Yr Ogof/Pennod X
| ← Pennod IX | Yr Ogof gan T Rowland Hughes |
Pennod XI |
X
FYNY yn Nhŵr Antonia llusgai'r bore heibio i Longinus. Wedi'r parêd a'r ymarfer plygeiniol aethai ef, fel llawer canwriad arall, ar orymdaith gyda'i reng o filwyr i lawr heibio i'r Deml a thrwy lawer o heolydd troellog y ddinas. Arddangosfa o nerth ac awdurdod milwrol Rhufain oedd hon, ffordd o roi gwybod i'r Iddewon anesmwyth hyn mai doeth iddynt oedd ymgadw rhag unrhyw gynnwrf.
Ond llusgo a wnâi'r amser wedyn. Yr oedd ei wŷr yn awr yng ngofal Marcus, un o'i filwyr hynaf, ac yntau'n anniddig yn ei segurdod. Treuliasai awr yn ymddiddan â rhai o'r canwriaid eraill, pob un yn unfarn ynghylch adloniant a merched Jerwsalem, ac yna aethai i'w ystafell i geisio darllen tipyn. Tynnodd allan ròl yn cynnwys cerddi Lucretius, un o'i hoff feirdd, ond crwydro a wnâi'i feddwl er ei waethaf. Syllodd draw tua Mynydd yr Olewydd a'i bebyll aneirif a'r ffordd tua Bethania a Jericho yn rhimyn gwyn tros ei ysgwydd. Heno, dechreuai gŵyl grefyddol y bobl hyn a byddent oll yn Yn bwyta'u swper sanctaidd ac yn canu mawl i'w Duw. nyfnder enaid Longinus yr oedd dyhead am ryw sicrwydd fel yr eiddynt hwy. Ni allai addoli Rhufain, fel llawer o'i deulu a'i gyfeillion, na'r Ymerawdwr na'r cannoedd o dduwiau yr ymgrymai ei gydgenedl iddynt. Pob parch i'r Duw Jupiter, ond os oedd chwarter y chwedlau am ei helyntion caru yn wir . . .! Pob parch hefyd i oraclau Apolo ac i ddefodau rhodresgar Cybele, Mam y Duwiau, ac i'r temlau lle'r oedd cannoedd o gaethferched yn ddim ond puteiniaid dan enw rhyw dduw neu'i gilydd, ond anrheithiwyd ei ffydd yn y pethau "sanctaidd" hyn byth er pan ddechreuasai ddarllen gwaith y Groegwr Plato. Ac yn awr wedi iddo ddyfod i'r wlad hon a chyfarfod gwŷr fel Othniel, ni wyddai beth a gredai. Dim byd, efallai. Nid oedd hynny o grefydd a oedd ynddo ond amheuon a chwestiynau'n troi a throi yn eu hunfan fel dail mewn trobwll. Beth a wnâi'r Proffwyd o Nasareth heddiw, tybed? Gwelai eto'i lygaid dicllon yng Nghyntedd y Deml a'r ofn yn wynebau'r cyfnewidwyr arian a'r gwerthwyr. Ni feiddiai un proffwyd o Rufeinwr ymlid yr offeiriaid ariangar a'r caethferched truain o demlau Cybele neu Aphrodite pe gwnâi, fe'i croeshoelid ef neu fe'i teflid i ganol anifeiliaid rheibus yr arena. Ond er ei ddicter y diwrnod hwnnw wrth y rhai a wnâi'r Deml yn ogof lladron, yr oedd y gŵr yn Iddew, a thebyg ei fod ef a'i ddisgyblion yn awr yn paratoi'n ddefosiynol ar gyfer yr ŵyl. A âi ef i Arimathea, tybed? Os âi, câi ddisgybl dwys ac eiddgar yn ei aros yno, yr oedd Longinus yn sicr o hynny. Ond byddai'r tad, y Sadwcead cyfoethog, yn ffyrnig.
Daeth canwriad o'r enw Sextus i mewn i'r ystafell, gŵr trwsgl a gerwin a'i drwyn mawr afluniaidd yn dyst o lawer ysgarmes ddyrnol. Gwelsai Longinus ef droeon yn y gwersyll, ond ni thorasai air ag ef o'r blaen. Yn wir, prin y siaradai'r cawr afrosgo hwn â neb, dim ond nodio a gwthio'i wefusau a'i ên allan mewn gwg herfeiddiol ar bawb a phopeth gwgai Sextus hyd yn oed pan wenai.
"Troi i mewn am shgwrsh," meddai. Yr oedd yn feddw, er nad oedd hi ond cynnar.
"Eisteddwch, Sextus."
"Diolch."
"Sylwodd Longinus fod craith erchyll yn rhedeg ar draws ei foch a than ei drwyn, a hi efallai a wnâi i'w wyneb wgu'n feunyddiol.
"Braf?" meddai wedi iddo syrthio i gadair.
"Ydyw, wir, bore hyfryd.'
"Ydyw, braf iawn. Rhy braf."
Gododd a chroesi at, gostrelaid o win ar y bwrdd. "Cwpan," meddai.
Estynnodd Longinus ei law a chymryd y gostrel oddi wrtho.
"O?" Edrychai'r cawr yn gas. "Dyma beth yw croesho." "Nid gwarafun y gwin yr wyf, Sextus. Ychydig iawn wyf fi'n ei yfed a chaech y cwbl o'm rhan i. Ond . . . "
Pwysodd y dyn ar y bwrdd a gŵyro ymlaen, gan geisio gwenu.
"Ond beth?"
"Nid yfwn i chwaneg y bore 'ma, Sextus."
"Dim chwaneg? Pam lai? Y? Pam lai?"
"Cawsoch ddigon yn barod. A dylech geisio sobri ar gyfer yr archwiliad y prynhawn 'ma. Clywsoch y si."
"Shi? Pa shi?"
"Fod y Rhaglaw'n debyg o alw yma yn Antonia."
"Pilat? Do. Ond fi ddim yn Antonia. Fi ar waith pwyshig. Hy! Fi wedi'm hanrhydeddu. Hy!" Poerodd ei ffieidd-dod ar y llawr. "Cwpan," meddai drachefn. "Gwin! Ac i Hades â Philat! I Hades ag Antonia!" Syllodd Longinus yn hir ar y dyn. Tu ôl i'r torsythu a'r bocsachu hwn yr oedd—ofn.
