Yr Ogof/Pennod XII
| ← Pennod XI | Yr Ogof gan T Rowland Hughes |
→ |
XII
WEDI i Bilat fynd i mewn i'r Praetoriwm ac i'r Archoffeiriad droi ymaith tua'r Deml, ymwthiodd Joseff a Nicodemus drwy dyrfa swnllyd y Palmant at y porth a'r grisiau a oedd yn arwain i'r ffordd. Nid oedd hynny'n anodd, gan i ugeiniau o'r bobl ruthro allan ar unwaith i gael golwg ar y carcharorion yn cychwyn i lawr i Galfaria. Chwiliai llygaid Joseff am Heman a'r lleill, eithr ni welai mohonynt yn unman. Ond yr oedd Ioan Marc yn aros wrth y porth.
"Aeth fy nhad a'r lleill adref, Syr," meddai.
Llifai'r dagrau i lawr ei ruddiau, a phrin y gallai ynganu'r geiriau. Rhoes Joseff ei fraich am ei ysgwydd ac aethant i lawr y grisiau gyda'i gilydd.
"Yr oedd rhai o'r bobl yn edrych arnom, Syr. Ac yn sibrwd yn filain wrth ei gilydd."
"Fe wnaeth dy dad yn ddoeth, 'machgen i. Gwell i tithau fynd adref. Hwde, cymer yr arian hyn."
Tynnodd Joseff bwrs o'i wregys, gan feddwl rhoi hynny a oedd ynddo i'r bachgen, ond ysgydwodd Ioan Marc ei ben. Beth oedd arian iddo ef, a'r Meistr wedi'i gondemnio? Diolchodd ei lygaid i'r Cynghorwr caredig, ac yna rhedodd ymaith i'r dde, i rywle lle câi feichio wylo.
Rhoes twr o bobl fanllef i Joseff pan gyrhaeddodd y ffordd. Credent wrth weld ei urddwisg mai un o gyfeillion yr Archoffeiriad ydoedd a'i fod yn haeddu clod am ennill buddugoliaeth tros y Rhaglaw Rhufeinig. Ni ddeallent pam yr edrychai mor hyll arnynt.
"Dewch, Nicodemus, yr wyf am newid y wisg hon heb oedi." Brysiodd y ddau i lawr i Heol y Pobydd. Safai Abinoam wrth ddrws y gwesty.
"O, dyma chwi, Syr! Eich gwraig yn methu â gwybod beth a ddigwyddodd i chwi. Ofni i ryw ladron gael gafael ynoch yn y nos. Ond yr oeddwn i'n dweud wrthi . . . "
"Abinoam?"
"Ie, Syr?"
"A ellwch chwi gael benthyg gwisg imi? Gwna rhywbeth y tro."
Crafodd y gwestywr ei bedair gên.
"Wel, Syr, nid oes neb crand iawn yn aros yma—ar wahân i chwi a'r Cynghorwr Patrobus, Syr. Y mae ef newydd fynd allan, ond efallai y gallaf gael benthyg gwisg gan y masnachwr Merab . . ."
"Gwisg un o'ch caethion a fyddai orau gennyf. A gorau po dlotaf y bo hi."
Ni wyddai Joseff yn iawn pam y dywedai hyn, ond daethai'r geiriau'n fyrbwyll o'i enau ac edrychodd yn ffiaidd ar ei urddwisg gain. Sylwodd Abinoam fod llygaid y dyn yn wyllt.
"Rhywbeth . . . rhywbeth o'i le, Syr?"
"Na, dim, Abinoam, dim yn y byd. Dim ond bod y Meseia ar ei ffordd i'r groes Yr Archoffeiriad yn aberthu Oen y Pasg. A'i aberthu ar y groes. Dim ond hynny, Abinoam."
"Y Meseia, Syr?" Syllodd y gwestywr yn ddryslyd arno. "Y Brenin y buoch yn sôn amdano y noson o'r blaen wrthyf," atebodd Joseff yn dawel. "Ond y wisg, Abinoam, y wisg."
"Wel, Syr, nid wyf yn hoffi rhoi gwisg un o'r gweision i chwi. Efallai y gall gwas y Cynghorwr Patrobus ddod o hyd i . . . "
Âi'r hen Elihu a'r Roeges fach Alys heibio iddynt, ar eu ffordd i mewn i'r tŷ. Cuddiai'r gaethferch ei hwyneb rhagddynt, ond dywedai'i hysgwyddau anesmwyth ei bod yn galaru am rywbeth.
"Beth sydd, Alys?" gofynnodd Joseff.
Safodd y ferch, ond ni allai yngan gair. Prysurodd Elihu i ateb trosti.
"Newydd weld rhyw ddyn yr un ffunud â'i thad y mae hi, Syr, a gafaelodd pwl ofnadwy o hiraeth ynddi."
"O, y mae'n ddrwg gennyf, Alys. Ewch i mewn i'r tŷ i eistedd am dipyn a chymerwch gwpanaid o win."
"Diolch yn fawr, Syr."!
Cychwynnodd yr hen Elihu i mewn gyda hi, ond galwodd Joseff ef yn ei ôl.
"Elihu?"
"Ie, Syr?"
"A ddoist ti â gwisg arall gyda thi?"
"Gwisg, Syr?" Edrychodd y caethwas yn bryderus ar ei ddillad, gan dybio mai cael ei geryddu am fod yn aflêr yr oedd. "Dim ond un arall, Syr, ac mae honno'n salach na hon, y mae arnaf ofn. Yn honno y byddaf yn mynd i'r ystablau i roi bwyd i'r anifeiliaid."
"Fe wna honno'r tro. Carwn gael ei benthyg."
"Afi'w nôl hi ar unwaith. I bwy y rhof hi, Syr?"
"Dwg hi i mi. A hoffwn dy gymorth i'w gwisgo . . . Ni fyddaf yn hir, Nicodemus."
"O'r gorau, Joseff."
Wedi i Joseff frysio i mewn i'r gwesty, rhythodd yr hen Elihu'n geg-agored ar Nicodemus. Ei arglwydd, y gŵr cyfoethocaf yng Ngogledd Jwdea, am wisgo dillad hen gaethwas! A ddaethai rhyw wendid tros ei feddwl?
"Gwell iti fynd ar ôl dy feistr, Elihu," meddai Abinoam. "Ydyw. ydyw, Syr."
Dug y caethwas yr hen wisg i fyny i'r ystafell-wely yn bur anfoddog a'i hestyn i Joseff.
"Os ydych chwi am wisgo'n dlawd i ryw bwrpas, Syr, gedwch imi chwilio am ddillad eraill i chwi. Rhai glân a chyfan. Mae twll ar ysgwydd y wisg hon."
"Na, fe wna hon yn iawn..
"Ie, Syr?"
Elihu?"
"Pam yr oedd Alys mewn dagrau? Nid oeddwn i'n credu dy stori am y dyn yr un ffunud â'i thad. Y gwir y tro hwn, Elihu."
"Wel, Syr..
Arhosodd yr hen gaethwas, heb wybod pa gelwydd arall i'w lunio ni feiddiai sôn am y Nasaread wrth ei feistr.
"O b'le y daethoch chwi gynnau, Elihu?" "O.. o Balmant y Praetoriwm, Syr. Yr oedd. oedd praw yn mynd ymlaen yno, a . a thybiwn yr hoffai Alys gael ei weld. Ond
Ond yr oedd. .. yr oedd sŵn y fflangellu a'r olwg ar y carcharor wedyn yn ormod iddi . .
Gwyddai Joseff ei fod yn nes at y gwir yn awr gwyddai hefyd fod yr hen gaethwas yn dal i guddio rhywbeth rhagddo. "Y Proffwyd o Nasareth oedd y carcharor, onid e, Elihu?" "Ie, Syr. Ac fe'i condemniwyd. Y mae ar ei ffordd i'r groes yn awr, Syr."
"Gwn hynny, Elihu. Yr oeddwn innau ar y Palmant."
"Oeddech chwi, Syr? Gwelais yr Archoffeiriad ac amryw o Gynghorwyr gydag ef, ond ni sylwais arnoch chwi, Syr. O, Syr, maddeuwch i hen gaethwas am fod yn hy ar ei arglwydd, ond y mae'r hyn a wnaeth gwŷr y Sanhedrin y bore 'ma yn.
yn . . .
"Yn drosedd yn erbyn Duw ei hun, Elihu. Yr anfadwaith mwyaf a fu erioed."
Credai Elihu am ennyd mai gwatwareg oedd y geiriau, ond yr oedd un olwg ar wyneb ei feistr yn ddigon i'w ddarbwyllo.
"Yr oeddech chwi yno i i geisio'i achub, Syr?"
"Oeddwn, pe dôi cyfle. Ond yr oedd Caiaffas a'i gynffonwyr fel bleiddiaid rheibus."
Erbyn hyn gwisgai Joseff yr hen wisg, ac edrychodd arno'i hun yn y drych mawr o bres gloyw.
"Dyna well, Elihu. Pan adewais i'r Palmant a chyrraedd y ffordd, rhoes twr o'r bobl fanllef imi, gan feddwl fy mod i'n un o elynion y Proffwyd. Ffieiddiwn y wisg a oedd amdanaf." "Ond nid oes raid i chwi wisgo un mor dlawd â hon, Syr." "Oes, a gorau po dlotaf y bo hi. Efallai y gwna hyn imi deimlo'n fwy gwylaidd. Yr oeddwn fel bedd wedi'i wynnu, Elihu."
"Syr?" Ni ddeallai'r hen gaethwas.
"Yn deg oddi allan ond oddi mewn yn llawn o esgyrn y meirw a phob aflendid. Geiriau'r Proffwyd, Elihu. Geiriau'r Meseia.'
"Ie, Syr, geiriau'r Meseia," meddai Elihu'n dawel. "Ond nid ydynt yn wir am fy meistr caredig, Syr."
"Ydynt, ac am bob un ohonom ni, wŷr y Deml. Ond Elihu, ni chefais wybod gennyt pam yr oedd Alys yn wylo." "Naddo, Syr. Nid iddi gael gweld Jerwsalem y dymunai'ch mab iddi ddod yma yn lle Elisabeth."
"O?"
"Nage. I weld y Proffwyd, Syr. Ac i erfyn arno ddod i Arimathea.'
"I'w iacháu?"
