Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala/Gosod y Pregethwyr a'r Addoldai o Dan Amddiffyniad y Gyfraith

← Y Parch John Davies, Tahiti a John Hughes, Pontrobert

Ysgolfeistriaid Mr Charles o'r Bala gan Robert Owen, Pennal

Y Parch Robert Evans, Llanidloes

PENOD IV.

GOSOD Y PREGETHWYR A'R ADDOLDAI O DAN AMDDIFFYNIAD Y GYFRAITH.

Pedwar pregethwr cyntaf Gorllewin Meirionydd—William Pugh, Llechwedd—Ei gartref—Ei dröedigaeth—Maesyrafallen, y lle y pregethid gyntaf gan yr Ymneillduwyr—Yn cadw yr Ysgol Gylchynol yn Aberdyfi —Milwyr yn ei ddal yn ei dy—Darluniad o agwedd y wlad gan Robert Jones, Rhoslan—Mr. Charles ar fater yr Erledigaeth fawr yn 1795—Yr Erledigaeth ffyrnicaf yn ardaloedd Towyn, Meirionydd—Y milwyr yn methu dal Lewis Morris—Ymwared yn dyfod o'r Bala—Chwarter Sessiwn Sir Feirionydd, 1795—Diwedd oes William Pugh.

UN o'r pedwar cyntaf a ddechreuodd bregethu ymhlith y Methodistiaid yn Ngorllewin Meirionydd ydoedd William Pugh, Llechwedd, plwyf Llanfihangel-y-Pennant. Y pedwar, yn ol trefn amseryddol, oeddynt Edward Roberts, Trawsfynydd, yr hwn a adnabyddid yn ei oes wrth yr enw Hen Vicar y Crowcallt; John Ellis, Abermaw; Edward Foulk, Dolgellau; a William Pugh. Fe ddechreuodd Lewis Morris yn fuan wedi hyn. Ond nid ydyw yn hollol sicr pa un ai Edward Foulk ai William Pugh ddechreuodd lefaru gyntaf. Dywed Methodistiaeth Cymru, ac yr oedd Robert Jones, Rhoslan, wedi dweyd yr un peth o'i flaen, nad oedd yr un cynghorwr i'w gael yn y flwyddyn 1785, o Roslan yn Sir Gaernarfon, hyd Fachynlleth yn Sir Drefaldwyn. Mor anaml oedd y cynghorwyr y pryd hwnw o'u cymharu â'r nifer sydd yn yr un rhanbarth yn awr, ymhen cant a naw (1894) o flynyddoedd! Rhoddwyd hanes yr ysgolfeistr a'r pregethwr dylanwadol, John Ellis, Abermaw, yn yr ysgrif ddiweddaf. Gwneir yn bresenol rai crybwyllion am William Pugh. Ni chyrhaedd— odd efe enwogrwydd John Ellis, fel ysgolfeistr na phregethwr; eto, teilynga ei enw le ymhlith ffyddloniaid y Cyfundeb yn Sir Feirionydd, ar gyfrif ei fod wedi sefyll yn dyst amlwg dros y gwirionedd mewn amser hynod ar grefydd, ac am mai efe oedd un o'r rhai cyntaf a gafodd ei ddirwyo i £20 am bregethu heb drwydded, amgylchiad a arweiniodd y Cyfun- deb i alw eu hunain yn Ymneillduwyr, ac i geisio nawdd cyfraith y tir dros y pregethwyr a'r capelau, yn gystal a thros y tai anedd lle y pregethid yr efengyl ynddynt.