"Eisteddwch eto, Sextus, inni gael sgwrs fach. Beth sy'n bod?"
"Y? Bod? Dim byd. Dim byd ar Shextush." "Oes. Eisteddwch."
Syrthiodd y cawr eto i'r gadair.
"Gwin! Cwpan!"
"Mewn ennyd, Sextus. Ond dywedwch, beth yw'r gwaith pwysig?"
"I Hades â'r Iddewon hefyd! Cânt weld pwy yw pwy y bore 'ma. O, cânt! I fyny â hwy, y tri ohonynt! Dim lol. Dim toshturi."
"Pwy?" "Y tri. Dim shylw o'r yshgrechian. Dim lol."
"Ond pwy?"
"Tri Iddew. Fe laddodd un ohonynt filwr oddi yma, o Antonia. 'i ddwylo. Ei dagu. Wel, i fyny ag ef! Dyn o'r enw Barabbash. I fyny ag ef! Dim lol."
Dechreuai Longinus ddeall: dewiswyd y canwriad hwn i ofalu am groeshoelio tri o'r Iddewon. Ac er ei fod yn ŵr gerwin, yr oedd y gwaith yn atgas ganddo a cheisiai foddi'r diflastod mewn gwin. Wel, efallai mai doeth y gwnâi.
"Cwpan! Gwin!"
"O'r gorau, Sextus. Ond dim ond un cwpanaid arall."
"Diolch."
Yfodd yn awchus a swnllyd, ac yna rhythodd ar Longinus cyn gofyn,
"A fuoch chwi'n hoelio rhywun erioed?"
"Naddo."
"A welsoch chwi rywun i fyny arni?"
"Unwaith," atebodd Longinus yn dawel.
"Unwaith yn llawn digon."
Gorffennodd ei win ac estynnodd y cwpan am ychwaneg.
"Dim rhagor, Sextus. Cawsoch lawn digon."
"Digon? Pwy shy'n dweud?"
"Os yfwch fwy byddwch yn rhy feddw i ddim.'
"Hy, gorau'n y byd!" Rhythodd eto ar Longinus cyn gofyn eilwaith,
"A fuoch chwi'n hoelio rhywun?"
"Naddo."
"Wel, gair o gyngor rhag ofn y cewch chwi'r anrhydedd. Yfwch! Yfwch yn feddw gaib! Yr unig ffordd. Ac wedyn i fyny eg ef! Dim lol."
Daliodd y cwpan allan eto, ond gwthiodd Longinus y gostrel y tu ôl iddo ar y bwrdd.
"Dim diferyn arall, Sextus."
"O?" Safodd, yn herfeiddiol ond yn bur simsan.
"Eisteddwch, Sextus. A gedwch inni gael sgwrs. Fel dau gyfaill. Oherwydd yr wyf yn eich edmygu."
"Y? Ed . . . edmygu?"
Sobrodd y geiriau ryw ychydig arno ac fe'i gollyngodd ei hun yn araf yn ôl i'w gadair.
"Ydwyf. Unwaith y gwelais i neb ar groes. Un a garwn oedd hwnnw, caethwas yr oeddwn i'n hoff ohono. Yn Rhufain. Yr oeddwn i i fod yn gyfreithiwr. Ond dihengais y diwrnod hwnnw. I'r fyddin . . . Gwn am ambell ganwriad a fuasai'n mwynhau'r gwaith sydd o'ch blaen chwi'r prynhawn 'ma. Ond nid chwi, Sextus, nid chwi. Ac am hynny yr edmygaf chwi, fy nghyfaill. Am fod y creulonder yn ffiaidd gennych. Y mae'n fraint eich cyfarfod, Ganwriad."
Gwrandawai'r dyn yn astud, gan nodio ar bob gair.
"Creulon!" meddai rhwng ei ddannedd. "Ydyw, ffiaidd o greulon." Poerodd ar y llawr.
"Pe bawn i'n eich lle chwi, Sextus, awn i gysgu am ryw awr. A phan ddeffrowch byddwch yn fwy sobr i ofalu am eich milwyr. Hwy, wedi'r cwbl, fydd yn gwneud y gwaith."
"Ie."
Safodd, gan afael yn y bwrdd i'w sadio'i hun. Gwelodd y gostrel eto.
"Un llymaid bach arall. Dim ond llymaid cyn cyshgu tipyn. Fy ngwin i wedi gorffen. Bob diferyn. A gwin y Canwriad Fflaviush yn yr ystafell neshaf imi. Ond Fflaviush ddim yn gwybod hynny! He, he, he! Arno ef yr oedd y bai am adael ei gostrel ar y bwrdd. Gwin da, hefyd. Pob parch i Fflaviush! He, he, he!"
Ymestynnodd am y gostrel, ond cipiodd Longinus hi ymaith.
"Cawsoch ddigon, Sextus. Ewch i gysgu am ryw awr. Dof gyda chwi i'ch ystafell os mynnwch."
"O'r gorau, Longinush. Longinush a fi yn ffrindiau mawr. Longinush yn gyfaill calon. Ond un llymaid bach. Dim ond y blash. Hanner cwpanaid."
Ysgydwodd Longinus ei ben.
"Dewch, Sextus."
"Chwarter cwpanaid. Help i gyshgu."
"O, o'r gorau, chwarter cwpanaid a dim diferyn mwy."
Cydiodd y dyn yn y bwrdd ag un llaw a daliodd y cwpan yn y llall. Pan dywalltai'r gwin, sylweddolodd Longinus fod drws yn agored a rhywun yn sefyll ynddo. Rhoes y gostrel yn frysiog ar y bwrdd a saliwtiodd. Ceisiodd Sextus hefyd saliwtio a'r cwpan o hyd yn ei law, ond collodd ei gydbwysedd a syrthio'n ôl yn drwsgl i'r gadair. Pennaeth Caer Antonia, y Llywydd Proclus, a oedd yn y drws. Camodd i mewn i'r ystafell, ac wedi ymdrech ddewr llwyddodd Sextus i gael ei draed dano ac i aros arnynt, trwy gymorth y mur.