"Ie, Syr, ac i sôn am y Deyrnas wrtho. Teyrnas y Meseia, Syr. Ond nid ydych chwi—a begio'ch pardwn, Syr—yn credu yn y Deyrnas, yr un fath â'r Phariseaid. Na finnau, o ran hynny, Syr, byth er pan glywais i syniadau'r Proffwyd o Nasareth amdani."
"Beth a glywaist ti, Elihu?"
"Clywais hanes rai o'r Phariseaid yn mynd ato un diwrnod i ofyn iddo pa bryd y deuai Teyrnas Dduw. Ac meddai yntau, 'Teyrnas Dduw, o'ch mewn chwi y mae.' Dywedai'r hen gaethwas y geiriau'n araf, fel petai'n gadael i ystyr pob un suddo i ddyfnder ei feddwl. "Ac ond i rywun ddechrau meddwl am y peth, Syr, i mewn ynom ni, yn ein calonnau ni, nid yn Jerwsalem a'i Theml—a begio'ch pardwn am fod mor eofn, Syr—i mewn ynom ni, yn ein calonnau ni..
"Ie, Elihu, oddi mewn ac nid oddi allan." Cydiodd Joseff yn ei urddwisg ysblennydd a'i thaflu o'r neilltu.
"Ond yn awr rhaid i Alys fynd yn ôl â'r hanes am y praw a'r a'r groes," meddai Elihu'n drist.
"Yr ogof."
"Begio'ch pardwn, Syr?"
"Dim byd, Elihu. Rhywbeth a ddigwyddodd ddod i'm meddwl i, dyna i gyd. Ond dywed, pam y gofynnodd fy mab Othniel i Alys fynd i weld y Proffwyd? Pam na yrrai. Tawodd Joseff, heb allu gorffen y frawddeg.
"Pwy, Syr?"
"Ie, pwy, onid e? Ni adwn i iddo ef na thithau na neb arall grybwyll ei enw. A phe gofynasai i'w fam neu i Rwth, ni wnaent ond chwerthin am ei ben. Ie, Alys, Alys a ddewiswn innau."
"A pheth arall, Syr. . ." Petrusodd y caethwas.
"Ie?"
"Y mae'r Roeges fach yn hoff iawn o'ch mab, Syr. Fe . . . fe wnâi hi rywbeth trosto."
Nodiodd Joseff yn araf, ac yna troes tua'r drws. "Y mae'r Cynghorwr Nicodemus yn aros," meddai.
"A gaf fi ddod i mewn?" Llais Esther.
Agorodd Elihu y drws iddi.
"Joseff!"
"Bore da, Esther."
"A ydych chwi'n drysu, Joseff?"
"Gelli fynd yn awr, Elihu," meddai Joseff wrth yr hen was. "A hoffech chwi imi ddod gyda chwi, Syr?"
"Na, dim, diolch. Dywed wrth y Cynghorwr Nicodemus yr ymunaf ag ef mewn ennyd."
"O'r gorau, Syr."
Wedi i Elihu fynd ymaith, camodd Esther yn fygythiol i mewn i'r ystafell, fel mam ar fin ceryddu rhyw blentyn drwg.
"Unwaith eto, a ydych chwi'n drysu, Joseff?"
Nid atebodd ef, ond yr oedd ei lygaid tawel, di—syfl, yn ei dychrynu.
"Joseff!"
"Ie, Esther?"
"Beth yw ystyr peth fel hyn? Pam y gwisgwch fel . . . fel cardotyn?"
"Cardotyn? Cardotyn ydwyf, Esther. Ond ni wyddwn i mo hynny nes iddi fynd yn rhy hwyr. Pe sylweddolaswn i hynny ymhell cyn hyn, gallaswn fod wedi mynd at y gŵr cyfoethocaf yn y byd i grefu am dosturi. Ond y mae'n rhy hwyr, rhy hwyr."
"A phwy, tybed, yw'r gŵr cyfoethocaf yn y byd?" "Y mae ar ei ffordd i'r groes, Esther . . . Clywch!"
Deuai o bellter grochlefau tyrfa wyllt.
"Y Meistr," meddai Joseff yn floesg.
"Ai am y Nasaread hwnnw y soniwch?" gofynnodd ei wraig yn llym. "Clywais ei fod ef yn cael ei haeddiant o'r diwedd."
"Ni wyddoch beth a ddywedwch, Esther. Nid ydych yn deall. Y maent, y maent yn croeshoelio'r Meseia . . . Mab y Dyn. . . y . . . y Meistr."
"Clywais droeon fod y dyn yn swynwr. Y mae'n amlwg ei fod wedi bwrw rhyw hud trosoch chwi. Y Ewch i orwedd am dipyn, wir, Joseff. Heb gysgu yr ydych: dyna pam y mae'ch meddwl mor ddryslyd."
"Ni bu fy meddwl yn gliriach erioed, Esther . . . Bore da, Rwth."
"Tada!"
Safai Rwth yn y drws, wedi'i gwisgo'n ffasiynol dros ben, ar gychwyn allan i gyfarfod ei chariad newydd, ŵyr yr hen Falachi. Dychrynodd wrth weld ei thad yn ei wisg dlodaidd.
"Beth. . . beth sy, 'Mam?"
"Y swynwr 'na o Nasareth wedi drysu meddwl dy dad, 'merch i. Efallai y gelli di roi rhyw synnwyr yn ei ben."
Ond ni chafodd Rwth gyfle i wneud hynny. Cymerodd Joseff ei urddwisg oddi ar y fainc lle y taflasai hi ac estynnodd hi i'w ferch.
"Cymer hon a gwna wisg i ti dy hun o'r deunydd. Gofyn naist amdani droeon. Dyma hi iti, Rwth."
"Dim ond eich profocio yr oeddwn i wrth ofyn, 'Nhad."
"Ni fydd arnaf ei hangen hi eto, Rwth." Ac aeth ei thad heibio iddi a thrwy'r drws.
Gwrandawodd y fam a'r ferch ar sŵn ei sandalau ar y grisiau ac yna ar y ffordd islaw.
"Y mae rhywbeth ofnadwy wedi digwydd iddo, Rwth," meddai Esther wedi i'r sŵn fynd o'i chlyw.
"Elihu! Elihu!" Brysiodd yr hen gaethwas i fyny'r grisiau ac i ddrws yr ystafell.
"Ie, Meistres?"
"Gwell iti fynd ar ôl dy feistr. Ac yn ddi-oed."
"Af ar unwaith, Meistres."
Cerddodd Joseff a Nicodemus yn araf a thawedog i lawr drwy'r ddinas tua Golgotha. Yn araf, gan wybod na fyddent well o frysio. Tawelodd sŵn y dyrfa erbyn hyn, a gwyddent i'r carcharorion a'r milwyr gyrraedd pen eu taith. Oedasant ar y ffordd, rhag bod yn dystion o'r arteithiau cyntaf.
Aeth y ddau i mewn i'r maes sialcog tu allan i fur y ddinas a gwelent fod y croesau, tair ohonynt, wedi'u codi ar y tipyn craig yn ei ganol. Yr oedd y rhan fwyaf o'r dyrfa wedi gwasgaru erbyn hyn, ond safai tyrrau bychain ar y maes a llu o bobl ar y briffordd gerllaw ac ar furiau'r ddinas. Fel y cerddent ymlaen, sylwodd Joseff ar ganwriad Rhufeinig ar ei farch yn siarad â gŵr ifanc a thair o wragedd. Y Canwriad Longinus, cyfaill Othniel! A'r gŵr ifanc-Ioan! Hyderai na throesai Ioan, fel Pedr, yn fyrbwyll a herfeiddiol a bod Longinus yn gorfod ei rybuddio. Na, aeth Ioan a'r gwragedd tros y marc yn y pridd a cherdded tua'r groes, a dychwelodd Longinus at ei filwyr. Deuai dau o'r milwyr hynny tuag ato a'r hynaf ohonynt â gwisg ar ei fraich. Gwisg y Nasaread? Gwelodd Joseff hwy'n chwarae disiau amdani a chlywodd un ohonynt, a swniai'n bur feddw, yn rhoi bloedd o fuddugoliaeth. Rhyfedd fod y canwriad ifanc, a ymddangosai'n ddyn dwys a meddylgar, yn cael mwynhad mewn gamblo am wisg truan ar groes.
Ond efallai mai ceisio'i chadw o ddwylo'r meddwyn yr oedd. Efallai, yn wir, meddai Joseff wrtho'i hun pan ganfu'r canwriad yn ysgwyd ei ben ac yna'r milwr meddw yn rhoi'r wisg i'r llall.
Ni allai Joseff na Nicodemus glywed pob gair a leferid oddi ar y croesau, ond gwylient bob symudiad a wnâi'r milwyr a'r carcharorion, eithr gan geisio peidio â dychmygu ing y croeshoeliedig yng ngwres didostur yr haul a'r gwynt. Gwelsant y milwr meddw'n ymlwybro at y groes ganol â'r cwpan yn ei law a chlywsant Gestas yn rhuo, "Ie, os tydi yw Crist, gwared dy hun a ninnau." Collasant yr hyn a ddywedodd Dysmas ac ateb y Nasaread, ond pan droes y milwr meddw'n ei ôl at y lleill, gwyddent fod pob gwawd a gwatwar wedi troi'n llwch ar ei dafod.
"Edrychwch, Joseff," meddai Nicodemus ymhen ennyd. "Yr hen Falachi a'r lleill."
Safodd y bagad o Gynghorwyr ar y dde iddynt, a chlywsant lais main, atgas, yr hen Falachi:
"Ti, a ddinistri'r Deml, ac a'i hadeiledi mewn tridiau, gwared dy hun!"
Yna llais Esras:
"Os ti yw Mab Duw, disgyn oddi ar y groes!"
A thaflodd y Cynghorwyr a oedd gyda hwy eu hysgorn tua'r groes:
"Eraill a waredodd efe: gwareded ef ei hun!"
"Ie, os hwn yw Crist, etholedig Duw!"
"Gwared dy hun a disgyn oddi ar y groes!"
Berwai gwaed Joseff ynddo a chaeodd ei ddyrnau. Nid oedd ef yn ŵr byrbwyll ac ni fuasai erioed yn ymladdwr, ond teimlai y gallai roi tro yng nghorn gwddf yr hen Falachi, a hynny'n llawen. Rhoes Nicodemus law ataliol ar ei fraich.