Ganwyd William Pugh yn Maesyllan, ffermdy adnabyddus o fewn chwarter milldir i'r Llechwedd, man lle y treuliodd gydol ei oes, Awst 1af, 1749. Yr enw wrth yr hwn yr adnabyddid ef, ac yr adnabyddir ef hyd heddyw, yn mro ei enedigaeth, ydoedd William Hugh. Ystyrid ei rieni yn grefyddol, yn ol syniad pobl yr oes hono am grefydd. Llenwid meddwl. y bachgen William âg ystyriaethau crefyddol, tra yn ieuanc iawn. Byddai rhyw feddyliau arswydlawn am holl-bresenoldeb Duw a byd tragwyddol yn ei feddianu wrth fugeilio defaid ar hyd ochrau Cader Idris. Ond gwisgodd yr argraffiadau hyny ymaith, ac aeth yntau i ddilyn chwareuon a champau yr amseroedd, a dywedir ei fod ar y blaen gyda'r cyfryw gampau. Yr oedd yn fwy diwylliedig na'r cyffredin o'i gyfoeswyr; medrai ganu Salmau, a darllen y llithoedd yn Eglwys y plwyf pan yn bump oed; dygasid ef i feddwl am bethau yn eu pwysigrwydd cynhenid, a meddai ar deimladau coeth a thyner. Pan o dan argyhoeddiad, llenwid ei fyfyrdodau â braw yn yr olwg ar ei gyflwr colledig, yn gymaint felly nes iddo fod ar fin colli ei synwyrau. Crefydd eglwys y plwyf oedd ei grefydd oll yn nyddiau ei ieuenctyd. Saif Maesyllan, lle y ganwyd ef, a'r Llechwedd, lle y treuliodd ei oes, yn ngolwg eglwys plwyf Llanfihangel-y-Pennant, ac o fewn rhyw ddau ergyd careg iddi. Mae y Llechwedd, fel yr arwydda yr enw, ar lechwedd bryn uchel, yn gwynebu ar Gader Idris, y wyneb pellaf oddiwrth Ddolgellau, bron wrth droed y Gader, a rhyw ddwy filldir o Abergynolwyn, ac wyth milldir o Dowyn. Yn Ty'nybryn, yn yr ardal hon y ganwyd Dr. William Owen Pughe, y Geiriadurwr enwog, ddeng mlynedd ar ol genedigaeth William Hugh. Yn yr un ardal hefyd y ganwyd Mary Jones, y Gymraes fechan heb yr un Beibl. Ac at William Hugh i'r Llechwedd yr aeth Mary Jones, ar ol casglu digon o arian, i ymholi ymha le y gallai gael Beibl. Yntau a'i cyfarwyddodd, yn y flwyddyn 1800, pan oedd hi yn 16 oed, i'r daith fythgofiadwy i'r Bala, at Mr. Charles, i geisio Beibl. Yr oedd William Pugh y pryd hwnw vn haner cant oed, ac yn swn ei gynghorion a'i weinidogaeth ef y gwreiddiodd argraffiadau crefyddol cyntaf ar feddwl Mary Jones.