Cymerai'r Llywydd Proclus hynt weithiau drwy'r gaer i daflu golwg feirniadol i mewn i ystafelloedd y swyddogion, ac ar rawd felly yr oedd yn awr. Daeth yn syth at Longinus, heb gymryd sylw o'r llall.
"Wel, Ganwriad?"
"Wel, Syr?"
"Nid oedd eisiau llawer o ddychymyg i weld i'r Canwriad Sextus gael mwy na'i gyfran o win."
Ni ddywedodd Longinus ddim: beth a oedd i'w ddweud? "Nid atebwch, Ganwriad?"
"Y mae'n ddrwg gennyf, Syr."
Symudodd Sextus at y gadair, ac ag un llaw ar ei chefn, safai'n weddol ffyddiog.
"Shyr?" meddai'n wylaidd.
"Ie?"
"Arnaf fi yr oedd y bai. Fe geishodd y Canwriad fy nghadw rhag yfed. Ei orau glash, Shyr. Ond nid awn ymaith heb ddiferyn arall. Arnaf fi yr oedd y bai. Yn llwyr, Shyr."
Edrychodd y Llywydd yn ddirmygus arno.
"Credais imi roi gwaith arbennig i chwi heddiw, y Canwriad Sextus."
"Do, Shyr."
"Hm. Yr ydych mewn cyflwr da ar ei gyfer."
"Ydwyf, Shyr . . . Dyna pam y bûm yn yfed, Shyr."
Ni ddeallai'r Llywydd Proclus. Edrychodd braidd yn ddryslyd ar Longinus.
"Y mae'r gwaith yn . . . yn anfelys iddo, Syr," eglurodd yntau. "Ceisiodd ei anghofio trwy yfed.'
Gŵr caled oedd Proclus, un a wnaethai enw iddo'i hun fel ymladdwr beiddgar yng Ngermania ac yng Ngâl yr oedd rhyw feddalwch fel hyn yn ddirmygus i'r eithaf ganddo. Gwneud dynion oedd gwaith y Fyddin, ac ynddi hi nid oedd lle i ryw deimladau merchedaidd. Tybiodd iddo glywed cydymdeimlad â'r llwfrgi yn llais Longinus.
"Efallai, y Canwriad Longinus, yr ystyriwch chwithau ddull Rhufain o drin dihirod yn . . . yn—anfelys?" Dywedai'r gair olaf â gwên goeglyd.
Nid atebodd Longinus. Yr oedd geiriau gwyllt ar flaen ei dafod, ond gwyddai mai doeth oedd tewi.
Bu distawrwydd annifyr rhyngddynt. Disgwyliai'r Llywydd Proclus ateb, ac oedai'r olwg wawdlym fel her ar ei wyneb.
"Wel, Ganwraid?"
Ond achubwyd Longinus rhag ateb. Daeth rhyw weledigaeth i feddwl niwlog Sextus a chamodd ymlaen i'w rhoi mewn geiriau. Anghofiodd, er hynny, mai ansefydlog oedd. ei gorff heb bwys ei law ar y gadair: chwifiodd ei ddwylo'n wyllt, ac oni bai i Longinus gydio ynddo, ar ei wyneb yr aethai. Angorwyd ef eilwaith wrth y gadair.
"Ymddengys i mi," meddai'r Llywydd Proclus, "fod angen rhywun i ofalu am y Canwriad Sextus y bore 'ma. Yr wyf yn eich penodi chwi, y Canwriad Longinus."
"Syr?"
"Clywsoch yr hyn a ddywedais. Y mae hi'n tynnu at y drydedd awr. Disgwylir y ddau ohonoch yn y Praetoriwm erbyn y bedwaredd. Chwi a'ch milwyr. Gofala'r Canwriad Sextus am ddau o'r carcharorion. Eu henwau yw Gestas a Dysmas. A'r Canwriad Sextus ag wyth o filwyr gydag ef. Y mae Gestas yn ŵr gwyllt."
Saliwtiodd Sextus yn drwsgl a'i law chwith yn dal i afaelyd yn dynn yn y gadair.
"Gofala'r Canwriad Longinus am y trydydd carcharor. Un o'r enw Iesu Barabbas. Cymer y Canwriad Longinus bedwar milwr gydag ef."
Troes y Llywydd ar ei sawdl a cherdded ymaith yn gyflym. Suddodd Sextus i'r gadair â golwg hurt yn ei lygaid meddw a'i geg fawr yn agored.
"Hm. Felly! . . . Felly! Longinush?"
"Ie, Sextus?"
Ond ni ddôi'r geiriau a geisiai i dafod y canwriad meddw. Gofyn am faddeuant fuasai'i fwriad, ond yn lle hynny chwarddodd yn sur a phlentynnaidd, gan rythu o'i gwmpas.
"Dewch, Sextus. Fe wna rhyw awr o gwsg fyd o les i chwi." Nodiodd yn llywaeth a chododd; yna cerddodd ymaith yn herfeiddiol drwy'r drws a throi i'r chwith tua'i ystafell. Gallai ef, Sextus, gerdded cystal â'r Llywydd Proclus unrhyw ddydd!
Eisteddodd Longinus ar fin y bwrdd gan chwarae'n ffwndrus â'r gostrel. Yna aeth i'r ffenestr i syllu eto tua Mynydd yr Olewydd a nef y dwyrain, yn ôl wedyn at y bwrdd, ac at y ffenestr eilwaith. Cydiodd yn y rhòl o gerddi Lucretius a dechreuodd ddarllen cân am y dduwies Cybele a phasiant Natur yn y Gwanwyn. Ond nofio'n ddiamcan ar wyneb ei feddwl a wnâi'r geiriau cyfoethog.
Penderfynodd fynd i lawr y grisiau i'r cwrt i gael gair â'i brif filwr, yr hen Farcus. Cafodd ef yn rhoi gorffwys i'w. wŷr, ennyd, cyn mynd ymlaen â'r ymarfer.
"Marcus?"