"Ni ddaw dim da o gweryla â hwy, Joseff," meddai. "A gwyddoch mor ddialgar yw'r hen Falachi."
Aeth y Cynghorwyr ymaith, a Malachi'n eu harwain, yn bur fodlon ar eu gwrhydri. Clywai Joseff y Pharisead Isaac yn gwneud sŵn boddhaus yn ei wddf.
Llusgodd amser heibio. Cyn hir syllai pawb yn bryderus i'r nef, gan ryfeddu bod canol dydd yn troi'n nos drom, ddi-sêr, ddi-leuad. Y tair croes, Ioan a'r gwragedd, y ddau ganwriad ar eu meirch, y milwyr ar y creigiau ymddangosai'r olygfa o'i flaen yn ansylweddol i Joseff. Fel rhyw freuddwyd y deffroai ohono ymhen ennyd. Tawodd pob sŵn—clebran y milwyr, cân yr adar o'r gerddi gerllaw, lleisiau gyrwyr a phererinion ar y briffordd, criau pedleriaid y ddinas—a dim ond gweryru'r ddau farch ac ochain Gestas a chwynfan Dysmas a dorrai ar ddistawrwydd y gwyll. Pan dawodd y meirch a phan ddaeth saib yn oernadau'r ddau garcharor, clywai pob un sŵn ei galon ei hun.
Ond daeth i glustiau Joseff sŵn arall, a throes ei ben i wrando. Yn ei ymyl parablai rhywun hanner-wallgof ag ef ei hun, gan aros weithiau i riddfan mewn ing. Swniai'r llais yn blentynnaidd, fel un Dysmas yn ei wae, a deuai pob ochenaid o geudod rhyw dristwch mawr. Un o frodyr Dysmas, efallai clywsai fod ganddo rai. Pwy bynnag ydoedd, gwanhawyd ei feddwl gan ei loes. Symudodd Joseff yn nes ato nes medru deall y geiriau.
"Ond 'wyddwn i ddim, na wyddwn? Fy rhybuddio. droeon? Do, mi wn, ond nid oedd un ohonom yn credu bod y Meistr o ddifrif wrth sôn am y groes. O, na fuasem ni wedi gwrando'n fwy astud arno! O, O, O!"
Yr oedd torcalon ym mhob ochenaid hir. Yna sibrydodd y dyn eiriau diystyr wrtho'i hun fel un a gâi ryddhad mewn dweud rhywbeth, rhywbeth yn hytrach na sefyll yn fud. Aeth Joseff yn ddigon agos ato i weld y poer yn diferu o'i wefusau aflonydd. Syllodd yn dosturiol arno. Ie, y gŵr ifanc hirwallt a boerodd tuag ato ef a'r hen Falachi yng Nghyntedd y Deml, a welodd wedyn yn sleifio'n ôl i dy Heman y Saer, ac a ddaeth o flaen y pwyllgor o bedwar.
"Jwdas o Gerioth?"
Rhythodd y dyn arno, heb ei adnabod. Yr oedd gwallgofrwydd yn ei lygaid ac anadlai'n gyflym.
"Ie, dyna f'enw i. Ie, Jwdas o Gerioth? Y?"
Siaradai'n herfeiddiol, gan wthio'i wyneb ymlaen nes ei fod bron â chyffwrdd un Joseff. "Wel?" gofynnodd drachefn.
"Y mae'n ddrwg gennyf drosoch, fy nghyfaill," meddai Joseff yn garedig.
"Drwg? Drwg am beth? Y?"
"Am i chwi wneud y fath gamgymeriad, 'machgen i." Cydiodd Jwdas yng ngwregys Joseff a'i dynnu'n ffyrnig tuag ato.
"Pa gamgymeriad? Y?"
"Am i chwi werthu'ch Meistr, fy ffrind. ddrwg o galon gennyf, Jwdas. beth a wnaech, 'wyddech chwi?
"Ydyw, y mae'n Ond 'wyddech chwi ddim Mwy na finnau."
Llonyddodd dwylo Jwdas ar y gwregys, ond daliai i afael ynddo, yn ddiymadferth a llipa. Yr oedd ei geg yn agored a'i wyneb yn crychu fel pe mewn poen.
"Pwy ydych chwi?" gofynnodd yn dawel ac ofnus. Cymerodd Joseff ei law a'i dal hi rhwng ei ddwylo'i hun. "Un a bechodd fel chwithau, Jwdas. A fu'n ddall."
Ni theimlasai Joseff mor dosturiol erioed. Yr oedd gwyn llygaid Jwdas yn waedlyd, ac oddi tanynt gwelai olion duon pryder ac anhunedd. Cerfiasai gofid, fel pe â chŷn, rigolau dwfn yn ei wyneb tenau. Aethai'r dyn ifanc hwn yn hen mewn deuddydd.
Tynnodd Jwdas ei law ymaith yn sydyn, a dangosodd ei ddannedd fel ci ar fin brathu.
"Felly! Felly! Yr wyf yn eich adnabod yn awr!"
Chwythai'r geiriau allan rhwng ei ddannedd cloëdig, ac yna camodd yn ôl a'i ddwylo aflonydd yn hanner cau i lindagu'r Cynghorwr. Daeth gwên fileinig i'w wyneb.
"Ni fyddwch well o ddial arnaf fi, 'machgen i. Ni fyddai hynny'n lliniaru dim ar ing y Meistr."
"Y. . . y Meistr?"
Syrthiodd ei ddwylo'n llipa i'w ochrau a daeth eto'r olwg blentynnaidd, golledig, i'w wyneb.
"Pam y daethoch chwi atom i'r Deml, 'machgen i? Nid er mwyn yr arian, mi wn i hynny."
"Arian! Petai Caiaffas wedi cynnig holl Drysorfa'r Deml imi, a fuaswn i wedi bradychu'r Meistr iddo? Yr oeddwn i am roi'r rheini i'r tlodion. Arian!
Arian! Bûm yn y Deml gynnau a'u taflu hwy ar y llawr i ganol yr offeiriaid. Arian! A fuaswn i'n gwerthu'r Meistr am bris niweidio caethwas?"
Siaradai'n gyflym, rhwng ei ddannedd o hyd, gan rythu'n wallgof eto i wyneb Joseff.
"Na fuasech, Jwdas. Credu yr oeddech yr amlygai'r Meistr ei nerth, y dinistriai'i elynion oll."
"Byddai'n rhaid iddo wneud hynny, yn rhaid iddo. i'r milwyr ag ef i'r gell, ond yn y bore fe gerddai oddi yno ac ni allai neb godi bys i'w erbyn. Ymgrymai hyd yn oed plismyn y Deml a'r holl offeiriaid a gweision Caiaffas ac Annas o'i flaen ef. Pawb ond Caiaffas ac Annas a rhai o'r Ysgrifenyddion a'r Phariseaid a'r Sadwceaid."
Dug yr enwau hyn holl lid ei natur i'r wyneb. Ffieiddio'i hun yr oedd, ond rhoddai casáu eraill ryddhad i'w deimladau ffyrnig. Nid oedd modd i dafod roi mwy o atgasedd mewn geiriau.
"Annas a Chaiaffas! . . . Annas a Chaiaffas a'u criw! . . . Fe ddangosai'r Meistr ei allu, ac fe'u crogai'r rheini eu hunain. Sleifiai pob un o'r rhagrithwyr hynny i Ddyffryn Cidron neu i lethrau Olewydd a chlymu'u gwregysau am eu gyddfau cyn dringo'r coed. I fyny i goeden. . . clymu pen arall y gwregys am gangen gref . . . oedi am ennyd rhag ofn bod rhywun yn gwylio ac yn debyg o ymyrryd . . . un anadliad arall o'r awyr iach, gan ei yfed fel gwin . . . un olwg arall ar y dydd a'r dail a'r blodau. yna naid sydyn . . . He, he, he! "
Troes a diflannu yn y gwyll. Cymerodd Joseff gam cyflym ar ei ôl, ond cafodd gip arno'n rhedeg ymaith a gwyddai na ddaliai ef mohono. Ofnai fel y dychwelai'n araf at Nicodemus fod rhyw gynllun gorffwyll ym meddwl Jwdas o Gerioth. "Bydd dyner wrtho, O Dduw," meddai'n floesg wrth y tywyllwch.
Safodd eto wrth ochr Nicodemus, gan geisio peidio â meddwl am ddim, dim yn y byd. Ond haws oedd ceisio na llwyddo i wneud hynny. Othniel, Esther, Heman y Saer, Caiaffas, Simon Pedr, y Rhaglaw Pilat, yr hen Falachi, y caethwas Elihu—ymrithient o'i flaen yn y caddug annaearol hwn. A sibrydai lleisiau, fel siffrwd dail yn y gwyll:
"Ogof dywyll, afiach . . . Eich wyneb chwi, 'Nhad . . ." "
"Hwn yw'ch cyfle, Joseff . . . Ysgydwch eich dyrnau, ymwylltiwch"
"Nid tipyn o saer yw Iesu o Nasareth, Syr."
"Yr oedd yn rhaid imi wadu, Syr, yr oedd yn rhaid imi wadu . . ."
"A groeshoeliaf fi eich Brenin chwi?"
"Ti, a ddinistri'r Deml, ac a'i hadeiledi mewn tridiau, gwared dy hun?"
"Ond i rywun ddechrau meddwl am y peth, Syr, i mewn ynom ni, yn ein calonnau ni . . ."
"Un olwg arall ar y dydd a'r dail a'r blodau . . . "
Beth a ddigwyddai tu draw i len y düwch o'u blaenau, tybed? Rhythai Joseff a Nicodemus yn fud, gan feddwl weithiau eu bod yn canfod yr wynebau ar y croesau annelwig, ond dychmygu yr oeddynt. Tawelwch tywyll oedd eu byd, heb ddim ond ambell riddfan o enau Gestas neu Dysmas yn torri arno. Siaradai a chwarddai un milwr yn o uchel weithiau, ond ag ymdrech y gwnâi hynny, fel petai'n ceisio ysgwyd y lleill o'u mudandod syn.