Priodolai William Pugh ei droedigaeth i'r adeg yr aeth i wrando ar y Parch. Benjamin Evans, gweinidog perthynol i'r Annibynwyr, yn pregethu yn agos i'r Abermaw. Nid oedd gan y Methodistiaid, na'r un enwad Ymneillduol arall, achos crefyddol yn un man yn yr holl wlad, yn amgylchoedd ei gartref, rhwng afon Abermaw ac afon Dyfi, yn nyddiau ei ieuenctyd. Ond deuai y gweinidog parchedig uchod yr holl ffordd o Lanuwchllyn (canys yno yr oedd yn weinidog) i ffermdy o'r enw Maes-yr-afallen, o fewn rhyw bedair milldir i Abermaw, i bregethu yn achlysurol, gan fod y tŷ hwnw wedi ei drwyddedu iddo i gynal moddion crefyddol. Clywodd William Pugh, a gwr arall o dueddiadau crefyddol, o'r enw John Lewis, am y pregethu ar ddull newydd oedd y tu draw i afon Abermaw, ac meddai yr olaf, "Dos di, William, i'w gwrando, ac i edrych pa beth sydd ganddynt; ti elli di wybod a oes ganddynt rywbeth o werth; ac os oes, minau a ddeuaf wed'yn." A rhyw foreu Sul, y mae William Pugh yn cychwyn i'w daith, dros lechwedd Cader Idris, pellder o leiaf o bymtheg milldir, i fyned i wrando ar y pregethu newydd. Ni fuasai erioed o'r blaen yn gwrando y tuallan i furiau Eglwys y plwyf, a synai yn fawr at ddull dirodres a diseremoni o gario y gwasanaeth ymlaen. "Yr oeddwn yn golygu," meddai, "fod i wr o ddull a gwisg gyffredin, esgyn i ben stôl i siarad â'i gyd-ddynion, yn beth tra simpl." Gair arferedig hyd. heddyw, yn y parthau hyn o Sir Feirionydd, ydyw y gair "simpl," neu "simpil." Golygir wrtho rywbeth islaw, neu waelach na'r cyffredin. Yr oedd dull y gwasanaeth mor wael ac mor ddieithriol yn ngolwg William Pugh, fel na ddeallodd ac na chofiodd yr un gair o bregeth y boreu. Ond am bregeth yr hwyr, testyn yr hon ydoedd Rhufeiniaid i. 16, "Canys nid oes arnaf gywilydd o efengyl Crist, oblegid gallu Duw yw hi, er iachawdwriaeth i bob un sydd yn credu," nid anghofiodd mo honi hyd derfyn ei oes. Glynodd y gwirionedd a draethwyd yn ei glywedigaeth yn yr odfa hono yn ei feddwl. O hyny allan yr oedd yn ddyn newydd, a dechreuodd cyfnod o ddefnyddioldeb ar ei fywyd. Bu yr amgylchiad hwn yn foddion i ddwyn yr Efengyl o'r tu hwnt i afon Abermaw i'r rhanbarth o'r wlad a elwir Rhwng y Ddwy Afon, rhanbarth sydd o leiaf yn bymtheng milldir o led, ac yn ugain milldir o hyd. Nid oedd yn y rhan hon yr un gynulleidfa Ymneillduol, na'r un gymdeithas Eglwysig, yr amser y daeth Mr. Charles i fyw i'r Bala, ac y dechreuodd sefydlu yr Ysgolion Cylchynol. Y mae o fewn yr un cylch yn awr, gan y Methodistiaid yn unig, ugain o eglwysi.

Bu William Pugh dros ryw dymor yn un o ysgolfeistriaid yr Ysgolion Cylchynol. Pa bryd y dechreuodd nid yw yn hysbys. Hawdd y gellir gweled fod ynddo y cymhwysderau yr edrychai Mr. Charles am danynt wrth gyflogi yr ysgol- feistriaid. Yr oedd yn fwy diwylliedig na'r cyffredin o'i gydoeswyr; yr oedd yn ddeallus, ac yn medru darllen, er yn dra ieuanc. Profir y ffaith ei fod i fesur yn ddeallus oddiwrth yr ymddiddan a fu rhyngddo ef a'i gyfaill, John Lewis, fel y crybwyllwyd eisoes, mewn perthynas i wrando yr Ymneillduwyr, tra yr oedd ef eto yn dra ieuanc, ac yn ol pob tebygolrwydd cyn iddo gael ei argyhoeddi, "Dos di, William, i'w gwrando, ac i edrych pa beth sydd ganddynt; ti elli di wybod a oes ganddynt rywbeth o werth." Yr oedd hefyd yn dyner ac addfwyn ei dymer, ac yr oedd yn feddianol ar gymeriad da a chrefydd amlwg-cymhwysderau a ystyrid y rhai penaf i gymeryd gofal yr ysgolion dyddiol dan sylw. Yr oedd yn 35 mlwydd oed pan y rhoddwyd y cychwyniad cyntaf i'r Ysgolion Rhad, ac yr oedd yn 40 pan ddechreuodd bregethu, yr hyn a gymerodd le o gylch y flwyddyn 1790. Oddeutu y tymor hwn, yn lled debygol, y bu am amser byr yn ysgolfeistr. Mewn un lle yn unig y ceir crybwylliad am dano yn cadw ysgol o dan arolygiaeth Mr. Charles, sef yn yr Hen Felin, mewn cwm cul, neillduedig, oddeutu milldir o Aberdyfi, yn nghyraedd golwg y ffordd fawr sydd yn arwain oddiyno i Fachynlleth. Yn y cwm neillduedig hwn, yn yr Hen Felin, y dechreuwyd yr achos crefyddol yn Aberdyfi, ac yno y bu yr ysgolfeistr hwn yn cadw yr ysgol. Nid oes wybodaeth i William Pugh fod lawer oddicartref gyda'r Ysgolion Cylchynol, ac nid yw yn debyg iddo fod wrth y gorchwyl hwn yn hir. Efengylwr defnyddiol yn nghylchoedd ei gartref ydoedd. Yn ei gartref, yn y Llechwedd, y bu yn preswylio dros dymor maith ei fywyd. Yn ei gartref yr ydoedd pan yr anfonwyd deuddeg o filwyr arfog, y rhai a aethant i mewn i'w dŷ yn foreu iawn, ar ddydd Gwener, yn nechreu haf 1795, ac a'i daliasant yn ei wely. Wedi derbyn y wŷ's aeth gyda'r milwyr i lawr i Dowyn i ymddangos o flaen yr Ustus Heddwch, yr hwn a'i dirwyodd i 20 am bregethu heb fod ganddo drwydded gyfreithiol i wneuthur hyny. Yr amgylchiad hwn ynghyd ag ychydig o rai cyffelyb, a greodd gynwrf mawr yn y Cyfundeb, ac a arweiniodd i'r penderfyniad i osod personau ac anedd-dai o dan amddiffyniad cyfraith y tir, yn y flwyddyn grybwylledig.

