Y Siswrn/Llythyr fy nghefnder
| ← Hiraethgan | Y Siswrn gan Daniel Owen |
Adgof |
Llythyr fy Nghefnder
Y ddwy ochr i'r cwestiwn
YN awr pan y mae ymron ymhob tref, treflan, cymydogaeth a chwm, ysgoldai cyfleus ac ysgolfeistriaid cymwys i gyfrannu addysg; a phan y mae y School Attendance Officer yn dilyn sodlau ac yn tori ar chwareuon plant gyda eu bod wedi gadael bronau eu mamau, a chyfraith wrth ei gefn i'w gorfodi i fyned dan hyfforddiant; pan nad allwn, fel y dywed rhai, gau ein llygaid ar y ffaith fod yr iaith Saesonaeg yn ymledu ymhob man, yn hydreiddio ein cymoedd, ein cynulleidfaoedd, a'n teuluoedd, ac fod hyd yn nod William Cadwaladr, o'r Tŷ Calch, yn ein hanerch gyda'i "gŵd mornin," a'i "gŵd neit," yn lle bore da, a nos dawch; a bod hyd yn nod Mrs. Prys o'r Siop Fach yn son yn barhâus am yr anghenrheidrwydd am "Inglis Côs "—hwyrach nad annyddorol gan y darllenydd a fydd y llythyr canlynol o eiddo Fred, fy nghefnder, gan ei fod yn traethu ar bwnc pwysig i ni fel Cyfundebau Crefyddol Cymreig. Dylwn ddyweyd fod Fred yn dipyn o wag; ond yr wyf yn credu ei fod yn gristion cywir, yn genedlgarwr, ac yn bendifaddeu, yn enwad-garwr.
—————————————
FY ANWYL GEFNDER,—
YR wyf wedi cymeryd fy ngwynt yn lled hir cyn ateb dy lythyr; ond yn dâl am hynny cei epistol mor faith y tro hwn fel na fydd arnat anghen am un arall, mi gredaf, am blwc. Gofyn yr oeddit pa fodd yr oedd yr Achos Saesonig yn dyfod ymlaen yma, a pha beth a fy "witchiodd i fwrw fy nghoelbren gyda'r Hengistiaid dienwaededig?" Gan i ti ofyn, a gofyn mewn ffurf nad ydyw, a dyweyd y goreu, yn gefnderol, chwaethach brawdol, yr wyf yn teimlo rhwymedigaeth arnaf gymeryd pwyll, a gosod o dy flaen yn deg sefyllfa pethau ynglŷn â'r Achos Seisonig yn Nhresaeson; ac hefyd adrodd wrthyt am yr hyn a fy "witchiodd" i gymeryd y cam a gymerais, a fy mhrofiad mewn canlyniad. Gwn dy fod yn Gymro o'r gwraidd i'r brig, ond nid ydwyt waeth am hynny. Rhwng cromfachau, megys, y Cymro ydyw y crefyddwr goreu a welais i hyd yn hyn; a pho fwyaf yr ymrwbiaf yn y Saeson yma, mwyaf oll o grit Cymreig a deimlaf. Wel, y mae Tresaeson yn wahanol iawn i'r hyn ydoedd pan oeddit ti a minnau ystalwm yn myned gyda'n gilydd i'r seiat plant, a phan fyddai dy fam yn gwau hosan wrth fyned i a dyfod o'r capel ar noson waith, a phan fyddai hi adegau eraill yn myned dros nos yng ngwagen Plas Coch i Sasiwn y Bala, a phan nad oedd yn yr Eglwys Sefydledig yma ond gwasanaeth Cymraeg yn unig. Pan ddaeth y railway i'n tref, daeth y Saeson gyda hi i edrych ansawdd y wlad, a chawsant hi, dybygid, yn dda odiaeth, a'i thrigolion yn dra choelgrefyddol, tybygasant hwy. Ymsefydlasant yn ein plith ac adeiladasant dai iddynt eu hunain. Tynasant i lawr ein siopau, a gwnaethant rai mwy, gyda plate glass windows. Nid hir y buont heb ffurfio Gas Company, Mwy o oleuni! meddynt. A'r bobloedd a welsant oleuni mawr. Daethant yma fel Commercial Missionaries; ond yn wahanol i'r cenhadon a anfonwn ni i'r India—yn lle dysgu ein hiaith, gwnaethant i ni ddysgu eu hiaith hwy. A'r barbariaid a fuont garedig iddynt, gan roddi croesaw i'w hefengyl. Dysgasant i ni pa fodd i fyw—pa beth i'w fwyta ac i'w yfed. Toc iawn bu farw ein cyd-drefwr, Mr. Llymru, ac yn fuan wedi hyn cymerwyd ei frawd Uwd yn wael, ac anfynych y gwnâi ei ymddangosiad. Addysgwyd ni hefyd gan y Saeson am wir amcan gwisgo, sef mai er ymddangosiad, ac nid er clydwch, yr ydoedd. Troai eu merched allan yn fain eu gwasg, ac yn fingauad, penuchel, plyfog, blodeuog, a serch hudol. A meibion Duw a briodasant ferched dynion. Nid ar unwaith, wrth gwrs, y cymerodd y pethau hyn le; ond felly y bu; ac nid ydyw yr hyn a nodais ond tameidyn o'r cyfnewidiadau a gymerasant le er pan aethost di oddiyma.