A barhâi'r nos ddilewyrch hon am byth? A ddeuai eto heulwen a chân adar yn ôl i'r byd? Crwydrodd meddwl Joseff i hedd y bryniau a gwelai'r ffordd wen yn dringo heibio i'w winllannoedd tua'r berllan â'r ffrwd yn fiwsig ynddi, a thua'r tŷ lle'r eisteddai breuddwydiwr wrth ei ffenestr. A ŵyrai'r caddug hwn tros Arimathea hefyd, tybed? Dychmygai Joseff ei fab yn rhoi'r rhòl a ddarllenai o'r neilltu ac yn syllu'n syn i'r tywyllwch. Ond efallai y gwyddai, efallai fod ei feddwl, drwy ryw gyfrin ffordd, yma wrth droed y groes gydag Ioan a'r gwragedd yn eu noswyl hir.
Awr, dwyawr, teirawr—canasai utgyrn y Deml ac utgyrn pres Tŵr Antonia deirgwaith. Yna, yn uchel o gyfeiriad y groes:
"Eli, Eli, lama sabachthani?" [1]
Caeodd y distawrwydd drachefn fel y cae tywyllwch pan ddiffydd golau. Ond cyn hir rhwygwyd ef gan daranau pell, yn nesau'n araf fel sang rhyw dynged ddiwrthdro. Yna, a phob golwg tua'r nef, crynodd y ddaear a dihangodd cri o ofn o enau'r bobl oll. Ymwylltiodd meirch y canwriaid, gan weryru yn eu braw, a thorrodd parablu cyffrous ymhlith y milwyr. Ond, fel petai nef a daear yn anadlu eilwaith, yn rhydd o afael rhyw bryder enfawr, ciliodd y tywyllwch fel trai, chwaraeai awel yn y llwyni gerllaw, a chanai'r adar yng ngerddi Gareb, yn betrus i ddechrau ac yna â nwyf.
Ar y groes, syrthiasai pen y Nasaread ar ei fynwes, ac wrth ei throed gwelai Joseff filwr ac yna un arall yn taro'u picellau wrth eu talcennau mewn gwrogaeth i'r carcharor.
"Y mae popeth drosodd, Joseff."
"Ydyw, Nicodemus, ydyw.
Teimlai Joseff yn flinedig iawn, fel un a fuasai'n gwylio wrth wely cystudd ac a gadwyd yn effro ac eiddgar gan bob symudiad o eiddo'r claf, heb amser i feddwl am ei flinder ei hun. Yn awr, a'r noswyl ar ben, hoffai fynd ymaith i rywle tawel, tawel, heb ynddo sŵn ond murmur ffrwd a siffrwd dail.
"Pwy yw'r rhain, Joseff?"
"Rhai o filwyr y Rhaglaw. A chredaf y gwn beth yw eu neges."
"Tynnu'r cyrff i lawr rhag iddynt halogi'r Ŵyl?"
"Ie. Arhoswch yma, Nicodemus. Yr wyf yn adnabod y canwriad acw a chredaf y bydd yn barod i'n cynorthwyo. Os ceidw ef a'i filwyr y corff yma, fe frysiwn ninnau at y Rhaglaw. Efallai y rhydd inni'r hawl i gladdu'r corff."
Goleuodd llygaid Nicodemus gan eiddgarwch, ond daeth cysgod iddynt drachefn.
"Ond . . . ond ym mh'le y cawn ni fedd, Joseff?"
"Prynais un dro yn ôl. Dacw'r ardd, tu draw i'r olewydden acw. Dychwelaf atoch mewn ennyd."
Syllodd Longinus yn syn ar y Cynghorwr o Arimathea pan welodd ef yn dod tuag ato yn ei wisg dlawd.
"Longinus?"
"Syr! Nid oeddwn i'n eich adnabod chwi—yn y lle yma, ac yn y wisg yna".
"Longinus?" Yr oedd taerineb yn y llais.
"Ie, Syr?"
"A ydyw'r Nasaread wedi marw?"
"Ydyw, Syr."
"A'i gorff ef?"
"Ei gorff, Syr?"
"Ie. Beth yw neges y milwyr 'na?"
"Tynnu'r tair croes i lawr rhag iddynt halogi'r Ŵyl a'r Sabath."
"Ac yna?"
"Ant â'r cyrff i'r tanau sy'n llosgi ysbwriel y ddinas."
"Yr wyf yn mynd yn syth at y Rhaglaw, Longinus. mae gennych awdurdod tros y milwyr hyn?"
"Oes, wrth gwrs."
"Cedwch hwy yma nes imi ddychwelyd, 'wnewch chwi? Ni fyddaf yn hir. Y mae gennyf fedd yn un o'r gerddi 'na wrth droed Bryn Gareb, ac os caf ganiatâd y Rhaglaw, cymeraf gorff y Nasaread a'i roddi ynddo. Cedwch y milwyr yma, erfyniaf arnoch."
"O'r. . . o'r gorau, Syr."
Brysiodd y Cynghorwr yn ôl at Nicodemus a throes y ddau tua'r ddinas. Sylwodd Joseff fod ei hen gaethwas Elihu yn sefyll gerllaw.
"Elihu! Beth wyt ti'n wneud yma?"
"Bûm yma drwy'r amser, Syr. Rhag ofn y byddai angen rhywbeth arnoch."
"Aros yma. Dychwelaf yn fuan a byddwn eisiau dy gymorth. Dewch, Nicodemus, brysiwn."
Dringodd y ddau'n gyflym tua Gwesty Abinoam, gan guro'u bronnau yn eu galar. Yr oedd yr heolydd yn wacach o lawer erbyn hyn, gan i'r rhan fwyaf o'r bobl gilio i'w tai i baratoi swper y Pasg cyn gynted ag y deuai tair seren i'r nef, byddent yn eistedd i fwyta'r oen di-fefl wedi'i fendithio gan offeiriaid y Deml, a'r ffrwythau cymysg a'r llysiau chwerwon a'r bara croyw.
"Rhaid imi newid y wisg hon," meddai Joseff. "Ni wrendy'r Rhaglaw Pilat ar un sy'n edrych fel cardotyn. Rhof fy urddwisg amdanaf."
"Af finnau i brynu peraroglau. Myrr ac aloes."
"Ie. Cymerwch yr arian hyn, beraroglau Nicodemus, a phrynwch trosof finnau hefyd.'
"Na, Joseff, y mae gennyf. . . "
"Cymerwch hwy, a pheidiwch ag ofni'u gwario . . . A, dyma ni!"
Brysiodd Joseff yn dawel i fyny'r grisiau i'w ystafell a chafodd fod ei urddwisg yno wedi'i phlygu'n ofalus a'i tharo ar y fainc esmwyth wrth y mur. Gwisgodd yn gyflym, ac wedi llenwi'i bwrs ag arian, aeth ymaith ar flaenau'i draed: nid oedd arno eisiau gwastraffu amser i egluro pethau i Esther nac i Abinoam na neb arall.
Pan gyrhaeddodd ef a Nicodemus y ffordd a ddringai tua'r Praetoriwm, trefnasant i gyfarfod eto wrth Fasâr y Peraroglau yn Heol y Farchnad.
"Bydd y peraroglau'n barod gennyf," meddai Nicodemus wrth droi ymaith.
A wrandawai Pilat arno? gofynnodd Joseff iddo'i hun ar y ffordd. Rhoesai ddigon o arian yn ei bwrs a byddai'r ddadl honno, yn ôl pob hanes, yn sicr o ennill clust a chalon y Rhaglaw. Ond efallai yr ofnai Pilat elyniaeth y Deml—a cholli'r cyfoeth a roddai'r hen Annas yn gyson iddo.
Cyrhaeddodd y Praetoriwm, ac wedi iddo fynegi'i neges, arweiniodd un o'r gwylwyr ef ar draws y Palmant gwag ac i fyny'r grisiau i'r oriel. Cyn hir daeth clerc y Rhaglaw ato, ac eglurodd Joseff ei fwriad iddo yntau. Ymddangosai'r dyn byr a thew yn nerfus ac ysgydwodd ei ben yn ofnus.
"Y mae'r Rhaglaw mewn hwyl ddrwg heddiw," meddai, "ac nid oes arno eisiau clywed gair eto am y Galilead 'na. Pan ddechreuais i sôn am y praw wrtho gynnau, dywedodd y torrai fy nhafod i ffwrdd os crybwyllwn i'r peth eto. Na, y mae'n ddrwg gennyf, Syr, ond . . ." Gwelodd ddwylo Joseff yn tynnu'i bwrs allan o'i wregys a daeth golwg farus i'w lygaid. "Hynny ydyw, byddaf yn fy rhoi fy hun mewn perygl, mi wn, ond . . . wel . . . efallai y gallaf.
"Hoffwn i chwi dderbyn y rhain," meddai Joseff, gan estyn arian iddo. "A bydd ychwaneg i chwi wedi imi weld y Rhaglaw."
"Wel. . . y . . . yr wyf yn mentro fy mywyd, Syr, ond . . . " Aeth y dyn ymaith ar hyd yr oriel, gan geisio cerdded yn urddasol ac ymddangos yn brysur wrth fynd heibio i forwyn a âi i mewn i un o'r ystafelloedd gerllaw. Dychwelodd cyn hir ac amneidio ar Joseff i'w ddilyn.
"Llwyddais, Syr," sibrydodd, gan daflu golwg tua phwrs Joseff. Goleuodd ei lygaid pan gafodd ei wobr.
Curodd ar ddrws ym mhen draw'r oriel, a phan ddaeth ateb agorodd ef a chyhoeddi'n wasaidd, "Y Cynghorwr o Iddew, f'Arglwydd," cyn mynd ymaith.
Yr oedd gwên ar wyneb y Rhaglaw.
"Yr ydych yn golledig am byth, Gynghorwr!" meddai. "Bydd eich enaid yn Hades neu lle bynnag yr ydych chwi'r Iddewon yn gyrru eneidiau wedi'u damnio."
"Nid wyf yn deall, f'Arglwydd."
"Yna rhaid imi ofyn i'ch Archoffeiriad egluro i chwi! Y mae'r plas hwn, meddir i mi, yn dir halog, a'ch dyletswydd oedd fy ngalw i allan atoch, Gynghorwr, nid mentro i mewn i le aflan fel hwn! Ni fydd gennych hawl i fwyta'ch Pasg yn awr. Yn Hades y byddwch, yn siŵr i chwi!"