"Ie, Syr?" Daeth at ei ganwriad a saliwtio.
"Cefais orchymyn gan y Llywydd Proclus. Y mae tri Iddew i'w croeshoelio. Yr wyf fi a phedwar milwr i ofalu am un ohonynt."
"Dewisaf dri milwr ataf fy hun, Syr. A gofalaf am bopeth."
"Diolch, Marcus."
"Ar unwaith, Syr?"
"Ymhen rhyw hanner awr. Cyfarfyddaf â chwi wrth y Praetoriwm."
"Wrth y Praetoriwm, Syr."
A saliwtiodd.
Ceisiai'r hen filwr ymddangos yn ddidaro, ond tybiai Longinus fod peth pryder yn ei lygaid. Nid trosto'i hun, yr oedd y Canwriad yn sicr o hynny, ond—trosto ef?
Ar ei ffordd yn ôl i'w ystafell, aeth heibio i un Sextus ac oedi yno am ennyd. Yr oedd yn falch o glywed sŵn chwyrnu dwfn yn dyfod ohoni.
Pan ddychwelodd i'w ystafell ei hun, camodd yn anniddig o'i chwmpas gan geisio meddwl am bopeth ond am y gwaith o'i flaen. Ond fel y rhuthra gwyfyn yn ôl i fflam y gannwyll, felly ei feddwl yntau. Druan o'r Iesu Barabbas hwn, pwy bynnag oedd! Selot ifanc—dyna a ddywedodd rhyw ganwriad ar swper un noson—a mab i Rabbi dysgedig. Llanc tebyg i Beniwda, brawd Othniel, efallai.
Othniel! Gwyn ei fyd yn nhawelwch Arimathea, a'r coed a'r llethrau'n hyfrydwch o'i amgylch. Cofiodd Longinus iddo addo ysgrifennu at ei gyfaill. Dechreuai ar y llythyr yn awr. Brysiodd eto i lawr y grisiau i ystafell gyffredin y canwriaid, lle y câi bapyrus ac ysgrifell ac inc. Cyfarchodd y tri chanwriad a eisteddai ar fainc yng nghongl yr ystafell, ac wedi cymryd y pethau a geisiai oddi ar silff yn y mur, aeth at fwrdd bychan wrth y ffenestr.
"F'annwyl Othniel,
Y mae'n debyg y bydd negesydd yn mynd i Jopa yfory a gofynnaf iddo droi tipyn o'i ffordd i ddwyn y llythyr hwn i chwi.
Yn gyntaf oll, dyma i chwi beth o hanes y Proffwyd o Galilea, Iesu bar-Abbas
Croesodd Longinus y gair "Abbas" allan i roi "Joseff" yn ei le, a sylweddolai wrth wneuthur hynny mai ei glywed o enau un o'r canwriaid ar y fainc a wnaethai. Gwrandawodd ar eu sgwrs.
"Y mae Iesu bar—Abbas yn cael ei ryddhau, felly!" sylwodd un.
"Ydyw. Pawb yn gweiddi nerth eu pen gweiddi Barabbas! Barabbas!' nerth eu pen.
"Ond fe laddodd Rufeinwr!"
"Do. Ond fe ollyngir carcharor yn rhydd i'r Iddewon ar yr Ŵyl hon bob blwyddyn. Wel, Barabbas yw'r gŵr ffodus eleni."
Ffrydiai llawenydd i galon Longinus. Nid Barabbas oedd yr unig un a ryddhawyd! Fe'i rhyddhawyd yntau hefyd o garchar y gwaith anfad a roddwyd iddo. Cododd i ddychwelyd y taclau ysgrifennu i'r silff a brysiodd allan, gan daflu gwên ddiolchgar ar y canwriad a dorasai'r newydd am Farabbas. Nodiodd hwnnw'n garedig ond braidd yn ddiddeall.
Aeth Longinus i'r cwrt at yr hen Farcus. Cafodd ef ar fin gollwng y milwyr ymaith, ac wedi iddo wneud hynny brysiodd at ei ganwriad.
"Popeth yn barod, Syr. Dewisais Fflaminius, Leo, a Lucius. Gofelais hefyd fod eich gwas yn cyfrwyo'ch march chwi ac un y Canwriad Sextus. Y mae'r gwas a'r meirch yn aros tu allan i'r porth."
"Diolch, Marcus. Ond ni fydd angen y march na'r milwyr arnaf fi."
"O, Syr?"
"Clywais i'n carcharor ni gael ei ryddhau. Gollyngir un yn rhydd bob blwyddyn ar yr Ŵyl hon, ac amdano ef y gofynnodd yr Iddewon i'r Rhaglaw. Felly, Marcus, cymerwch gwpanaid neu ddau o win, y pedwar ohonoch, ac yfwch i'm hiechyd! Dyma bres i dalu amdano. Yfwch, Marcus, yfwch!"
Swniai Longinus fel bachgen llon wedi dianc rhag cosb. Cymerodd Marcus y pres, ond yn lle diolch amdanynt daliai hwy yn ei law yn betrusgar.
"A ddaeth gair oddi wrth y Llywydd, Syr?"
"Naddo, ddim eto. Ond fe ddaw unrhyw ennyd . . . O, dacw un o'i weision yn croesi'r cwrt y foment 'ma. I chwilio amdanaf, yn sicr."
Brysiodd at y gwas yn ffyddiog: byddai'n arbed iddo ddringo'r grisiau i'w ystafell a chael nad oedd neb yno.
"Ai myfi a geisiwch, tybed?"
"Chwi yw'r Canwriad Longinus, Syr?"
"Ie."
"Neges oddi wrth y Llywydd Proclus, Syr."
"Disgwyliwn amdani. Ie?"
"Gollyngwyd y carcharor Barabbas yn rhydd, Syr."
"Felly y clywais. Diolch yn fawr.'
Tynnodd ddernyn arian o'i wregys a'i roi i'r dyn yr oedd y newydd yn un gwerth talu amdano. Yna troes ymaith.
"Syr!"
"Ie?"
"Y mae carcharor arall o flaen y Rhaglaw. Terfysgwr o Galilea. Hwnnw a groeshoelir."