Ond ti a ddywedi, Pa beth oedd a wnelo hyn â'r capel Cymraeg? Hyn: Gwelsom yn fuan ogwydd yn ein pobl ieuainc i efelychu y Saeson, yn gyntaf yn eu rhagoriaethau, sef i ddal eu pennau i fyny, i gerdded yn gyflymach, ac i wisgo yn dwtiach; yna yn eu ffaeleddau, sef i fod yn fwy cymhenllyd, cellweirus, a di-hidio am bawb; yna yn eu ffolineb, sef i gredu fod y Sais wedi ei wneyd o well clai na'r Cymro, ac fod cymaint o wahaniaeth rhyngddynt ag sydd rhwng potiau Bwcle a porcelain Stoke-upon-Trent. Yr wyf yn meddwl mai ein rhïanod teg a argyhoeddwyd gyntaf o hyn: ac mor fawr oedd y gyfaredd, fel yr hudwyd rhai o'u mamau i'w rhagrith hwy. Teg ydyw dyweyd fod yma rai cannoedd na phlygasant eu gliniau i Baal Saeson, ac a lynasant yn glos wrth eu prophwyd Taliesin a'i arwyddair, "Eu hiaith a gadwant." Ond nid allem beidio sylwi, ymlaenaf oll, fod ein plant yn myned yn fwy carnbwl wrth adrodd eu hadnodau yn y seiat, ac fod acen Seisonig ar eu lleferydd. Gofidiai, hyn fi yn fawr. Aeth pethau ymlaen yn y modd yma am y rhawg; a deallais yn y man fod yn ein cynulleidfa amryw ieuenctyd heb ddeall ond ychydig o Gymraeg, ac yn treulio eu Sabbothau yn ddifûdd, os nad rhywbeth gwaeth na hynny. Perthynai y dosbarth hwn i'r rhai mwyaf cefnog o'n haelodau, a mwyaf esgeulus am roddi magwraeth grefyddol i'w plant gartref. Deuent i'r moddion yn stately ddigon; ond yr oedd yn amlwg i'r hwn a sylwai ar eu hwynebau gwag, a'u gwaith yn edrych o'u cwmpas yn ystod y moddion, nad oeddynt yn deall ond ychydig o'r bregeth, ac yn hidio llai na hyny. Yr wyf yn meddwl i mi ac eraill wneyd ein rhan i annog rhieni i siarad Cymraeg gartref er mwyn eu plant, gan geisio dangos nad oedd berygl iddynt fod yn waelach Saeson o'r herwydd. Ond y mae arnaf ofn mai ychydig fendith a fu ar ein siarad. Yr wyf yn cofio am un bore Sabboth, pryd yr oedd ein gwasanaethu yr hwn, ti a addefi, a'i gymeryd drwodd a thro, ydyw y pregethwr mwyaf poblogaidd yn sydd yn perthyn i'r Cyfundeb. Odfa anghyffredin ydoedd; un o'r hen odfeuon Cymreig, pryd yr oedd yn orchest peidio gwaeddi "Diolch! " Yr oedd edrych o'r sedd fawr ar y gynulleidfa wedi cael llenwi eu genau â chwerthin a'u llygaid â dagrau, yn fforddio cymaint o fwynhad i mi ag oedd gwrando'r bregeth. Ar fy nghyfer gwelwn ferch ieuanc oddeutu ugain oed, yr hon a wyddwn a gawsai addysg dda, ac a berthynai i'r dosbarth y cyfeiriais ato yn barod. Edrychai fel pe buasai wedi ei syfrdanu; ac ofnwn—pe buaswn yn ofni hefyd—ei chlywed yn tori allan i waeddi. Fel y dygwyddai fod, cydgerddwn â hi o'r odfa . Gofynais iddi—yn Saesoneg wrth gwrs pa fodd yr oedd yn hoffi y bregeth? Torodd i wylo yn hidl; a thybiais fud y bregeth wedi cael yr effaith ddymunol arni. Ond wedi tawelu ychydig, ebe hi, "Mae arnaf