"Gwn fy mod yn torri un o reolau cysegredig fy nghenedl, f'Arglwydd. Ond torrwn ugain ohonynt i roi fy nghais o'ch blaen."
"Deallaf y dymunwch gael corff y Galilead a groeshoeliwyd."
"I'w gladdu, f'Arglwydd. Y mae gennyf fedd yn un o'r gerddi tu allan i fur y ddinas."
"Rhoddais orchymyn i'w ladd ef a'r ddau garcharor arall. Gyrrais filwyr i lawr yno. Rhaid inni beidio â gadael i'r cyrff halogi'r Sabath ar un cyfrif!" Yr oedd y gwawd yn amlwg yn ei dôn.
"Yr oedd Iesu o Nasareth wedi marw cyn iddynt gyrraedd, f'Arglwydd," meddai Joseff yn dawel.
Daeth golwg wyliadwrus i lygaid Pilat. O'i flaen yr oedd mae'n ddrwg gennyf, Syr, ond . . ." Gwelodd ddwylo Joseff yn tynnu'i bwrs allan o'i wregys a daeth golwg farus i'w lygaid. "Hynny ydyw, byddaf yn fy rhoi fy hun mewn perygl, mi wn, ond . . . wel . . . efallai y gallaf.
"Hoffwn i chwi dderbyn y rhain," meddai Joseff, gan estyn arian iddo. "A bydd ychwaneg i chwi wedi imi weld y Rhaglaw."
"Wel. . . y . . . yr wyf yn mentro fy mywyd, Syr, ond . . . " Aeth y dyn ymaith ar hyd yr oriel, gan geisio cerdded yn urddasol ac ymddangos yn brysur wrth fynd heibio i forwyn a âi i mewn i un o'r ystafelloedd gerllaw. Dychwelodd cyn hir ac amneidio ar Joseff i'w ddilyn.
"Llwyddais, Syr," sibrydodd, gan daflu golwg tua phwrs Joseff. Goleuodd ei lygaid pan gafodd ei wobr.
Curodd ar ddrws ym mhen draw'r oriel, a phan ddaeth ateb agorodd ef a chyhoeddi'n wasaidd, "Y Cynghorwr o Iddew, f'Arglwydd," cyn mynd ymaith.
Yr oedd gwên ar wyneb y Rhaglaw.
"Yr ydych yn golledig am byth, Gynghorwr!" meddai. "Bydd eich enaid yn Hades neu lle bynnag yr ydych chwi'r Iddewon yn gyrru eneidiau wedi'u damnio."
"Nid wyf yn deall, f'Arglwydd."
"Yna rhaid imi ofyn i'ch Archoffeiriad egluro i chwi! Y mae'r plas hwn, meddir i mi, yn dir halog, a'ch dyletswydd oedd fy ngalw i allan atoch, Gynghorwr, nid mentro i mewn i le aflan fel hwn! Ni fydd gennych hawl i fwyta'ch Pasg yn awr. Yn Hades y byddwch, yn siŵr i chwi!"
"Gwn fy mod yn torri un o reolau cysegredig fy nghenedl, f'Arglwydd. Ond torrwn ugain ohonynt i roi fy nghais o'ch blaen."
"Deallaf y dymunwch gael corff y Galilead a groeshoeliwyd."
"I'w gladdu, f'Arglwydd. Y mae gennyf fedd yn un o'r gerddi tu allan i fur y ddinas."
"Rhoddais orchymyn i'w ladd ef a'r ddau garcharor arall. Gyrrais filwyr i lawr yno. Rhaid inni beidio â gadael i'r cyrff halogi'r Sabath ar un cyfrif!" Yr oedd y gwawd yn amlwg yn ei dôn.
"Yr oedd Iesu o Nasareth wedi marw cyn iddynt gyrraedd, f'Arglwydd," meddai Joseff yn dawel.
Daeth golwg wyliadwrus i lygaid Pilat. O'i flaen yr oedd aelod o'r Sanhedrin, y Cyngor a gondemniodd y carcharor, ond yn lle erfyn arno ddifa'i gorff fel y gwnaethai'r lleill, gofynnai amdano i'w gladdu. I'w gladdu? Efallai fod rhyw rwyg yn y Sanhedrin a bod gan hwn ac eraill gynllun i geisio'i achub a'i adfywio a'i gyhoeddi'n Frenin yr Iddewon.
"Wedi marw? .. Eisoes?"
"Ydyw, f'Arglwydd. Er tua'r nawfed awr.
Tynnodd y Rhaglaw wrth raff sidan a hongiai yng nghongl yr ystafell. Canodd cloch yn rhywle a chyn hir agorodd ei glerc y drws.
"Clywaf fod y Galilead wedi marw. Carwn wybod hyd sicrwydd."
"Anfonaf am y canwriad ar unwaith, f'Arglwydd."
Eisteddodd Pilat ar fainc esmwyth ac amneidiodd tuag un arall. Eisteddodd Joseff yntau. Bu orig o ddistawrwydd ac yna gŵyrodd y Rhaglaw ymlaen.
"Pam y gwnewch y cais hwn?"
Cwestiwn sydyn, syml, uniongyrchol—fel Pilat ei hun. Atebodd Joseff ar unwaith.
"Cynllwynais yn erbyn y carcharor, f'Arglwydd. Myfi a'r Archoffeiriaid ac eraill. Yr oeddwn yn ddall. Agorwyd fy llygaid erbyn hyn. Gwn yn awr imi gynllwyn yn erbyn y Meseia."
"Y Meseia? Rhyw fath o frenin, onid e?"
Gwenodd y Rhaglaw: rhyw bobl ryfedd oedd yr Iddewon hyn. Ond ciliodd y wên fel y cofiai am urddas y carcharor hyd yn oed wedi'r fflangellu creulon. Urddas brenhinol.
"Gofynnais iddo ai ef oedd Brenin yr Iddewon," meddai. "Dywedai'r warant ei fod yn hawlio hynny. Pwy a'i lluniodd hi?"
"Y warant, f'Arglwydd? Yr Archoffeiriad ac eraill."
"Ie, y cadno Caiaffas. Hoffai imi gredu bod y Galilead am gychwyn gwrthryfel yn erbyn Rhufain. Ai ti yw Brenin yr Iddewon?' gofynnais iddo. Fy mrenhiniaeth i nid yw o'r byd hwn,' oedd ei ateb."
Cododd y Rhaglaw oddi ar y fainc i gerdded yn anesmwyth o amgylch yr ystafell. Safodd ymhen ennyd wrth rwyllwaith y ffenestr, gan syllu i lawr ar y ddinas islaw, ac yna troes yn sydyn.
"Beth a feddyliai, Gynghorwr?"
Ond ni fu raid i Joseff ateb: daeth curo ar y drws.
"I mewn!"
Y clerc a oedd yno, a safai Longinus tu ôl iddo. "Y canwriad, f'Arglwydd."
Daeth Longinus i mewn i'r ystafell a saliwtio. "Y Galilead," meddai Pilat.
"A ydyw wedi marw?"
"Ydyw, f'Arglwydd. Bu farw tua'r nawfed awr."
"Yr wyt ti'n berffaith sicr?"
"Ydwyf, f'Arglwydd. A gyrrodd un o'ch milwyr chwi ei bicell i'w fron ar ôl hynny.'
"Hm. A aethant hwy â'i gorff ymaith?"
"Naddo, f'Arglwydd. Gofala fy ngwŷr i amdano." Troes y Rhaglaw at Joseff.
"Ewch gydag ef, Gynghorwr. A chymerwch y corff i'w gladdu."
"Yr wyf yn dra diolchgar i chwi, f'Arglwydd Raglaw, ac efallai y caniatewch imi.. Aeth llaw Joseff tua'i bwrs. Ysgydwodd Pilat ei ben. "Yr wyf finnau'n ddiolchgar i chwithau, Gynghorwr," meddai.
Wedi iddynt fynd allan i'r heol, gyrrodd Joseff y canwriad o'i flaen i Golgotha a brysiodd yntau tua Heol y Farchnad. Cofiai wrth nesu at y stryd honno fod ynddi siop gwehydd. Ai yno yn gyntaf i brynu amdo o liain gwyn.
Pan aeth i mewn i'r siop, gwelai'r gwehydd yn eistedd yn segur wrth ei wŷdd, gan syllu'n freuddwydiol ar y patrwm o'i flaen. Gerllaw iddo pwysai hen hen ŵr yn ôl ac ymlaen wrth beiriant i gribo gwlân. Nid oedd neb arall yno.
"Y mae arnaf eisiau amdo o liain gwyn. Y gorau sy gennych. A napcyn am y pen."
Nodiodd y gwehydd yn ddwys, ond heb ddywedyd gair, a chododd a cherdded ymaith i mewn i'r tŷ.
"Y tywyllwch 'na, Syr," meddai'r hen ŵr. "Nid wyf fi'n cofio dim byd tebyg iddo. A'r ddaeargryn 'na. Yr oeddwn i'n ofni y syrthiai'r siop 'ma am ein pennau ni. Oeddwn, wir."
Dychwelodd y gwehydd.
"Dyma hwy, Syr. Ni chewch eu gwell yn yr holl ddinas. Nac mewn un ddinas arall, am a wn i."
"Diolch yn fawr i chwi."
Tynnodd Joseff ei bwrs allan, ond ysgydwodd y gwehydd ei ben.
"Yr wyf yn rhoi'r rhain, Syr."
Edrychodd Joseff yn syn arno. Petai wedi'i wisgo yn y dillad carpiog a roesai Elihu iddo gallai ddeall yr haelioni hwn, ond yr oedd ei urddwisg ysblennydd amdano a'r pwrs yn ei law yn drwm gan arian.
"Eu . . . eu rhoi? Ni wyddwn fod golwg dlawd arnaf."
"Yr oeddwn i yno, Syr. A gwelais chwi'n mynd i siarad â'r canwriad ac yna'n brysio ymaith tua'r ddinas. Cymerwch hwy, Syr. Dan y Gwehydd sy'n eu rhoi."
Siaradai'r dyn yn araf a thawel, a gwyddai Joseff mai ofer fyddai iddo ddadlau ag ef. Rhoes ei bwrs yn ôl yn ei wregys a chymerodd y llieiniau.
"Bendith arnoch chwi, Syr."
"Ac arnoch chwithau, Dan y Gwehydd."
Cerddodd y gwehydd gydag ef i'r drws.