"O'r. . . o'r gorau. Diolch."
Dychwelodd Longinus yn araf at yr hen Farcus.
"Ni ryddhawyd ef wedi'r cwbl, Syr?"
"Do, Marcus. Ond condemniwyd un arall i'r groes yn ei
Ie. Hwnnw, rhyw derfysgwr o Galilea, fydd yn ein gofal ni.
Afi fyny i ddeffro'r Canwriad Sextus."
"Awn ninnau i lawr i'r Praetoriwm, Syr..
"Ie, Marcus?"
"Eich pres."
"Syr!"
"Na, yfwch fy iechyd er hynny, Marcus. Rhowch win i'r tri yn awr. Efallai y bydd ei angen arnynt.
Yfodd Longinus yntau gwpanaid mawr o win yn ei ystafell, ac yna brysiodd at ddrws Sextus. Clywodd leisiau o'r tu fewn a phan agorodd y drws gwelai fod gwas yn gofalu am y canwriad meddw.
"Bron yn barod, Longinush, bron yn barod."
Safai'n gadarnach yn awr, ond yr oedd ei lafar mor floesg ag o'r blaen.
"Cychwynnaf o'ch blaen, Sextus. Byddaf yn aros amdanoch yng nghwrt y Praetoriwm. Gyda llaw, dug fy ngwas eich march at y porth."
"Diolch, Longinush, diolch. Dof ar unwaith."
Rhoesai'r gwin nerth yn Longinus. Swniai'n ŵr eofn ac ymarferol yn awr, yn filwr yn hytrach na breuddwydiwr. A cherddai'n gyflym a sicr tua'r grisiau ac i lawr i'r cwrt. Wedi'r cwbl, yr oedd y terfysgwr o Galilea yn siŵr o fod yn haeddu'r gosb, a darluniai'r canwriad iddo'i hun ryw labwst gwyllt y byddai'n rhaid iddo ef a'i filwyr ymdrechu'n ffyrnig ag ef. Diolch fod Barabbas wedi'i ryddhau: penyd ofnadwy fyddai croeshoelio dyn ifanc fel ef. Ond ei haeddiant a gâi'r adyn hwn.
Fel y marchogai i lawr heibio i fur uchel y Deml, clywai o bell sŵn fflangellau ac ysgrechau o gwrt y Praetoriwm islaw. Diolchai ei fod yn Rhufeinwr gwaharddai'r ddeddf roi'r fflangell greulon ar gorff Rhufeinig: caethweision a dihirod o genedl arall a ddioddefai arteithiau fel y fflangell a'r groes. Rhuai un ohonynt yn awr—y terfysgwr o Galilea, efallaifel anifail cynddeiriog, a dolefai un arall fel merch orffwyll. Pan gyrhaeddodd Longinus y cwrt, yr oedd y fflangellu drosodd a'r milwyr wedi dadglymu'r ddau garcharor oddi wrth y pileri ac wrthi'n ceisio rhoi'r dillad yn ôl ar eu cyrff llarpiedig. Yr oedd y ddau ar eu gliniau a'r olwg arnynt yn fwy torcalonnus hyd yn oed na'u griddfannau. Taflodd y canwriad un drem arnynt ac ar y tair croes gerllaw, ac yna edrychodd ymaith a'i galon yn curo fel morthwyl. Trueni na ddaethai â'r gostrel win gydag ef: doeth y gwnaethai Sextus i feddwi.
O'r Palmant tu allan i'r Praetoriwm deuai sŵn tyrfa ddicllon yn gweiddi, "Croeshoelia ef! I'r groes! Cesar!" a phethau tebyg. Ni ddeallai Longinus.
Brysiodd yr hen Farcus ato a saliwtio.
"Pa un, Marcus?" Gobeithiai mai'r mwyaf o'r ddau garcharor yn y cwrt ydoedd, y cawr a ruai ac a regai fel y ceisiai'r milwyr daro'i ddillad yn ôl amdano.
"Y Canwriad Sextus a'i filwyr sydd i ofalu am y ddau hyn, Syr. Y mae'n carcharor ni ar y Palmant. Clywch, Syr!"
Daeth eto o'r Palmant ystorm o weiddi.
"Y maent fel bleiddiaid am ei waed, Syr. A'r Rhaglaw ei hun wedi ceisio'i amddiffyn! Ond fe ildiodd iddynt o'r diwedd a golchi'i ddwylo o flaen y dorf i gyd."
"Golchi'i ddwylo?"
"Arferiad Iddewig, Syr. I ddangos nad oedd ef yn gyfrifol am y condemniad. Clywais un o'i filwyr yn dweud bod y Rhaglaw fel dyn gwyllt, Syr, unwaith yr â i mewn i'r Praetoriwm ac o olwg y dyrfa. Yn gweiddi ac yn rhegi ac yn addo croeshoelio'r Archoffeiriad a'r holl Sanhedrin! Y mae'n cael ffitiau gwyllt yn bur aml, fel y gwyddoch, Syr, ond ni chofia neb bwl tebyg i hwn . . . O, dyma'r carcharor, Syr."
"Ie. . . ie, Marcus. . . ie, dyma'r carcharor . . . dyma'r carcharor, Marcus."
Syllodd yr hen filwr yn bryderus ar y canwriad. Gwelai fod ei wyneb yn welw a churiedig a'i lygaid yn wyllt a dryslyd: edrychai fel un a ddeffroesai'n sydyn o ganol hunllef.
"Ni theimlwch yn dda, Syr?"
Tynnodd Longinus ei law tros ei dalcen.
"Rhyw wendid, Marcus. Dof ataf fy hun ymhen ennyd. Tipyn o wendid, Marcus."
Rhuthrai'r bobl yn awr at borth y cwrt, gan feddwl cael gweld y carcharorion yn cychwyn ar eu ffordd i'r groes.
"Syr?"
"Ie, Marcus?"
"Gofalwn ni am y carcharor, Syr, os byddwch chwi cystal â chadw'r bobl draw. Arhoswch ennyd, Syr."