gywilydd cyfaddef; ond y gwir ydyw, nid oeddwn yn deall ond ychydig iawn o'r bregeth. Gwyddwn fod rhyw ddylanwad rhyfedd yn cydfyned â geiriau y pregethwr; gwelwn hyny ar wynebau y gynnulleidfa, a theimlwn rywbeth yn fy ngherdded dros fy holl gorff, ac yn cyffwrdd â fy nghalon; ond ni wyddwn beth ydoedd. Ar y pryd buaswn yn rhoddi pobpeth ar fy helw am fod yn alluog i ddeall beth oedd yn myned ymlaen; oblegid credwn fod mwynhâd y rhai oeddynt yn deall Cymraeg yn werthfawr iawn. Ond nis gallwn; ac nid wrth fy nrws i mae'r holl fai yn gorwedd. Gwyddoch mai Saeson gwael ydyw fy rhieni, ac na fedrant siarad hanner dwsin o frawddegau heb wneyd camgymeriadau dybryd. 'Everythink' a ddywed fy nhad bob amser am 'everything' , 'silling' am 'shilling,' ac 'ôl' am 'all.' Ac er ei fod wedi rhoddi addysg dda i mi, ac na fuasai berygl i mi beidio dysgu Saesoneg, ac er mai i'r capel Cymraeg yr oeddym fel teulu yn myned bob Sabboth, Saesoneg, y fath ag ydoedd, a glywais i erioed gartref. Yr wyf yn teimlo fy mod wedi treulio fy Sabbothau am ugain mlyneda yn ofer; ac yr wyf yn ofni mai i'r un peth y gellir priodoli dirywiad fy mrawd hynaf a'i ddifaterwch hollol ynghylch pethau crefyddol. Erbyn hyn, yr wyf yn meddwl mai y peth goreu i mi a fyddai myned i Eglwys Loegr, neu at y Wesleyaid Seisonig. Nis gallaf oddef bod fel hyn yn hwy." Yr oeddwn wedi fy synnu. Credwn bob amser fod Miss Jones—oblegid dyna oedd ei henwyn deall Cymraeg, er nad oedd yn ei siarad. Nid allwn ddygymod â meddwl iddi hi ymadael a'n Cymundeb. Gwyddwn ei bod yn alluog i ddarllen Cymraeg yn rhigl, a gofynnais iddi a oedd hi yn awyddus i ddeall yr hen iaith anwyl. Atebodd nad oedd dim a hoffasai yn fwy. " Yna," ebe fi, "mi a'ch cynorthwyaf." Ac felly y gwnaethum. Cyn i ni ymadael â'n gilydd y bore hwnnw, rhoddais iddi ychydig gyfarwyddiadau. Annogais hi i ddarllen yn ddi—ffael bob dydd adnod neu ddwy o'r Bibl Cymraeg, neu ynte chwe' llinello unrhyw lyfr Cymraeg a ddewisai, a mynnu gwybod, gyda chynnorthwy Geir—lyfr Cymraeg a Saesoneg, ystyr pob gair nad oedd yn ei ddeall. Nid oedd i roddi heibio ei gwaith hyd yn nod ar y Sabboth: yr oedd i ysgrifennu o leiaf ddwsin o eiriau nad oedd yn eu deall yn y pregethau a wrandawai, ac i chwilio i'w hystyr cyn myned i orphwyso. Dygwyddwn fod yn Arolygwr yr Ysgol Sul y pryd hwnnw; ac ymhen ychydig wythnosau llwyddais i osod Miss Jones yn athrawes ar dur o blant bach lle yr oedd i siarad Cymraeg, a dim ond Cymraeg. Ymgymerodd â'r cyfan yn galonnog. A gredi di? yr oedd Miss Jones yn Gymraes ragorol mewn llawer llai na blwyddyn! A rhag i mi anghofio dyweyd hyny eto, mae Miss Jones wedi glynu hyd y dydd hwn wrth yr achos Cymraeg, ac yn aelod ffyddlawn a defnyddiol. Ond nid i'w rhieni y mae diolch am hyny.