"Un peth arall, Syr. Ac yr wyf yn sicr y maddeuwch imi am sôn amdano . . Eich mab Beniwda."
"Beniwda?"
"Nid oes raid i chwi bryderu yn ei gylch, Syr. Yr wyf newydd gael ymgom hir ag ef. Ac â'm mab fy hun, Ben-Ami. Dau fachgen cywir a hoffus, Syr, ond eu bod hwy braidd yn wyllt. Yn enwedig Ben-Ami. Mae cynlluniau byrbwyll yn dân ym meddwl yr ifanc."
"Ydynt. Bûm yn ceisio rhybuddio Beniwda wythnos yn ôl."
"Yr oedd y ddau gyda mi yng Ngolgotha—i fod yn agos i'r ddau garcharor arall, Dysmas a Gestas."
"O? Ni welais Beniwda yno.'
"Naddo, Syr. Nid oedd am i chwi ei weld, ac fe guddiai tu ôl i dwr ohonom. Cerddais oddi yno gydag ef a Ben-Ami. Ni ddywedodd yr un ohonynt air. Hyd nes inni ddyfod i mewn i'r siop 'ma. Yna fe eisteddodd Ben-Ami wrth y droell. Ond ni allai nyddu, dim ond syllu'n freuddwydiol o'i flaen. Nhad?' meddai'n sydyn. 'Pam yr oedd y Nasaread 'na'n dioddef mor dawel a dewr? Mor wahanol i Dysmas a Gestas? Am fod ganddo ryw weledigaeth fawr, Ben-Ami,' sylwais wrtho. Rhywbeth uwchlaw pob ing.' Cododd oddi wrth y droell a daeth ataf. "Nhad,' meddai, 'mi hoffwn fynd i Galilea. I Nasareth. I Gapernaum. I'r holl drefi a phentrefi lle bu'r Proffwyd hwn.' Mi hoffwn innau iti fynd,' atebais. Yr wyf finnau hefyd yn dyheu am wybod ei holl hanes." "
"A Beniwda?"
"Dof gyda thi, Ben-Ami,' meddai ar unwaith . . . Na, nid oes raid i chwi bryderu am Beniwda. Unwaith eto, bendith arnoch chwi, Syr."
"Ac arnoch chwithau, Dan y Gwehydd. Dof i'ch gweld yfory ac i gyfarfod eich mab.'
"Byddaf yn edrych ymlaen at hynny, Syr."
Brysiodd Joseff i lawr y stryd a gwelai Nicodemus yn aros wrtho ger Basâr y Peraroglau.
"Prynais ganpwys, Joseff," meddai. "Myrr ac aloes. Bu bron i'r gwerthwr â llewygu! Aeth dau o'i weision â hwy at y bedd, a byddant yn ein dysgwyl yno."
Ioan a'r gwragedd, yr hen Elihu, Longinus, y pedwar milwr yr oedd digon o ddwylo parod a thyner i dynnu'r corff i lawr a'i roi yn y lliain gwyn pan ddychwelodd y ddau Gynghorwr i Golgotha. Yna mynnodd y ddau filwr Marcus a Fflaminius gael yr anrhydedd o'i gludo i'r ardd gerllaw. Cerddai'r cwmni bychan o wŷr yn araf a dwys, a dilynai'r gwragedd gydag Ioan, gan wylo'n chwerw. Yr oedd y bedd fel ogof helaeth wedi'i naddu yn y graig, a safai wrth ei ddrws gylch mawr o faen y gellid ei dreiglo ymaith ar hyd rhigolau. Symudwyd y cynion o garreg a ddaliai'r maen yn ei le, a gwthiodd Marcus ef o'r neilltu. Tu fewn i'r bedd yr oedd cyntedd eang, ac yno yr eneiniwyd y corff â'r peraroglau a brynasai Nicodemus. Yna rhoesant ef i orwedd ar gilfach wedi'i thorri yn y graig, a chamodd pawb allan yn dawel a dwys. Gwthiodd Marcus a Fflaminius y cylch o faen yn ôl i'w le, gan afael ynddo fel petaent yn ofni i'w sŵn darfu ar gwsg y marw. Gŵyrodd pob un ei ben wrth wrando ar rygniad olaf y maen. Yr oedd rhywbeth ofnadwy o derfynol yn y sŵn.
Aeth y mwyafrif ohonynt ymaith tua'r ddinas, ond troes y milwyr yn ôl i Golgotha i ddwyn y groes i'r Praetoriwm ac i arwain march Longinus i Wersyll Antonia. Sylwodd Joseff mor dawel oeddynt oll. Ni lefarwyd gair tu fewn i'r bedd, ac yn awr yr oedd pob un fel pe'n ofni torri ar y mudandod dwys. Yn dawel a phrudd hefyd y troes pob un i'w ffordd wedi cyrraedd heolydd unig y ddinas. Ond cerddodd Longinus gyda Joseff at Westy Abinoam.
"Pa bryd y dewch i Arimathea i'n gweld, Longinus?" gofynnodd Joseff cyn troi i mewn i'r gwesty. "Yn fuan, cofiwch. Ar eich dyddiau rhydd cyntaf."
Gwenodd y Canwriad wrth ateb yn dawel, "Bydd hynny ymhen ychydig ddyddiau, yr wyf yn gobeithio, Syr. Ar fy ffordd yn ôl i Rufain."
"O? Yr ydych yn cael mynd adref am dipyn?"
"Am yrhawg. Bwriadaf adael y Fyddin. Af i weld y Llywydd Proclus heno. A'r Rhaglaw ei hun os bydd angen.
"Nid ydych yn hapus yn y Fyddin?"
"Euthum yn filwr i geisio anghofio rhywbeth a ddigwyddodd yn Rhufain. Bu farw fy nghyfaill gorau. Yn dawel a dewr. Ar groes. A heddiw bu farw un dewrach a mwy nag ef. Ar groes. Af i Rufain i ymladd yn erbyn y penyd melltigedig hwn. Ac efallai . . .
"Efallai?"
"Y mentra rhai o ddilynwyr eich Proffwyd cyn belled â Rhufain. Os gwnânt, gallaf fod yn gynorthwy iddynt. Bydd hynny'n anrhydedd, Syr."
Troes y canwriad ymaith yn ddisyfyd, heb ddweud gair arall. Gwyliodd Joseff ef yn mynd, gan gerdded yn araf a breuddwydiol, a'i ben i lawr yn fyfyrgar a'i ysgwyddau'n crymu tipyn. Ie, meddyliwr dwys, nid milwr, oedd y gŵr ifanc hwn, meddyliodd y Cynghorwr wrth droi i mewn i'r gwesty.
Aeth yn syth i'w ystafell, ac wedi ymolchi a newid ei wisg, gyrrodd yr hen Elihu ymaith ac eisteddodd yn hir ar y fainc wrth y mur. Yr oedd y dydd ar ben, a chyn hir deuai sêr i'r nef a chyhoeddai utgyrn arian y Deml ddyfod o'r Sabath a Gŵyl y Pasg. Unwaith eto daeth lludded mawr trosto a dyheai eilwaith am gael dianc i rywle tawel, tawel, gwyrdd, heb ynddo sŵn ond murmur ffrwd a siffrwd dail. Syllodd wyll yr ystafell ac yna caeodd ei lygaid, gan fwynhau balm y tywyllwch rhwng ei amrannau blin. Canodd utgyrn y Deml deirgwaith, ond ni symudodd ac nid agorodd ei lygaid. Hon oedd Gŵyl fawr Israel, sacrament y genedl oll: deuai pob Iddew a allai i Jerwsalem i aberthu yn y Deml ac i fwyta'r Pasg yn y Ddinas Sanctaidd: crwydrent o bellteroedd byd i'r Ŵyl ryfeddol hon.
Darluniai'r oen waredigaeth y genedl pan ddygai'r angel farwolaeth drwy'r Aifft, y llysiau chwerwon ing y dyddiau hynny, y bara croyw frys y dianc. Er pan oedd yn fachgen pedair ar ddeg, eisteddasai Joseff bob blwyddyn wrth fwrdd y Pasg i fwyta'r bwyd ac i yfed y gwin ac i ganu'r Halel, y salmau cysegredig, ac wedi iddo dyfu'n ddyn gofalai fynd â'i deulu i Jerwsalem at yr Ŵyl. Yr oedd yn ddigon hen i gofio, pan oedd yn blentyn, ei dad yn bwyta'r Pasg ar frys a'i lwynau wedi'u gwregysu a'i bastwn yn ei law a'i sandalau am ei draed i arwyddo brys yr ymadawiad o'r Aifft, ond erbyn hyn hanner-orweddai pawb ar fatresi neu garpedi wrth y bwrdd isel, yn arwydd o ryddid.
Oen yr aberth, ymwared o gaethiwed, rhyddid. Troai Joseff y geiriau hyn yn ei feddwl fel yr eisteddai ar y fainc yng ngwyll ei ystafell. Aberth, ymwared, rhyddid. Ymwared o gaethiwed rhagrith a ffuantwch a malais. Yr ennyd honno yr oedd cannoedd o hyd yn y Deml yn cludo'i hŵyn at yr offeiriaid i'w harchwilio ac yna i un o'r Cynteddau i'w lladd, a safai rhesi hir o offeiriaid â chawgiau aur neu arian yn eu dwylo i drosglwyddo'r gwaed o un i'r llall nes cyrraedd yr olaf, a'i tywalltai ar yr Allor. Yno, meddyliodd Joseff, y dylai yntau fod yr oedd hi'n Ŵyl y Pasg. Ond fel y dychmygai'r prysurdeb yn y Deml, gwelai wrth yr Allor wynebau dwys yr Archoffeiriaid Caiaffas ac Annas. A thybiai y clywai eto lais yr hen Elihu yn dweud, "Ond i chwi ddechrau meddwl am y peth, Syr, i mewn ynom ni, yn ein calonnau ni . . .
Daeth curo ar ddrws ei ystafell, a chlywai Joseff anadlu trwm Abinoam.
"Ie?"
"Fi sydd yma, Syr."
"Dewch i mewn, Abinoam."
"Yn y tywyllwch yr ydych, Syr?" meddai'r gwestywr yn syn wedi iddo gludo'i bwysau enfawr i mewn. "Petaech chwi ddim ond wedi canu'r gloch, Syr, fe fuasai un o'r gweision . . .