Brysiodd ymaith at un o'r milwyr eraill a chymerodd chwip fawr oddi arno. Dychwelodd a'i rhoi hi i Longinus.,
"Bydd hon yn help i chwi, Syr. Ac nid ofnwn i ei defnyddio hi petawn i'n eich lle chwi! Yr ydym yn barod i gychwyn, Syr. Fe fflangellwyd y carcharor gan filwyr y Rhaglaw.'
"Felly y gwelaf. Yn greulon hefyd."
"Ar ganol ei braw, Syr. Ni welais i mo hynny'n digwydd erioed o'r blaen. Ond credai'r Rhaglaw y byddai'r bobl yn gadael iddo'i ryddhau wedyn. Dyna oedd un o'r milwyr yn ddweud, beth bynnag."
"Un gair, Marcus."
"Ie, Syr?"
"Y mae gwisg borffor am y carcharor a choron ddrain am ei ben. Tynnwch hwy. Rhowch ei wisg ei hun amdano.'
"O'r gorau, Syr."
"A chyn inni gychwyn, Marcus, hoffwn ddiferyn o win."
"A yfwch chwi'r posca, Syr? Daethom â chostrelaid o hwnnw gyda ni."
"Clywais amdano, ond nid yfais ddim ohono erioed."
"Yr unig win a gawn ni wrth ein gwaith, Syr. Fel finegr. Ond y mae'n wlyb! Dacw'r creadur Fflaminius 'na yn yfed eto! Milwr da, Syr, os gall rhywun ei gadw rhag meddwi byth a hefyd."
Rhuthrodd ymaith i gipio'r gostrel oddi ar y milwr Fflaminius, ac yna dug gwpanaid o'r gwin i'r canwriad. Yfodd yntau, er bod chwerwder y ddiod yn atgas ganddo.
"Diolch, Marcus. Yr oedd angen hwn'na arnaf . . . O, dyma'r Canwriad Sextus."
Nid ymddangosai Sextus yn gadarn iawn ar ei farch, ond ceisiai ymsythu'n urddasol er hynny.
"A, Longinush! Barod?"
"Ydym, mi gredaf. Gorau po gyntaf y cychwynnwn, onid e?"
"Ie. Varush! Gratush!"
Brysiodd dau o'i filwyr ato.
"Cychwynnwn! Cychwynnwn!" "O'r gorau, Syr."
"A'r chwip! Chwip i minnau!" "Dyma hi, Syr."
Cymerodd Sextus y chwip a'i chlecian yn yr awyr fel bachgen yn chwarae â thegan. Yna,
"Yr herald! Yr herald!" gwaeddodd.
Daeth un o swyddogion y Rhaglaw ato a chymryd ei le tu ôl iddo. Daliai yn ei ddwylo ddarn o bren wedi'i beintio'n wyn ac arno'r ysgrifen,
GESTAS A DYSMAS
LLADRON
"Lleidr" y galwai Rhufain bob Selot, ac ysgrifenasid y gair deirgwaith ar y pren—mewn Lladin a Groeg a Hebraeg.
Cychwynnodd yr orymdaith, a'r bobl wrth y porth yn cilio mewn braw rhag chwip y Canwriad Sextus. Rhuai a rhegai'r cawr Gestas dan bwys ingol y groes ar gnawd briwedig ei ysgwydd, a safai tri milwr bob ochr iddo rhag ofn iddo ymwylltio'n sydyn. Er ei fod yn darw o ddyn, prin y gallai roi un troed o flaen y llall yn awr ar ôl arteithiau'r fflangellu a than faich y groes. Gŵr tenau a chymharol eiddil oedd yr ail, Dysmas, ac ymwthiai ef ymlaen fel un mewn breuddwyd, gan riddfan ac wylo'n blentynnaidd a galw'n ddolefus am ei fam. Un milwr a gerddai bob ochr iddo ef.
Daeth herald at Longinus a chanddo yntau bren ag arno ysgrifen mewn Hebraeg a Groeg a Lladin. Yr oedd paent y İlythrennau'n wlyb o hyd.
IESU O NASARETH
BRENIN YR IDDEWON
meddai'r pren, a gwenai'r dyn a'i daliai i fyny.
"Pam y gweni?" gofynnodd y canwriad iddo.
"Y Rhaglaw, Syr. Ni wyddwn i ddim y medrai ef regi fel yna!"
"Rhegi?"
"Fe ddaeth rhai o'r offeiriaid ato a gofyn iddo newid yr ysgrifen—peidio â rhoi Brenin yr Iddewon' ar y pren.'
"Beth, ynteu?"
"I'r carcharor ei alw'i hun yn Frenin yr Iddewon. Yr hyn a ysgrifennais a ysgrifennais,' meddai wrthynt mewn Groeg. Yna fe droes i siarad â'i glerc a minnau—yn Lladin! Y mae'r Rhaglaw'n ŵr huawdl, Syr!"
Cychwynnodd Longinus tua'r porth, gan glecian ei chwip i yrru'r bobl ymaith. Nid edrychodd ar y carcharor.
I lawr â hwy heibio i fur y Praetoriwm ac yna ar hyd ffordd ddibreswyl am ychydig nes dyfod i heolydd culion a throellog y ddinas. Rhuthrasai lluoedd o bobl o'u blaenau i aros am yr orymdaith, a safent yn awr yn dyrrau swnllyd hyd fin yr ystrydoedd, yn y drysau, ar doeau'r tai—ym mhobman. Araf iawn oedd eu hynt, ac wrth iddo daflu golwg ar y dyrfa o'i flaen, ni chredai Longinus y gallai byth dorri llwybr drwyddi. Llifai ugeiniau i mewn i'r ddinas hefyd yn awr—ar droed, ar asynnod, ar gamelod, pob un yn llwythog ar gyfer yr Ŵyl ac amryw yn ceisio gyrru ŵyn o'u blaenau trwy ganol y berw o sŵn. Grochlefai stondinwyr a phedleriaid ar ochr y ffordd er na chymerai neb sylw ohonynt hwy na'u nwyddau, a throeon y gwelodd y canwriad fyrddau a thryciau'n bendramwnwgl ar ymyl yr heol a chardotwyr, yn ddeillion a chloffion a chleifion o bob math, yn cael eu gwthio a'u gwasgu'n ddidrugaredd yn erbyn muriau a drysau. Hunllef o ysgwyddo ac ysgrechian o'i gwmpas ac o'i flaen.