Bu cyfaddefiad Miss Jones o'i hanallu i ddeall Cymraeg yn achlysur i mi wneyd ymchwiliad gydag eraill a dybiwn eu bod mewn sefyllfa gyffelyb; a dychrynwyd fi gan y nifer a gyfaddefent yn rhwydd nad oeddynt yn deall ond ychydig o'r hyn a elai ymlaen yn moddion gras. Cefais allan hefyd eu bod yn druenus o anwybodus yn mhethau'r Bibl. Yr oeddwn yn zelog dros y Gymraeg, mor zelog ag wyt tithau yn awr, a thybiais gan i mi lwyddo gyda Miss Jones y gallwn lwyddo gydag eraill. Yr oedd gennyf ffydd yn fy ngallu perswadiol, ac ymegnïais i'w hannog a'u cyfarwyddo i ddysgu eu mamiaith. Ond buan y didwyllwyd fi. Yr oeddynt yn rhy ddifater a mursennaidd i ymgymeryd â dim llafur, ac nid ystyrient fod y game yn werth y gannwyll. Ni wnaeth fy zêl dros y Gymraeg ond peri iddynt fingrychu yn anwesog, a thrydar am "English cause." Beth oedd i'w wneyd? Yn yr ystâd yr oeddynt ynddi, nid oeddynt nemawr well na respectable heathens mewn pethau crefyddol. Pa un ai yn gam ai yn gymwys nis gwn; ond yn fy zêl dywedwn wrthynt mai gwell o lawer, yn hytrach nag ymfodloni ar eu sefyllfa, a fuasai iddynt ymuno â'r Wesleyaid Seisonig, neu ynte fyned i Eglwys Loegr, neu hyd yn nod fyned at y Pabyddion. Edrychent arnaf fel un a f'ai yn ynfydu; ond, Duw a wyr, yr oeddwn yn credu yr hyn a ddywedwn, oblegid sicr oeddwn nad oedd ganddynt ddrychfeddwl am y gwahaniaeth hanfodol rhwng Methodistiaeth a Phabyddiaeth, ond yn unig iddynt glywed, a bod yn eu pennau ryw vague idea fod y Pabyddion yn addoli Mair a'r seintiau. Yr oedd Eglwys Loegr y pryd hwnnw yn hanner gwag, ac felly yr oedd capel y brodyr Wesley aid Seisonig; ac er na wyddai y cyfeillion ieuainc yr wyf yn son am danynt ystyr y geiriau predestination a ritual, ac er nad ydyw yn hanfodol bwysig, yn ôl fy marn i, gyda pha enwad crefyddol y cedwir dyn am y cedwir ef, gwell oedd ganddynt ddilyn y moddion yn y capel Cymraeg fel delwau dienaid na gadael yr Hen Gorff; a'u trydar beunyddiol, fel y dywedais, oedd am "English cause." Yr oedd amryw yn cyd-drydar â hwy, yn enwedig eu rhieni, y rhai a fuasent ar hyd y blynyddoedd yn rhy ddifater i feddwl am les ysbrydol a thragywyddol eu plant, fel ag i'w gwneyd yn gydnabyddus â'r iaith y proffesent addoli Duw ynddi.