"Na, yr oeddwn i'n mwynhau'r gwyll, Abinoam."
"Y mae popeth bron yn barod gennym, Syr. Byddwn yn gwmni o ddeunaw i gyd rhwng y gweision. Ac yr oeddwn i'n meddwl, Syr, y carech chwi fod yn Ben y Cwmni wrth y bwrdd."
"Na'n wir, chwi biau'r anrhydedd hwnnw, Abinoam. A chofiafi chwi wneud y gwaith yn hynod o dda y llynedd pan gefais i'r fraint o eistedd wrth eich bwrdd."
"Wel, Syr, gan eich bod chwi mor garedig â dweud hynny, mi wnaf fy ngorau y tro hwn eto. Mi fûm drwy'r tŷ i gyd neithiwr ac wedyn y bore 'ma i ofalu nad oes y mymryn lleiaf. o lefain yn yr un ystafell. A chredaf imi ddod o hyd i bob briwsionyn i'w llosgi. A golchwyd pob dysgl yn lân. Ydyw, y mae popeth bron yn barod gennym, Syr. Dewch i lawr ymhen rhyw chwarter awr."
"Dof i lawr atoch, Abinoam, i fod gyda chwi. Ond ni allaf fwyta'r Pasg."
"Syr?" Syllodd y gwestywr ar Joseff heb ddeall.
"Dof i lawr atoch. Ond ni allaf fwyta'r Pasg gyda chwi." "Pam. pam hynny, Syr?"
"Yr wyf newydd ddod o dŷ halog, Abinoam. Bûm yn y Praetoriwm yn gweld y Rhaglaw Pilat."
"O. Y mae'n . . . y mae'n ddrwg gennyf, Syr. A oedd yn rhaid i chwi fynd yno?"
"Oedd."
Ffrydiai'r lloergan i'r ystafell yn awr, gan oleuo wyneb blinedig y Cynghorwr ar y fainc. Aeth Abinoam yn nes ato.
"Rhywbeth o'i le, Syr?"
"Credaf i chwi ofyn y cwestiwn yna imi unwaith o'r blaen heddiw. A'r un yw'r ateb, Abinoam, yr un yw'r ateb. Fe. groeshoeliwyd y Meseia.'
Edrychodd Abinoam yn hir ar Joseff, heb wybod beth i'w ddweud, ac yna troes ymaith yn araf gan ysgwyd ei ben. Daethai rhyw wendid rhyfedd tros feddwl y Cynghorwr, meddai wrtho'i hun. Wedi iddo fynd drwy'r drws daeth Esther i mewn.
"A, dyma chwi o'r diwedd, Joseff! Bu Rwth a minnau yn nhai amryw o'ch cyfeillion yn chwilio amdanoch. Ac yn y Deml, wedi inni wybod eich bod yn gwisgo'ch urddwisg. Y mae'n dda gennyf, Joseff."
"Yn dda? Am beth, Esther?"
"Am fod yr hud a roes y swynwr 'na o Galilea arnoch wedi cilio. Pan ddeallais i eich bod chwi wedi gwisgo'ch urddwisg, O, dyna ryddhad a gefais i, Joseff! Yr oeddwn i'n ofni bod y dyn wedi gwanhau'ch meddwl chwi, oeddwn wir. Ond y mae popeth yn iawn yn awr ac yr wyf yn siŵr y bydd yr Archoffeiriad Caiaffas yn deall ac yn maddau i chwi am ymddwyn mor rhyfedd. Ac y mae gennyf newydd i chwi, Joseff. Nid oes raid i chwi boeni rhagor am Rwth a'r canwriad Rhufeinig, Longinus. Y mae Gibeon eisiau priodi'ch merch."
"Gibeon?"
"Mab Arah sy'n gyfnewidiwr arian yn y Deml. Wyr i'r hen Falachi, un o ddynion cyfoethocaf Jerswalem, Joseff. Ac y mae Gibeon hefyd yn llwyddiannus iawn fel cyfnewidiwr arian. 'Wyddoch chwi faint o arian a wnaeth ef yr wythnos hon yn unig? Bwriwch amcan, Joseff."
"Esther?"
Ond parablodd Esther ymlaen, heb sylwi ar ddwyster y llais.
"Yr wythnos hon yn unig, cofiwch! Mi rof i dri chynnig i chwi, Joseff. Ac mi fentraf y byddwch chwi'n gwrthod credu. Y mae'n anhygoel, Joseff, yn anhygoel! A dim ond newydd gael ei fwrdd ei hun yn y Cyntedd y mae Gibeon!
Prentis gyda'i dad Arah oedd ef tan yr wythnos hon, ond yn awr . . . "
Tŷ gweddi y gelwir fy nhŷ i, eithr chwi a'i gwnaethoch yn ogof lladron.'"
"Beth?"
"Geiriau'r Proffwydi, Esther, ond fe'u llefarwyd hwy gan rywun mwy y dydd o'r blaen.
"Rhywun mwy na'r Proffwydi?"
Sylweddolodd Esther fod rhyw ddieithrwch mawr yn llais ei gŵr, a gwelai wrth graffu ar ei wyneb yng ngolau'r lloer fod golwg syn a churiedig arno.
"Rhywun mwy na'r Proffwydi?" gofynnodd eilwaith, gan wneud ymdrech i gadw'r wên anghrediniol yn ei llais.
"Ie. Saer di-nod o Nasareth."
Penderfynodd Esther droi'n gas, gan obeithio y dygai hynny ei gŵr ato'i hun.
Joseff! Y mae'n hen bryd i chwi ymysgwyd. Yr ydych yn ymddwyn fel plentyn. Rhoes y dyn ryw swyn arnoch, mi wn, ond y mae'n rhaid i chwi ei daflu ymaith, brwydro ag ef, yn lle gadael i ryw ddewin fel yna eich trechu'n lân. Dewch, deffrowch, wir!"
Gododd Joseff yn araf ac aeth at y ffenestr. Wynebai hi tua'r dwyrain, a gwelai'r ffordd yn dringo o Ddyffryn Cidron. Dychmygai ganfod lanternau a ffaglau arni a chlywed tramp bagad o filwyr yn dringo tua phlas yr Archoffeiriad. Cofiodd mor llawen oedd ef wrth wisgo'n frysiog y noson honno ac mor falch y teimlai o gael llaw yng nghynllwynion Caiaffas. fel y llithrai'r cwbl yn ôl i'w feddwl, daeth hefyd ddicter tuag at Esther, a'i cyffroes yn erbyn y Meistr. Yr oedd ar fin troi o'r ffenestr a hyrddio geiriau dig tuag ati pan gofiodd am y llygaid treiddgar a thosturiol a'u hymchwil ddiarbed hwy. Na, nid edliwiai wrthi. Yn araf y deuai hi i ddeall. Pan ddychwelai Beniwda, cannwyll ei llygad, o'r Gogledd, efallai. Ond yr oedd yn rhaid iddo achub Rwth. Bachgen Arah fab Malachi oedd yr olaf un y rhoddai ef ei ferch yn wraig iddo. Nid adwaenai mohono, ond dywedasai Esther ddigon iddo wybod bod y llanc yn ŵyr da i'r hen Falachi, a'i draed yn eiddgar ar lwybrau hoced. Daeth geiriau Dan y Gwehydd i'w feddwl . . . "Dau fachgen cywir a hoffus, Syr, ond eu bod hwy braidd yn wyllt." Rhoddai hanner ei gyfoeth am weld Rwth mewn cariad â rhywun fel mab Dan y Gwehydd. Nid adwaenai mohono yntau chwaith, ond os oedd ef rywbeth yn debyg i'w dad. . .
Troes Joseff oddi wrth y ffenestr.
"Esther?" Yr oedd ei lais yn dawel a charedig. "Ie, Joseff?"
"Ymh'le y mae Beniwda?"
"I lawr gyda'r cwmni. Ac y mae'n bryd i chwithau fynd, Joseff. Y mae'n siŵr eu bod yn aros amdanoch cyn dechrau bwyta . . . O'r annwyl, ni welais i'r fath ddiwrnod â hwn! Yr oedd Beniwda hefyd fel un mewn breuddwyd, ac ni chawn i ddweud gair yn erbyn y Nasaread 'na wrtho. A dywedodd wrthyf ei fod ef a rhyw ffrind sy ganddo yn Jerwsalem am fynd i Galilea am ysbaid. A glywsoch chwi'r fath lol yn eich bywyd erioed? I wybod mwy am hanes y dyn, os gwelwch chwi'n dda! Beniwda! Beniwda o bawb!"
"I Galilea?" meddai Joseff yn syn, gan gymryd arno fod hyn yn newydd iddo. "Yr wyf fi'n falch iawn, Esther."
"Ydych, y mae'n debyg," meddai hithau'n ysgornllyd. "I chwithau gael gwybod mwy am y dyn."
"Nid am hynny'n unig, Esther. Y mae Beniwda mewn perygl bywyd."
Ciliodd y dicter o'i hwyneb a daeth ofn yn ei le.
"Beth . . . beth sydd wedi digwydd, Joseff?"
"Dim—eto. Ond gwyddoch i ddau arall gael eu croeshoelio heddiw. Gestas a Dysmas."
"Dau leidr."
"Dau o gyfeillion Beniwda. 'Lleidr' yw'r enw a rydd y Rhufeinwyr ar aelod o'r Blaid. A phan ddelir hwy, fe groeshoelir llawer mwy ohonynt."
Aeth yr ofn yn ddychryn yn llygaid ei wraig.
"O, ond ni ddigwydd hynny i Feniwda, Joseff. O, dim i Feniwda."
"Y mae'n debyg i famau Gestas a Dysmas feddwl a dweud yr un peth, Esther.'
"O! O, beth a wnawn ni, Joseff?"
"Gadael iddo fynd i Galilea am ysbaid. Ef a'i ffrindaelod arall o Blaid Ryddid, y mae'n debyg."
"Neu i Roeg. Neu Rufain. Neu Alecsandria. Ie, i Alecsandria, Joseff. Gallai'ch ffrind Hiram gadw'i lygaid arno yno.
"Na. Gan mai i Galilea yr hoffai ef a'i gyfaill fynd. . . A charwn i Rwth fynd gyda hwy."
"Rwth?"
"Ni fu hi erioed yng Ngalilea."
