eto i'w feddwl yr olwg ar wyneb ei dad pan syllodd i lawr ar y plât brynhawn Mawrth. Pam yr oedd ei fam mor gas wrth Myrddin? A pham . . . pam yr edrychodd ei fam a'i daid ar ei gilydd am ennyd fel petai . . . fel petai rhyw gyfrinach rhyngddynt? Yr oedd rhyw ddirgelwch yn rhywle.