Heblaw hyny, yr oedd rhywrai o'r tu allan i ni, o'r ardaloedd pell, yn edrych arnom drwy ysbienddrych, ac yn cymeryd dyddordeb llosgol yn ein llwyddiant ysbrydol, ac yn garedig iawn yn galw sylw y Gymdeithasfa at ein sefyllfa a'r perygl yr oeddym ynddo o golli ein holl aelodau, y rhai, meddynt hwy, oeddynt yn myned drosodd yn lluoedd at enwadau eraill o ddiffyg achos Seisonig Methodistaidd, er na wyddem ni yma am un enghraifft o hyny. Maentumiant y gwyddent ein hanghenion yn well na ni ein hunain. A nifer y rhai a'u credasant oedd ugain a phump.
Gwelwn fod y teimlad yn addfedu i gael achos Seisonig; ond ni ddychymygais y buasai a wnelwyf fi ddim ag ef, a hyny oherwydd y rhesymau canlynol: yr oedd fy ymlyniad yn fawr wrth yr achos Cymraeg. Yr oedd fy ysbryd hefyd wedi sori wrth weled cymaint oedd y difrawder a'r amddifadrwydd hollol o ysbryd llafur meddyliol a chrefyddol a nodweddai y rhai oeddynt fwyaf zelog dros y symudiad. Wrth edrych ar ein hen achosion Seisonig ar hyd y Goror, a meddwl am eu hystâd wywedig, amheuwn a oedd gennym y genius at y gwaith, ac ai ni fyddem fel Methodistiaid wedi cyflawni ein rhedegfa, ac wedi llenwi y cylch y bwriadwyd ni iddo gan Ragluniaeth pan ddarfyddai yr iaith Gymraeg, os oedd i ddarfod hefyd. Ond pa beth oedd i'w wneyd â'r Paganiaid Methodistaidd? Yr oedd yn gwestiwn difrifol. Penderfynais na fyddai i mi wrthwynebu y symudiad Seisonig, rhag fy mod yn ymladd yn erbyn Duw; ond ni ddangosais unrhyw zel o'i blaid am yr un rheswm.
I dori fy ystori yn fer—drwy gymhelliad taer a dirwasgiad y pelledigion, penderfynwyd cael achos Seisonig; ac o herwydd fy mod yn Sais gweddol, gwnaed apêl zelog ataf i ymuno â'r pioneers. Ufuddheais o gydwybod, ac nid o dueddfryd. Rhoddwyd cheers i ni gan y pelledigion, yr hyn oedd galongol. Wel, fy idea i am gychwyn achos oedd dechre drwy gynnal cyfarfodydd gweddïo, ac Ysgol Sul, a theimlo ein ffordd yn raddol. Ond llefai eraill am gael sicrhau gwasanaeth great guns yr enwad er mwyn gwneyd good start, ac ardrethu ystafell gyhoeddus tra y byddid yn adeiladu capel costu3; a'u llefau hwynt a orfuant, a chyhoeddwyd ein hanes yn yr holl newyddiaduron Cymreig. Yr wyt yn hysbys ddigon o'r cyfnod hwn yn ein hanes, ac felly nid ymhelaethaf, fel y dywed y pregethwyr.
Yn awr adroddaf wrthyt fy mhrofiad ynglŷn a'r achos Seisonig. Nid ydyw yn helaeth na hirfaith, ac hwyrach y dywedai rhywrai nad ydyw i ddibynnu arno. Pa fodd bynnag y mae " dyweyd profiad " yn nodweddiadol o Fethodist Calfinaidd; ac os nad ydyw yn brofiad uchel nid ydyw hyny ychwaith yn ddyeithr i ni, yr Hen Gorff.