"Ond. . ."
"Ac ofnaf ei bod hi'n ferch siomedig iawn y dyddiau hyn." "Ynglŷn â'r canwriad Longinus? Ydyw, y mae hi, er ei bod hi'n ceisio cuddio hynny. Ydyw, y mae arnaf ofn."
"Efallai mai dyna pam y mae ŵyr yr hen Falachi yn ennill ei serch. A ydyw hi'n hoff ohono, Esther?"
"Wel . . . "
"A ydyw hi?"
"Wel, y mae'n gyfoethog, Joseff, ac wedi cael ei fwrdd ei hun yn y Cyntedd ac yn . . .
"A ydyw hi?"
Nid atebodd Esther, ond ymhen ennyd dywedodd,
"O'r gorau, Joseff, caiff Rwth fynd gyda hwy i Galilea am ysbaid . . . O'r gorau . . . Ac yn awr y mae'n bryd i chwi ymuno â'r cwmni. Y maent yn aros amdanoch, yr wyf yn siŵr."
"Ydyw, y mae'n well imi fynd, er na fyddaf yn bwyta'r Pasg."
"Ddim yn bwyta'r Pasg? Ddim yn . . . beth ddywetsoch chwi, Joseff?"
"Yr oeddech yn falch o glywed imi wisgo f'urddwisg gynnau, onid oeddech, Esther? Ond ni chlywsoch eto pam y gwisgais Euthum ynddi i'r Praetoriwm i weld y Rhaglaw Pilat."
"I dŷ halog! Joseff!"
"A chefais yr hawl ganddo i gymryd corff y Nasaread a'i roi yn y bedd."
"Bedd? Pa fedd?"
"Fy medd fy hun wrth droed Gareb . . . Esther?"
"Ie, Joseff? Dychwelodd y pryder a'r ofn i'w llais. "Pery'r Ŵyl am saith niwrnod. Ond yr wyf fi'n halogedig eleni, heb allu cymryd rhan ynddi. Afi lawr at Abinoam a'r cwmni yn awr i fod yn awyrgylch gysegredig y wledd. Yfory, af i synagog y Deml i bob gwasanaeth, ac yna, bore drennydd, dychwelaf fi ac Elihu ac Alys i Arimathea. Cewch chwi a Rwth a Beniwda aros yma yn Jerwsalem hyd ddiwedd yr Ŵyl os mynnwch, a threfnaf i rai o weision Abinoam weini arnoch a'ch danfon adref."
"Ond, Joseff. . . .
"Aeth Jerwsalem yn atgas gennyf, Esther. Hoffwn gael ysbaid yn rhywle tawel, tawel. A hiraethaf am weld Othniel. Othniel druan! Bydd y newydd yn loes iddo. Ond efallai y gŵyr, efallai y gŵyr.
"Y gŵyr beth, Joseff?"
Ond nid atebodd. Cododd oddi ar y fainc a chymryd ei braich a'i harwain tua'r drws.
"Dewch, Esther, gellwch chwithau wylio'r cwmni wrth y bwrdd fel minnau. Y mae'n debyg y bydd gwraig Abinoam hefyd yn eistedd yn yr ystafell. Dewch, Esther, dewch."
Yr oedd amryw o lampau wedi'u goleuo yn yr ystafellfwyta a chwmni mawr, wedi'u gwisgo'n hardd ar gyfer y wledd, yn hanner-orwedd ar fatresi a chlustogau o amgylch y bwrdd isel, pob un yn gorffwys ar ei fraich chwith a'r ddeau'n rhydd ganddo i ymestyn am y bwyd ac i dderbyn y cwpan gwin. Eisteddai gwraig y gwestywr, clamp o ddynes writgoch, a'i dau blentyn, geneth tua naw a bachgen tua phump oed, ar fainc yng nghongl yr ystafell, ac ymunodd Joseff ac Esther â hwy.
Dechreuodd swper y Pasg. Cymerodd Abinoam, fel Pen y Cwmni, y cwpan gwin, a chyn yfed diolchodd â'r weddi draddodiadol:
"Bendigedig wyt ti, O Arglwydd ein Duw, a greodd ffrwyth y winwydden. Bendigedig wyt ti, O Arglwydd ein Duw, Brenin y cread, a'n dewisodd ni o blith yr holl bobloedd ac a'n dyrchafodd ni o blith yr holl ieithoedd a'n sancteiddio ni â'th orchmynion. A rhoddaist inni, O Arglwydd, yn Dy gariad, ddyddiau i lawenydd, a threfnaist dymhorau i orfoledd, a hwn, dydd gwledd y bara croyw, tymor ein rhyddid, a bennaist yn gydgyfarfod sanctaidd i goffáu ein hymadawiad o'r Aifft.
Wedi'r weddi hon o ddiolch, yfodd Abinoam ac yna cyflwynodd y cwpan i'r gŵr ar ei chwith, y Cynghorwr Patrobus, a phasiwyd y gwin wedyn o un i un o amgylch y bwrdd. Wedi i forwynion ddwyn dysglau o ddŵr i mewn, golchodd pob un o'r cwmni ei ddwylo ac yna dygwyd y dysglau i'r bwrdd—yr oen, y llysiau chwerw, y cymysgedd o ffrwythau wedi'u sychu, a'r bara croyw. Cymerodd Abinoam rai o'r llysiau chwerw a'u gwlychu mewn finegr cyn bwyta un a chyflwyno'r lleill i'r cwmni. Yna torrodd un o'r cacenni crynion o fara croyw rhwng ei fysedd a dal y ddysgl i fyny gan lefaru'r geiriau:
"Hwn yw bara'r ing, a fwytaodd ein tadau yng ngwlad yr Aifft. Pawb sydd yn newynog, deuwch, a bwytewch: pob un anghenus, deuwch, cedwch y Pasg."
Llanwyd yr ail gwpan yn awr, ond tra llefarai Abinoam eiriau'r fendith, crwydrodd meddwl Joseff i'r noson gynt o dan yr olewydd yn Nyffryn Cidron. Tywynnai'r lloer eto ar wyneb onest, gofidus, Simon Pedr. Ac nid llais Abinoam a glywai ond geiriau tawel y pysgodwr:
"A neithiwr, pan fwytaem,' Hwn yw fy nghorff,' meddai'r Meistr, wrth dorri'r bara, a' Hwn yw fy ngwaed,' wrth roddi'r cwpan inni. Na, Syr, nid difa'i elynion a wna'r Meistr yfory, ond . . . ond..
Edrychodd Esther yn bryderus ar ei gŵr. Yr oedd ei wyneb yn llwyd a churiedig ac anadlai'n anesmwyth.
"Dewch, Joseff," sibrydodd. "Y mae'n well i chwi fynd i orffwys. Dewch, yr ydych wedi blino."
Nodiodd yntau'n ffwndrus, a'i feddwl yn dryblith ac ing yn dywyllwch yn ei lygaid. Cododd, a chymerodd Esther ei fraich i'w arwain o'r ystafell. Dringodd y ddau y grisiau'n araf.
"Y mae arnaf ofn bod y Nasaread wedi cael rhyw ddylanwad rhyfedd arnoch chwi, Joseff," meddai hi. "Ond byddwch yn iawn wedi cael noson dda o gwsg. Yn y bore fe welwch bopeth yn wahanol. Gorffwys, gorffwys sydd arnoch chwi ei eisiau, Joseff bach."
Ceisiai Esther swnio'n ddibryder, ond yr oedd ofn fel iâ yn ei chalon. Bodlon a phwysig, digyffro a diofid, llond ei groen ond hawdd ei drin a'i arwain bob amser—dyna a fuasai'i gŵr iddi hi drwy'r blynyddoedd. Ond yr oedd hwn yn rhywun dieithr. Yn bell ac ansicr a dychrynedig, fel plentyn ar goll. Ni wyddai'n iawn beth i'w wneud, ai tosturio wrtho ai ceisio'i ysgwyd allan o'i fyfyr syn.
"Yn y bore fe welwch bethau'n wahanol," meddai eilwaith. "Wedi'r cwbl, yr oedd yn rhaid rhoi diwedd arno ef a'r terfysg a achosai."
Safodd Joseff ac edrychodd yn hir ar ei wraig, a'r tywyllwch yn ei lygaid yn dyfnhau. Yr oedd y gair' diwedd fel rhyw ddedfryd ddi-syfl, fel rhygniad olaf y maen ar ddrws y bedd. Hoffai fedru cydio yn y gair a'i hyrddio yn erbyn y mur nes ei falu'n deilchion, ac yna neidiai'n orfoleddus ar y darnau i'w sathru'n llwch.
Ychydig ennyd, ac ni'm gwelwch: a thrachefn ychydig ennyd, a chwi a'm gwelwch: am fy mod yn myned at y Tad
O b'le y daethai'r geiriau hyn i'w feddwl? Ie, Simon Pedr; a'i ddagrau'n berlau byw dan lewych y lloer, ef a'u llefarodd hwy yn Nyffryn Cidron pan soniai am fwyta'r Pasg yn nhŷ Heman . . . "Geiriau'r Meistr, Syr, geiriau'r Meistr..
Ffrydiai golau'r lloer drwy ffenestr ar ben y grisiau, a nofiai drwyddi hefyd o dŷ gerllaw ran o'r Halel, salmau'r Pasg. Cododd Joseff ei ben i wrando, a thywynnai'r lloergan ar ei wyneb.
"Y maen a wrthododd yr adeiladwyr
a aeth yn ben i'r gongl. . .
Dyma'r dydd a wnaeth yr Arglwydd;
gorfoleddwn a llawenychwn ynddo . . .
Bendigedig yw a ddêl yn enw'r Arglwydd. . .
Clodforwch yr Arglwydd, canys da yw:
oherwydd yn dragywydd y pery ei drugaredd ef."
Syllodd Esther yn syn ar ei gŵr. Gwelai'r ing yn cilio o' lygaid a llawenydd a hyder mawr yn loywder ynddynt Yr oedd golau fel pe o fyd arall yn ei wedd.
Nodiadau
[golygu]- ↑ Geiriau agoriadol Salm 22 yn yr Aramaeg, wedi eu cyfieithu fel Fy Nuw, fy Nuw, paham y’m gwrthodaist? ym Meibl 1620. Yn ôl Mathew 27:46 dyma eiriau olaf yr Iesu ar y groes