Yr oedd gan Sextus waywffon yn un llaw a'r chwip yn y llall, a defnyddiai hwy bron bob ennyd. Plyciai'n wyllt hefyd yn ffrwyn ei farch er mwyn i'r anifail brancio a dychrynu'r bobl o'i flaen. Ond cyn gynted ag yr âi Sextus a'i filwyr a'i ddau garcharor heibio iddynt, caeai'r dyrfa drachefn yn fur aflonydd o flaen Longinus. Ysgrechau'r bobl, rhegfeydd y milwyr, brefiadau ŵyn ac asynnod a chamelod—yr oedd y sŵn yn ddigon i ddrysu dyn.
Er hynny, rhyw ystŵr pell a disylwedd ydoedd yng nghlustiau Longinus, er bod ambell un yn ysgrechian yn ei wyneb bron. Pam, O, pam y rhoes Ffawd y gwaith anfad hwn iddo ef? Ni feiddiai edrych dros ei ysgwydd rhag ofn iddo syllu i lygaid dwys y proffwyd o Nasareth. Rhyw awr yn ôl, eisteddai i lawr i ysgrifennu llythyr at Othniel . . . Ac yn awr ef, ef, Longinus, a arweiniai'r Nasaread i'w groeshoelio fel caethwas neu ddihiryn. Draw yn Arimathea, breuddwydiai Othniel am ei arwr yma, ychydig gamau i ffwrdd, arteithiai'r groes gnawd archolledig ei ysgwydd ef. Efallai fod Othniel yn eistedd yr ennyd honno wrth ffrwd y berllan yn gweu dychmygion am y Galilead eithriadol hwn yma, llifai'r chwys i'w lygaid, 'baglai'n aml ar risiau'r ffordd, a gwthiai'r dyrfa a'r anifeiliaid ef a'i faich erchyll weithiau yn erbyn y mur. Neu efallai fod llwyth enfawr rhyw gamel yn ymddatod a syrthio arno ef a'i groes..
Ceisiodd y canwriad roi'r meddyliau hyn heibio. Yr oedd yn hen bryd iddo ymddwyn fel milwr, nid fel rhyw freuddwydiwr ofnus. Plyciodd yntau wrth ffrwyn ei farch a chwarddodd fel y ciliai'r bobl mewn dychryn rhag y carnau gwylltion. Cleciodd ei chwip hefyd yn ffyrnig ac yna slasiodd ryw ddyn a ysgrechai fel un gwallgof. Fe ddangosai ef pwy oedd pwy i'r cnafon hyn.
"Syr! Syr!"
Galwai amryw o'r dyrfa arno, gan bwyntio o'i ôl. Troes ei geffyl, gan yrru'r bobl wrth ei ochr yn bentwr brawychus i borth rhyw dŷ. Gwelai iddo farchogaeth ymlaen a gadael ei filwyr ryw bymtheg cam o'i ôl. Cleciodd ei chwip drachefn i agor ffordd drwy'r dryfa, a phan gyrhaeddodd at ei bedwar milwr, canfu iddynt aros. Brysiodd yr hen Farcus ato.
"Y carcharor ar lawr, Syr. Fe syrthiodd droeon, ond fe lwyddodd i godi bob tro—gyda chymorth swmbwl Fflaminius 'ma. Ond y tro hwn . . Ysgydwodd ei ben mewn anobaith. "Y groes yn ormod iddo, Syr."
"Chwipio'n dda i ddim, Syr," gwaeddodd Fflaminius, a ddilynodd ei gyd—filwr at y canwriad. "Na'r swmbwl haearn, fel y gwelwch chwi." Daliodd y swmbwl miniog i fyny, gan gilwenu'n greulon: yr oedd gwaed arno.
Edrychodd Longinus yn ddicllon ar y dyn, ond ni ddywedodd ddim arno ef yr oedd y bai am fynd o'u blaenau.
"Y mae wedi ymlâdd, Syr," gwaeddodd Marcus, i fod yn hyglyw uwch sŵn y dorf. "Fe wnaeth ei orau glas, yr wyf yn sicr o hynny, ond nid yw'r nerth ganddo."
Nodiodd Longinus, a gwelai fod llygaid yr hen filwr yn llawn edmygedd wrth iddo chwanegu, "Y mae'n ddyn dewr iawn, Syr.'
Gerllaw, ar fin y ffordd, safai cawr o Iddew a haul rhyw wlad boeth wedi melynu'i groen: dywedai ei wisg estronol hefyd mai dieithryn wedi dyfod i'r ddinas am yr Ŵyl ydoedd. Amneidiodd Longinus arno.
"Beth yw d'enw?" gofynnodd. "Simon, Syr." "O b'le y deui?" "O Gyrene."
"Rho dy ysgwydd o dan y groes 'na."
Yr oedd y geiriau'n orchymyn swta a cheisiai'r canwriad swnio'n llym, ond llithrodd deisyfiad i'w lygaid, a theimlai'n falch wrth weld y dyn yn ufuddhau. Yna troes ben ei geffyl a chleciodd ei chwip yn ffyrnig eto. Nid edrychodd ar y carcharor.
Dringai'r ffordd ryw ychydig yn awr, gan ddal i droelli fel neidr tua Phorth Effraim. Ai'r dyrfa'n fwy swnllyd o hyd. Am ei garcharor ef y disgwylient fwyaf, yn amlwg, a chodai banllefau gwawdus ar bob tu pan ddeuai'r hysbysiad BRENIN YR IDDEWON i'w golwg. Tyrrent ar fin yr heol, yn nrysau ac ar doeau'r tai, yn y ffenestri lle'r oedd rhai i'w cael, a gwelai Longinus fod torf fawr ohonynt yn aros hyd fur llydan y ddinas. Cynhyrfwyd ef gan ddicter chwyrn: onid ymunodd ugeiniau o'r bobl hyn a'r pererinion o Galilea i groesawu'r Nasaread fel Brenin rai dyddiau ynghynt? Berwai ei waed ynddo: dirmygai hwy â'i holl galon. Cydiodd yn dynnach yn ei chwip a dechreuodd fflangellu'n wyllt i ddeau ac aswy. Chwarddai fel y ffrewyllai, ac fel petai yntau'n mwynhau'r gorffwylltra, cododd ei farch ar ei bedrain a'i draed blaen yn uchel yn yr awyr. Gobeithiai Longinus fod y Nasaread yn gwylio'i ddicter o'i blaid.