Y Parch. Robert Jones, Rhoslan, hanesydd hynaf y Methodistiaid, ag eithrio Mr. Charles ei hun, yn Nrych yr Amseroedd, a ddywed:—"Bum yn rhyfeddu lawer gwaith, er maint a ddyfeisiwyd o ffyrdd i geisio gyru crefydd o'r wlad, trwy erlid mewn pregethau, ac argraffu llyfrau i'r un diben, taflu rhai allan o'u tiroedd, trin eraill yn greulawn trwy eu curo a'u baeddu yn ddidrugaredd, dodi rhai yn y carcharau, ymysg eraill un Lewis Evan (Llanllugan, Sir Drefaldwyn), a fu yn y carchar yn Nolgellau flwyddyn gyfan, gyru eraill yn sawdwyr, &c., a chan faint o ddichellion a arferwyd, pa fodd na buasai rhai yr holl flynyddoedd yn defnyddio'r gyfraith i gosbi pregethwyr, ynghyd a'r rhai oedd yn eu derbyn hefyd? Ond fe guddiwyd hyny rhag y doethion a'r deallus trwy yr holl amser; a thrwy hyny fe gafodd yr efengyl yr holl wlad o'i blaen i daenu ei newyddion da yn y prif—ffyrdd a'r caeau, trefydd, pentrefi, mynyddoedd, a glanau y moroedd, &c., yn ddirwystr, oddieithr y byddai ychydig erlid weithiau. Y cyntaf a ddefnyddiodd y gyfraith oedd rhyw wr boneddig. oedd yn byw yn Sir Feirionydd. Daliwyd un William Pugh, a gorfu arno dalu ugain punt o ddirwy. Ciliodd Lewis Morris i'r Deheudir rhag ei ddal, ac yno rhoddodd ei hun dan nodded y llywodraeth."