Dyma fy mhrofiad a'm credo. Credaf ei bod yn ddyledswydd arbennig ar bob Cymro yn y dyddiau hyn feddu y wybodaeth helaethaf sydd yn bosibl iddo o'r iaith Saesonaeg, a hyny o herwydd rhesymau rhy liosog i'w henwi. Credaf hefyd nad ydyw yr holl resymau hyn gyda'u gilydd yn ffurfio un rheswm dros iddo beidio bod yn Gymro da, ac na fydd ei ofal am fod yn gyfarwydd yn iaith ei fam yn un rhwystr, eithr yn hytrach yn help iddo, ddysgu Saesonaeg. Y teuluoedd yr wyf fi yn gydnabyddus â hwynt yn Nhresaeson sydd wedi gofalu dysgu Cymraeg i'w plant ydynt y Saeson goreu o'r Cymry, yn ddiddadl. Addefaf yn rhwydd ein bod yn llafurio dan anfantais i gadw ein hiaith yn fyw. Un o geidwaid iaith lafaredig ydyw ei llenyddiaeth ysgrifenedig. Pa beth a ddaethai o'r Saesonaeg pe buasai ei llenyddiaeth yn gyfyngedig i'r Puritaniaid, ei philosophyddion, a'i hesgobion? A ydyw ieuenctyd Lloegr yn gyffredinol yn darllen Goodwin, Howe, Locke, a Stuart Mill? Ac a ellir dysgwyl i lanciau a lodesi Cymru yn gyffredinol ddarllen "Traethodau Dr. Edwards," " Emmanuel " Hiraethog, " y Gwyddoniadur," a llyfrau sylweddol Dr. Hughes? Y plant a biau TRYSORFA Y PLANT a llyfrau cyffelyb. Ac y mae y syniad wedi myned ar led—pa fodd, nis gwn—mai i'r pregethwyr, a'r blaenoriaid, a'r bobl dduwiol, y bwriedir y DRYSORFA fawr, y Dysgedydd, ac. Pa ddarpariaeth sydd gennym ar gyfer y werin ddigrefydd, a'n pobl ieuainc a fynnant gael darllen rhywbeth? Mae ein llenyddiaeth yn rhy unrhywiol, classic, trom, a phrudd. Yn eisieu llyfrau Cymraeg Cymreig—gwreiddiol, swynol, hawdd eu darllen, ond pur ac adeiladol. Mae yn yr iaith Saesonaeg doraeth o'r cyfryw.
Credaf hefyd fod mewn rhai lleoedd, o herwydd eu hamgylchiadau neillduol, wir anghen am achos Seisonig Methodistaidd, ac fod ein harweinwyr sydd yn fyw i'r anghen hwn yn onest yn eu zel ac yn haedda parch dauddyblyg. Tra yn dywedyd fel hyn, yr wyf yr un mor argyhoeddedig fod achos Seisonig wedi ei sefydlu mewn mwy nag un man gan y Methodistiaid a'r Annibynwyr heb ddim mwy yn galw am dano na rhodres a mursendod hanner dwsin o bersonau bydol a choegfalch, y rhai a ystyriant wybodaeth ammherffaith o'r Gymraeg yn barchusrwydd, os nad yn rhinwedd hefyd. Gwyddost nad ydwyf yn Eisteddfodwr, ond nid wyf yn cymeryd clod i mi fy hun am hyny. Mae amcan gwreiddiol yr Eisteddfod, sef amaethu talent a chenedlaetholdeb, i'w edmygu. Yn ol fy marn i, y mae i bob cenedl dan y nef ei harbenigion nodweddiadol; ac nis gall golli y rhai hyny heb ar yr un pryd golledu y byd, a rhoi cam yn nghyfeiriad unrhywiaeth dof, oer, masw, ac annaturiol. Dyledswydd pob cenedl ydyw ymaflyd yn manteision dysg a gwareiddiad; ond os esgeulusa ac os diystyra hi ei nodweddion cenedlaethol, y mae yn dianrhydeddu yr Hwn a'i gwnaeth yn genedl. Duw a wnaeth o un gwaed bob cenedl o ddynion. Wel, y mae arnaf ofn nad ydyw cenedlgarwch a iaithgarwch yn cael eu meithrin gennym ynglŷn â'n crefydd. Pe dangosasid gan ein Cyfundeb hanner y zel dros y Gymraeg ag a ddangoswyd dros yr achosion Seisonig, a phe treuliasid hanner yr arian a dreuliwyd i'r un perwyl i gynnyrchu chwaeth Gymreig, buasai y ffrwyth, mi gredaf, yn anhraethol fwy gwerthfawr. Pa beth a enillasom yn grefyddol drwy ddygiad i mewn yr elfen Seisonig? Llawer ymhob rhyw fodd y Penny readings a andwyasant ein cyfarfodydd llenyddol, y cyngerdd gwagsaw, y Bazaar ("Nodachfa," pondigrybwyll!) a'r hap chwareu—"yr elw at ddyled y capel." Treth eglwys mewn triag!! Pa beth a gollasom? Maent yn rhy liosog i'w henwi. Ond y pennaf peth a gollasom ydyw chwaeth at bobpeth duwinyddol a Biblaidd.