Daethant cyn hir i Borth Effraim, a heidiai ugeiniau o bobl ynddo a thu allan iddo ac ar y mur uwchben. "Dyma ef! Dyma ef!" gwaeddent, a fflachiai golau dieflig yn llygaid llawer ohonynt. Dechreuodd rhyw ddyn ysgrechian "Hosanna i'r Brenin!" ac ymunodd eraill yn wyllt yn y cri. Llawenychai Longinus wrth weld ei chwip yn clymu am wddf tew y gŵr hwnnw, a'i ail "Hosanna!" yn marw yn ei geg fawr agored. Ymwthiai rhyw ddynes ymlaen â'i dwrn yn llawn o faw i'w daflu at y carcharor, ond caeodd y chwip am ei harddwrn a ffoes hithau am ei bywyd i'r dyrfa o'i hôl.
Wrth y porth safai twr o ferched yn wylo ac yn cwynfan. Yna tawelodd y dyrfa, ennyd, fel y gwelent y carcharor yn aros i annerch y gwragedd hyn. Yr oedd ei lais yn bur gryglyd yn awr, a siaradai'n araf a'i enau fel pe'n cydio'n benderfynol ym mhob gair. Ond er yr ymdrech a'r bloesgni yr oedd nerth ac awdurdod rhyfedd yn y neges. Ni ddeallai Longinus yr hyn a ddywedai, ond gwelai oddi wrth wynebau'r bobl o'i gwmpas fod y geiriau'n gwneud argraff ddofn arnynt
Ymlaen â hwy drwy'r porth, a chyferbyn yr oedd bryn Gareb yn ogoniant o flodau a choed a chân adar. Rhyngddynt a'r bryn gorweddai'r maes sialcog a elwid yn Golgotha neu Galfaria, Lle y Benglog, am fod y dwrn o graig yn ei ganol ar ffurf penglog. Gwelai Longinus fod Sextus a'i filwyr a'i ddau garcharor wedi cyrraedd y codiad tir ac wrthi'n dechrau ar eu gorchwylion yno.
Gyrrodd ysgrechian y bobl tu allan i'r porth ef yn wallgof unwaith eto, a dialodd arnynt eilwaith â'i chwip. Dylasai fod wedi yfed fel Sextus, meddai wrtho'i hun: dim ond dyn meddw a fedrai wneud y gwaith o'i flaen. Pan fyddai'r holl beth drosodd, âi i'r gwersyll ac yfed yn feddw ddall. Gwnâi, fe foddai bob atgof mewn diod. Chwipiodd y grechwen aflafar o geg rhyw hogyn gerllaw.
Aethant i'r maes ac ymlaen at y codiad creigiog yn ei ganol. Symudent yn gyflymach yn awr, gan fod y mwyafrif o'r bobl yn bodloni ar syllu o'r ysgwâr agored tu allan i'r porth ac oddi ar furiau'r ddinas. Ond daliai ugeiniau i ddilyn, llawer yn rhedeg ymlaen ac yn ôl fel cŵn cyfarthus. Sylwodd Longinus yn arbennig ar un dyn mewn oed a ddawnsiai ac a lefai fel hogyn yn gweld ymladd ceiliogod am y tro cyntaf: gwaeddai "Hosanna!" un ennyd, yna chwarddai fel un gwallgof, yna pranciai gan chwifio'i freichiau'n ffôl. Gyrrodd y chwip ef i chwilio am ddiogelwch yng nghefn yr orymdaith.
Fel y nesaent at y codiad tir, clywai'r canwriad ysgrechau a rhegfeydd y ddau garcharor arall: clywai hefyd regfeydd y milwyr a frwydrai â hwy. Yr oedd y ddwy groes ar lawr a'r ddau ddyn yn cael eu dal arnynt. Y cawr Gestas a roddai fwyaf o drafferth yr oedd eisiau pedwar milwr i'w gadw ef yn llonydd tra gyrrai'r pumed yr hoelen drwy'i law dde. Un ennyd rhuai fel llew, yna ysgrechai a'i lais dwfn yn troi'n fain a chroch fel un dynes orffwyll, yna wylai a griddfannai fel plentyn, ac wedyn cynhyrfai drwyddo drachefn i chwythu a phoeri fel anifail. Yr oedd y llall, Dysmas, yn dawelach, yn crefu'n blentynnaidd am ei fam ac yn glafoerio'n dorcalonnus.
Yr oedd y drydedd groes a'r milwyr yn mynd heibio iddo. Gadawodd Marcus y lleill a dyfod at Longinus. Saliwtiodd.
"Ie, Marcus?"
"Y mae rhai o'r bobl 'na'n dal i ddilyn, Syr. Efallai y carech chwi fynd i'w gyrru ymaith?"
Edrychodd Longinus yn syn arno: yr oedd y bobl yn aros tu draw i farc a redai'n hanner-cylch drwy'r pridd, rhyw ugain cam i ffwrdd.
"Ond. . ."
"Os peidiwch chwi â brysio'n ôl, Syr, bydd y gwaethaf drosodd pan ddychwelwch." Nodiodd yr hen filwr i gyfeiriad y groes a roddai'r cawr o Gyrene ar y ddaear.
"Diolch, Marcus.. Diolch o galon i chwi . . . A, Marcus?" "Ie, Syr?"
"Nid. . . nid troseddwr cyffredin mo'r gŵr hwn."
"Y mae hynny'n . . . amlwg, Syr."
"Ydyw, Marcus, y mae hynny'n . . . amlwg. . . Diolch i chwi, yr hen filwr . . . Diolch, Marcus.'
A throes Longinus ben ei farch ymaith oddi wrth y codiad tir ac yn ôl tua'r tyrrau o bobl gerllaw.