Y mae Mr. Charles yn ei Amddiffyniad i'r Methodistiaid Cymreig—llyfr bychan rhagorol a ddygwyd allan yn Gymraeg ddechreu y flwyddyn hon (1894)—yn crybwyll amryw ffyrdd a ddefnyddiodd y gelynion i ymosod ar y Methodistiaid, a chyfeiria yn ei lyfr at yr ymosodiad crybwylledig yn y paragraff uchod. Y blynyddoedd cyntaf, y wedd ar yr ymosodiad ydoedd ffyrnigrwydd y werin anwybodus, arfau creulondeb y rhai oedd ffyn, llaid, a cheryg." Archollwyd llawer o'r saint yn eu cyrff, ac ni iachawyd eu creithiau nes disgyn of honynt i'r bedd. Ar ol hyn newidiwyd y dull o erlid. Ceisiwyd rhoddi deddf y Ty Cwrdd (Conventicle Act) mewn grym. Ebe Mr. Charles, "Costiodd ein hymlyniad diysgog wrth yr Eglwys Sefydledig i ni mewn dirwyon, yn ystod un flwyddyn, yn agos i gan' punt; oblegid yr oeddym yn petruso cofrestru ein tai addoliad, a thrwyddedu ein pregethwyr fel Ymneillduwyr." Cyfeirir yn y costau mewn un flwyddyn mewn dirwyon, yn ddiamheu, at yr amgylchiadau cythryblus a gymerodd le yn y rhan grybwylledig o Sir Feirionydd, yn y flwyddyn 1795. Yn y rhan olaf o'r dyfyniad hefyd, dyry Mr. Charles eglurhad ar y ffaith ddarfod i'r Methodistiaid oedi yn hir i alw eu hunain yn Ymneillduwyr. Hyny yw, oherwydd eu hymlyniad wrth yr Eglwys Sefydledig, yr oeddynt yn petruso cofrestru y tai a thrwyddedu y pregethwyr, ac nis gallent wneuthur hyn heb iddynt yn gyntaf gydnabod eu hunain yn Ymneillduwyr. Bu y mater hwn gerbron mewn Cymdeithasfa a gynhaliwyd mor foreu a'r flwyddyn 1745. Barnai rhai o'r cynghorwyr y pryd hwnw mai gwell oedd iddynt osod eu hunain o dan amddiffyniad y gyfraith trwy gymeryd trwydded i bregethu, gan eu bod mewn ofnau i gael eu dal, a'u cymeryd yn garcharorion. Yr hyn y cytunwyd arno yn y Gymdeithasfa hono (ceir y penderfyniad yn y Trevecca Minutes) ydoedd, "y byddai cymeryd trwydded gyfreithiol i bregethu ar hyn o bryd, ar y naill law, a gadael y gwaith ar y llaw arall, yn ddianrhydedd i'r Arglwydd." Mor gadarn y glynai y tadau wrth yr hyn a ystyrient oedd yn iawn. Tra yr oedd yr enwadau Anghydffurfiol eraill yn cydnabod eu hunain yn Ymneillduwyr, ac mewn canlyniad yn meddu hawl gyfreithiol i gofrestru lleoedd addoliad, ac i drwyddedu pregethwyr, parhaodd y Methodistiaid am haner can' mlynedd lawn i sefyll at y penderfyniad a basiwyd ganddynt yn y Gymdeithasfa uchod yn Mlaen-y-glyn, Gorphenaf 3ydd, 1745— Ond daeth amgylchiadau, pa fodd bynag, i wisgo gwedd mor fygythiol, fel y gorfu iddynt hwythau fyned i lechu o dan gysgod cyfraith y tir, yr hyn a wnaethant trwy gyffesu y broffes angenrheidiol o'u Hymneillduaeth. Yn yr amser a grybwyllwyd eisoes, yr oedd yn byw yn Ynys Maengwyn, yn agos i Dowyn Meirionydd, foneddwr yn llawn llid yn erbyn y Methodistiaid, yr hwn a gymerodd y gyfraith yn ei law ei hun i gosbi gyda llymder tost y pregethwyr, a'r rhai a wrandawent arnynt. Gan ei bod yn amser o ryfel poeth a pharhaus rhwng y deyrnas hon a Ffrainc, cadwai y boneddwr nifer o filwyr o amgylch ei balas. Dywed yr hen bregethwr, Lewis Morris, yr hwn a breswyliai o fewn saith milldir i balas y boneddwr, a'r hwn oedd yn berffaith hysbys yn holl amgylchiadau yr erledigaeth, fod ganddo gynifer a "phedwar ugain" o filwyr wrth ei alwad. Bu y milwyr o wasanaeth mawr iddo i gario amcanion yr erledigaeth ymlaen, ac i greu dychryn ymhlith y crefyddwyr. Dechreuasai yr erledigaeth, a gwelid arwyddion ystorm yn crynhoi er's rhai blynyddau, ond yn y flwyddyn 1795 y torodd allan yn ei gwedd ffyrnicaf, ac y cyrhaeddodd ei phwynt uwchaf. Gosodai y boneddwr