Mae tuedd yr oes ieuanc at yr hyn sydd yn costio lleiaf o lafur, yn enwedig mewn llenyddiaeth; ac nid oes gennym yn Gymraeg y ddarpariaeth a ddylasai fod gennym ar ei chyfer; ac esgeulusir yr iaith, a chollwn ninnau y cyfleusdra i ennill ambell un i gydio mewn pethau mwy sylweddol a thrwm. Ni raid i mi ddyweyd wrthyt fy mod yn ffieiddio scurrility. Nid oes genyf gynymdeimlad â'r rhai a siaradant yn isel am weinidogion y gair, ac a ddiystyrant fugeiliaeth eglwysig, Ond y mae arnaf ofn gobeithiaf fy mod yn methu—fod tuedd yn yr achosion Seisonig yr wyf fi yn gydnabyddus â hwynt i anwybyddu (yr wyf yn defnyddio y gair hwn er mwyn dangos i ti nad wyf yn esgeuluso fy Nghymraeg!) nodweddion Methodistiaeth. Yr ydym rywfodd gyda'r Saesonaeg yn colli ein nodwedd werinol, ac yn prysur fyned i grefydda by proxy. Mae y gweinidog Seisonig fel cloc wyth niwrnod yn myn'd, myn'd; ac os dygwydd iddo fod eisieu ei windio, ni wyr neb faint ar y gloch ydyw. Efe, wrth gwrs, sydd yn pregethu, ac weithiau yn cyhoeddi, ac yn fynych iawn yn dechre ac yn diweddu yr ysgol. Pen draw hyn fydd clerigiaeth, ac ni wna hyny y tro, mi gredaf, i'r Cymry. A son am yr Ysgol Sul, yma drachefn yr ydym yn colli ein nodwedd Fethodistaidd. Mae gan y Saeson ffordd fwy rhagorol. Os ânt i'r nefoedd—ac y maent yn sicr yn eu meddyliau eu hunain yr ant—bydd i Mr. Charles ofyn am apology ganddynt. Ni fynychir yr ysgol ond gan y plant ac ychydig athrawon. Mae ein haelodau parchusaf wedi dysgu eu gwala o'r Bibl, ac ar bryd nawniau Suliau gorweddant ar eu hesmwyth—feinciau ar ben eu digon. Dyma'r gwir, lladded a laddo. Ac mi glywais frawd o'r capel Cymraeg yn dyweyd fod y cyfeillion hyn wedi dysgu cast i'r Cymry, a'u bod yno hefyd erbyn hyn yn dechre barnu pa beth ydyw sefyllfa fydol dynion yn ol fel y byddont yn dyfod neu yn peidio dyfod i'r Ysgol Sul. Ond y nhw a ŵyr am hyny. Nid wyf am son dim am y seiat Saesonig caiff hono siarad drosti ei hun.
Gyda'r achos Seisonig, pan ddygwyddo i bregethwr gael ei gymeryd yn wael, neu ynte iddo dori ei gyhoeddiad, ni welaist di 'rioed 'shwn fyd fydd yma, yr hela a'r howla a fydd am ryw sort o bregethwr. Ac os dygwydd i'r gair fyned allan na ddaw y pregethwr i'w gyhoeddiad, ni welaist erioed gynnifer o'n haelodau fydd yn indisposed! Yr ydym yn teimlo rywfodd yn y capel Seisonig yma nad ydyw yn bosibl myned ymlaen am un Sabboth heb bregethwr; ac o herwydd hyny byddwn yn cael pob math o lefarwyr, a chymaint o amrywiaeth yn ystod blwyddyn ag oedd yn llenllian Pedr. Yn misoedd yr haf cawn ambell bregethwr ardderchog; ond y rhan fynychaf rhai yn "treio'u llaw" at y Saesonaeg a gawn. Wel, y mae hyn yn peri i mi feddwl fod perygl i'n hachosion Seisonig fod yn amlach na'n pregethwyr Seisonig, ac fod eisieu rhoddi у brake ar y cyntaf, a steam ar yr olaf. Nid oes ammheuaeth yn fy meddwl, fod yn rhaid i ni wrth yr achosion Seisonig; ond nid wyf yn gweled hyd yn hyn fod y supply yn cyfarfod y demand sydd yn mynwesau rhai brodyr zelog ac anwyl.