gyflegrau a drylliau ar gyfer y manau y cynhelid y gwasanaeth crefyddol, gan fygwth chwythu yn ddrylliau pwy bynag a ymgasglent yno, Yr oedd ganddo denantiaid yn ardal Corris; hyd y gellir gweled, yno y dechreuodd yr erledigaeth yn y wedd ffyrnig hon. Yno y bygythiwyd bwrw Jane Roberts, Rugog, un o'r pump crefyddwyr cyntaf yn Nghorris, allan o'i thyddyn. Yno yr oedd Dafydd Humphrey yn byw, gwr duwiol a phenderfynol, taid Mr. Humphrey Davies, U.H., Abercorris, yr hwn pan glywodd fod y milwyr ar eu ffordd i Gorris, a gymerodd y pulpud ar ei gefn o'r Hen Gastell, y ty y cynhelid y gwasanaeth crefyddol ynddo, ac a'i cuddiodd yn y beudy; yntau ei hun a ymguddiodd yn y rhedyn ar y llechwedd uwchlaw, "a gwelwn," meddai, "y fyddin arfog yn dyfod dan saethu, nes oedd y mwg yn llenwi Cwm Corris o ben bwygilydd." Wedi aflwyddo y tro hwn, gyrwyd y milwyr allan i ddal a dirwyo eraill. Anfonwyd deuddeg o honynt, fel y crybwyllwyd, i ddal William Pugh. Cymerodd un o'r deuddeg arno fod yn glaf ar y ffordd, ac ymesgusododd; ond cyrhaeddodd yr unarddeg yn arfog at y Llechwedd, a daliasant y pregethwr yn ei wely. Aeth yntau gyda'r milwyr o flaen yr Ustus, a gorfu iddo dalu £20 o ddirwy. Trwy gynildeb ei wraig, medd yr hanes, ynghyd a chynorthwy cyfeillion eraill, talwyd yr ugain punt, a gollyngwyd yntau yn rhydd. Cariwyd y newydd i glustiau y boneddwr fod William Pugh wedi pregethu drachefn yn Nolgellau, a phe llwyddasid i'w ddwyn i'r ddalfa yr ail dro, buasai y ddirwy yn £40. Rhag yr aflwydd hwn, llwyddodd i ddianc i ymguddio yn rhywle hyd Chwarter Sessiwn nesaf y Sir, pryd y rhoddwyd iddo amddiffyniad y gyfraith. Dywedwyd am Lewis Morris, ddarfod iddo ddianc i'r Deheudir rhag y rhai a geisient ei ddwyn i'r ddalfa. Yr oedd yn wybyddus iddo ef ei hun, ac i'w gyfeillion, fod yn mwriad y boneddwr erlidgar, pe llwyddasai i'w ddal, ei roddi ar fwrdd Man of War, neu ei anfon ar unwaith i faes y gwaed. Rhoddasid gorchymyn cyn hyn i'w gymeryd i fyny pan yn pregethu heb fod nepell oddiwrth balas y gwr mawr, ond ofnai y dynion osod llaw arno, gan ei fod y fath gawr o ddyn. Modd bynag, gymaint oedd awch yr erlidiwr i anrheithio y rhai penaf o'r saint, fel y rhoddodd orchymyn i'r milwyr, dranoeth wedi dal William Pugh, i fyned allan i ddal Lewis Morris. Ond yn rhagluniaethol yr oedd ef wedi myned oddicartref, ar gyhoeddiad i Sir Drefaldwyn, ac ar ei ffordd adref aeth i'r Bala, ac erbyn hyn yr oedd Mr. Charles, a John Evans, ac eraill, mewn pryder mawr yn ei gylch, a hwy a'i perswadiasant ef i beidio myned adref, ond i ffoi i Sir Benfro, at Cadben Bowen, Llwyngwair, yr hwn oedd yn Ustus Heddwch, ac yn aelod gyda'r Methodistiaid. Mor rhamantus ydyw hanes y daith hon, ac mor rhyfedd y diangodd yr hen bererin rhag cael ei fradychu, a'i ddwyn i'r ddalfa. "Ar y ffordd o'r Bala," ebe ef ei hun, "yr oeddwn yn myned trwy bentref Llanymowddwy; yr oedd yn enyd o'r nos, a gwaeddais wrth y tollborth yno; daeth y gwr yn ei grys i agor y gate, ac a ofynodd i mi i ba le yr oeddwn yn teithio? Ymlaen,' ebe finau. Y mae yn fyd garw tua Thowyn,' meddai ef; 'mae yno wr boneddig yn erlid. pregethwyr y Methodistiaid; ac efe a rydd ddeugain punt am ddal un o honynt,' gan fy enwi i, 'ac y mae y milwyr yn chwilio yn ddyfal am dano.' Ymlaen yr aethum, a chyrhaeddais balas Llwyngwair mewn diogelwch, lle cefais dderbyniad croesawgar, a charedigrwydd mawr; ond ni chefais license i bregethu cyn y Chwarter Gwyl Mihangel, pan y daeth Cadben Bowen gyda mi i Gaerfyrddin, ac a gafodd un i mi yno."