Dywedais ar y dechre y buaswn yn cymeryd pwyll; ond ti a weli mai "ar draws ac ar hyd" yr ysgrifenais; a gwn y buasai llygad llai Cymroaidd na'r eiddot ti yn canfod ambell dwll yn fy malad. Gyda'r achos Seisonig y mae fy llinynau, a chyda hwn yr wyf bellach yn penderfynu aros; ond pe buasai pawb fel myfi, ni fuasai achos am yr achos hwn, a buasai ein breintiau, mi gredaf, yn llawer uwch. Mae fy nghariad at efengyl Duw yn Gymraeg yn myned yn ddyfnach bob dydd. Mae rhyw bethau estronol yn dyfod i'n plith sydd yn trethu ein hiaith i ffurfio geiriau newyddion, megys "nodachfa" a'r cyffelyb; ond y mae meddwl a bwriadau Duw at fyd pechadurus yn gorwedd yn esmwyth a naturiol yn ei breichiau, ac yn cynghaneddu yn hyfryd â'i holl seiniau gwreiddiol a dymunol, fel pe buasai yr Anfeidrol Ddoeth wrth ein ffurfio yn genedl â'i lygad arnom fel dewisol bobl i fynegu ei ddadguddiedigaethau Ef. Yr wyf yn cydnabod ac yn mawrhâu defnyddioldeb a chyfoeth dihysbydd y Saesonaeg ynglyn â masnach a llenyddiaeth; ond pe byddai raid i mi gredu fod dyddiau ymadroddion Dwyfol y Bibl Cymraeg, y rhai sydd wedi ymgyfrodeddu â ni fel cenedl, a hymnau ysbrydoledig Pantycelyn, Ann Griffiths, ac Edward Jones, Maesyplwm, wedi eu rhifo, oerai fy nghalon ynof. Ond nid wyf yn gweled argoel o hyny. Er dyddiau'r dreth cyfododd gau brophwydi lawer, ac a fuont feirw; ond y mae yr hen iaith yn arddangos cymaint o yni âg erioed. Mae iddi ddyfodol dysglaer, mi gredaf. Erbyn hyn y mae tywysogion a mawrion yn ei hastudio; a phwy ddydd yr oeddwn yn clywed eu bod yn sôn am ei dwyn i mewn i'n hysgolion dyddiol? Ac ai gwir yr ystori a glywais fod Cymry Llundain yn son am anfon cenadon i ddysgu Cymraeg i drigolion Cwmcadach-llestri? Gwnai hyn les, yn ddiammheu. Pa fodd bynag erfyniaf arnat i barhâu yn dy zel i ennyn chwaeth Gymreig yn y Cymry Methodistaidd, a'u hannog i beidio dilyn esiampl Richard John Davies, Ysw., yr hwn a aeth i Lundain ystalwm a'i drwyn o fewn llathen i gynffon llo. Wel, yr un modd a chyda phob symudiad cenedlaethol arall, rhaid i ni a'r Annibynwyr gymeryd y blaen i osod ein gwyneb yn erbyn dwyn i mewn yr arferion gan y Saeson sydd yn niweidiol i grefydd, megys gwneyd yr Ysgol Sabbothol yn sefydliad i blant yn unig, âc. Mae'r Eisteddfod wedi dirywio i fod yn lle i Gymry wyntio eu Saesonaeg, ac i ennill gwobrwyon am ganu; ac os cyll y pulpud a'r Ysgol Sabbothol eu nodweddion Cymreig, byddwn yn fuan wedi ein llyncu i fyny gan Ddicsiôndafyddiaeth. Pell y bo'r dydd!—
Yr eiddot yn gywir,
FRED.