Nid oedd pall bellach ar weithredoedd creulawn y gŵr erlidgar hwn i geisio llethu y crefyddwyr. Clustfeiniai am unrhyw gwynion yn erbyn y saint, ac fel Saul o Tarsus, taranai fygythion i'w herbyn, gan geisio eu difetha trwy y dull hwn o erlid a gymerasai mewn llaw. Heblaw gosod dirwy o £20 ar William Pugh, gosododd ddirwy o £20 ar Griffith Owen, Llanerchgoediog, £20 ar Edward Williams, Towyn, ac £20 ar dŷ yn Bryncrug. Nid oedd eto yr un capel wedi ei adeiladu yn yr holl ddosbarth hwn o'r wlad; yr oedd yma naw neu ddeg o eglwysi wedi eu ffurfio er ys pedair neu bum' mlynedd, a'r gwasanaeth crefyddol yn cael ei gynal mewn tai anedd. Yr oedd y crefyddwyr wedi eu dal gan ddychryn, tafodau y pregethwyr wedi eu distewi, a hwythau wedi cymeryd y traed i ffoi, a rhai o'r dynion a'u derbynient i'w tai yn ffoi gyda hwy, ac am dymor byr yr oedd yr holl achosion crefyddol rhwng y ddwy Afon wedi sefyll yn hollol. Mr. Charles oedd eu noddwr yn eu trallod a'u hofnau. Ato ef yr oeddynt yn apelio am gydymdeimlad a chyfarwyddyd. Yr oedd llawer o ymohebu â'r Bala yn y cyfwng pwysig yr oedd yr eglwysi ynddo. Ac oddiyno y cododd. ymwared yn yr amgylchiad hwn, fel llawer amgylchiad arall. Cymerwyd yr achos i ystyriaeth mewn Cymdeithasfa yn y Bala, ai nid priodol oedd gosod y pregethwyr a'r tai addoliad yn ddioedi o dan nawdd y gyfraith, trwy y Ddeddf Goddefiad. Nid oedd pawb eto yn cydweled. Gwrthwynebid gan y brodyr o Sir Gaernarfon, gan na fynent ar un cyfrif gael eu galw yn Ymneillduwyr. Ond yr oedd Mr. Charles, a John Evans, o'r Bala, yn bleidiol. Ar y cyfan, fodd bynag, yr oedd addfedrwydd yn awr yn y Cyfundeb i gymeryd y cam hwn y buwyd. yn hwyrfrydig o'r dechreu i'w gymeryd; ac wrth weled peryglon mawrion pregethwyr ac aelodau trwy yr erlidigaeth chwerw hon, boddlonodd pawb. Bellach yr oedd disgwyliad mawr am Chwarter Sessiwn y Sir, yr hwn a gynhelid yn y Bala, yr unig lys cyfreithiol lle yr oedd y trwyddedau i'w cael. Yr oedd y ffoedigion wedi ymgasglu ynghyd yno, ynghyd a phawb oedd yn disgwyl cael eu gosod dan nawdd y gyfraith. Yr oedd Mr. Charles a brodyr zelog y Bala wedi sicrhau gwasanaeth cyfreithiwr galluog, yr hwn oedd yn Ymneillduwr, sef Mr. David Francis Jones, o Gaerlleon, i'w hamddiffyn. Ac ar y 17eg o Gorphenaf, 1795, rhoddwyd allan lïaws o'r trwyddedau cyfreithiol, a chydnabyddodd y Methodistiaid eu hunain o hyny allan yn Ymneillduwyr.

Yr oedd ynadon Sir Feirionydd yn gryf a phenderfynol yn erbyn rhoddi y trwyddeddau cyfreithiol hyn i'r Methodistiaid, a phe gallasent eu gomedd, ni roddasent mo honynt o gwbl. Ond yr oedd y gyfraith yn eu gorfodi i'w rhoddi, a phe buasent yn gwrthod, buasai y gyfiaith yn cael ei thori, a hwythau eu hunain yn dyfod i afael y gyfraith fel ei throseddwyr. Un o'r ynadon a'u harwyddodd, yr hwn oedd offeiriad Llandderfel, a ddywedai yn gyhoeddus yn y llys, "Os rhaid i'm llaw arwyddo y papyrau hyn, y mae fy nghalon yn erbyn hyny." "Y cwbl sydd arnom ni eisieu," ebe Mr. Jones, cyfreithiwr y Methodistiaid, "ydyw eich llaw; am eich calon, nid ydym ni yn gofalu dim am hono."

Un o ffyrdd y gelynion oedd yr erledigaeth hon i ymosod ar y Methodistiaid yn ystod y cant a haner o flynyddoedd eu hanes, a hyny wedi i oruchwyliaeth "y ffyn, y llaid, a'r ceryg beidio." Y dull nesaf ydoedd ymosodiad trwy y wasg, cyhuddo ger bron y byd bobl gywir eu hamcanion, gan draethu anwireddau, a chyhoeddi traethodau adgas ac enllibus i'w pardduo. Ac ymhen y saith mlynedd union ar ol yr amgylchiad cyffrous y rhoddwyd darluniad o hono, sef yn y flwyddyn 1802, y galwyd ar Mr. Charles, trwy benodiad y Gymdeithasfa, i ysgrifenu ei Amddiffyniad i'r Methodistiaid Cymreig.

Ar ol i helyntion blwyddyn gofiadwy yr erledigaeth fawr fyned heibio, treuliodd Wm. Pugh ei oes, mewn heddwch a llonyddwch, yn y Llechwedd, ei gartref neillduedig a thawel. Nid oes hanes am dano yn cadw ysgol o hyny allan. Yn ei dy ef, wedi ei gofrestru, mae yn debyg, y cynhelid holl wasanaeth crefyddol yr ardal am flynyddoedd, a'r moddion a gynhelid yno a ddaeth yn hedyn yr achos sydd yn awr yn Abergynolwyn. Efengylydd mwyn a thyner ydoedd ef, ei lais yn beraidd a soniarus a chryf. Efe am dymor maith fyddai yn arwain y canu ar y maes yn Sasiynau y Bala. Yr oedd yn bregethwr cymeradwy, a bu yn ddefnyddiol iawn gydag achos crefydd yn ei ardal ei hun a'r ardaloedd cylchynol. Y mae ei hiliogaeth a'u hysgwyddau yn dynion o dan yr arch gyda'r Methodistiaid hyd heddyw, a rhai o honynt yn gerddorion fel yntau. Bu farw Medi 14, 1829, yn 80 mlwydd oed. Ysgrifenwyd cofiant am dano i'r Drysorfa gan ei fab, yr hwn a fu am flynyddau yn arweinydd y canu yn un o gapelau Liverpool.