Ysgrifau (Dewi Emrys)/Y Falen
| ← Cynnwys | Ysgrifau (Dewi Emrys) gan Dewi Emrys |
Fy Mhib |
| I'w lawr lwytho ar gyfer darllenydd e-lyfrau gweler Ysgrifau (Dewi Emrys testun cyfansawdd) |
Y FALEN
GORCHWYL anodd yw ceisio penderfynu pa un ai rhyw chwiw neu fympwy yw'r Falen, neu ynteu glefyd gwirioneddol y gellir trefn a dosbarth arno ymysg doluriau anochel y ddynoliaeth. Os clefyd, ni chlybûm i erioed am feddyg a allodd ei ddadansoddi ac olrhain ei achos.
Beth ynteu am y driniaeth gymwys er iachâd neu esmwythyd y trueiniaid ddioddef oddi wrtho? Clywais ofyn am foddion at boenedigaethau fel y ddannodd, cryd cymalau, gwayw a doluriau diamwys eraill y gellir eu lleoli; ond ni chlywais erioed geisio ffisig at Y Falen. Yr wyf yn dra sicr hefyd na fedd na fferyllydd na doctor dail foddion a gymysgwyd yn un swydd ar gyfer yr anhwylder annirnad hwn. Cyflwr meddwl neu ysbryd ydyw, gallem dybio, a'i sylfaen ar ddiddim, a'i waelodod oes gwaelod iddo—yn ddirgelwch anchwiliadwy. Eithr yn fwy anesboniadwy na'r cwbl, pobl yw caethion Y Falen y mae'r syniad am wella yn peri iddynt deimlo'n waeth. Y maent yn rhy ddychrynllyd o ffrind â'u salwch i fynnu ymwared oddi wrtho. Ant yn dostach ddengwaith gyda'r awgrym lleiaf am adferiad.
Dyna'r rheswm pennaf, fe ddichon, paham na fentrodd na meddyg na fferyllydd gyhoeddi bod modd erlid y dolur hwn o'r wlad. Rhan o ddoethineb pob doctor gwerth ei halen yw peidio ag ymyrryd â thruan a fyddo'n sâl o'i wirfodd.
'Waeth i neb ohonom na cheisio cydymdeimlo â chyfaill y bo'r Falen arno. Tuedd tosturi yw ennyn ei anfodd, os nad ei ddirmyg. Gwaeth fyth yw gwenu yn ei wyddfod neu daro pwt o gân yn y cywair llon. Yn wir, fe â'n gynddeiriog bron lle bo ysgafnder neu sôn am bethau gwell i ddyfod. O'r braidd, er hynny, y mae angen pryderu yn ei gylch. Y mae wrth ei fodd yn ei boeni ei hun.
Yn afresymol fel yna, i'n golwg ni—y bobl gytbwys ac ymarferol—yr ymddûg pawb dan ddylanwad Y Falen. Gwnânt inni feddwl am hurtyn a dynno i lawr len y ffenestr, ac achwyn wedyn ei bod hi'n dywyll; ond bod hwnnw yn medru dweud beth sydd allan o'i le, a hwythau'n methu. Cânt flas rhyfeddol ar fod yn ddiflas. gwynfyd yw bod yn anniddig. Gwasgant ryw bigyn anwel i'r fynwes, a mwynhau'r anghysur tan siglo'u pennau'n ôl a blaen, ac anghredu'r stori ddwl am yr eos yn canu a draenen yn ei bron; a gwae'r neb a ddêl atynt i gynnig meddyginiaeth neu ddiddanwch!
Shakespeare, os da y cofiaf, a haerodd fod llwfriaid yn marw lawer gwaith cyn eu tranc. Gan nad beth am hynny, fe dry deiliaid Y Falen i nos y bedd yn fynych iawn cyn eu claddu. Eithr nid llwfrdra mo'r Falen chwaith. Prin y gellir galw dyn yn llwfr ac yntau'n mynnu cilio i'r fynwent cyn ei amser, a mynd yn grac chwilboeth pan edliwier iddo ei fod mor iach â ninnau.
Dyna'r hen Fali Siars y cofiaf mor dda amdani yn pendwmpian uwch ei thân mawn, a'i llygaid breuddwydiol yn gweld rhyfeddodau ym mhyllau cochion y marwor —rhyfeddodau dieithr ac annaearol, a barnu wrth ei hocheneidiau. Perygl bywyd oedd cydymddwyn â hi yr adeg honno. Ond dyma sy'n rhyfedd: Trannoeth hi oedd y fenyw hapusaf yn yr holl wlad, a'i hemyn gorfoleddus—a'i slyrs cwmpasog fel hen lwybrau'r mynydd—yn wledd i glust a chalon.
Rhai eithafol iawn yw'r bobl sy'n chwannog i'r Falen; ar gopa'r bryn heddiw; i lawr yfory ym mhanylau dyfnaf glyn y cysgod, a siarad yn ffigurol. Cydbwysedd ni feddant; a chymedroldeb tymer ni rodded iddynt. Dieithr y gwastadedd iddynt hwy. O chwerthin i ocheneidio yr ânt, ac o ocheneidio i chwerthin, heb aros ennyd awr rhwng y ddeupen i dynnu anadl a sobri. Yn wir, dim ond wrth groesi o un ochr i'r llall y cyffyrddant o gwbl â chanol y ffordd. Yn yr eithafion y trigant— L'allégro heddiw; Il Penseroso yfory. Ymysg trigolion y ddaear, y Celt, ond odid, yw'r mwyaf esgud i groesawu'r Falen.
O leiaf, dyna'r enw a gaiff o'r tu arall i Glawdd Offa. Ef yw'r ymfudwr mwyaf hiraethus dan haul; ac nid bob amser y gŵyr hiraeth am beth sydd arno. Y mae'n greadur mor amhenodol. "Llwybrai heb wybod lle bwriai babell" meddai Machreth amdano wrth ddisgrifio'i bererindod bore. Y mae'n greadur mor angerddol hefyd- angerddol yn ei orfoledd, angerddol yn ei ddwyster.
Wrth reswm, anwadalwch y geilw y Sais deimladrwydd cymhleth felly. Sylwaf innau fod afonydd cynhyrfus Cymru yn mynd yn ddof a difywyd odiaeth ar ôl cyrraedd gwastadeddau Lloegr. Dyna'r ffatrwydd tragwyddol a gymhellir arnom ni'r Cymry, mae'n debyg, yn enw pwyll cynnil ac ymatal artistig.
Mab y mynydd yw'r Cymro wrth natur. Ym myd yr ysbryd hefyd, dyna ydyw. Cyferfydd y talfeydd a'r iselderau yn ei enaid ef ei hun. Yn wir, ceir darlun lled gyflawn ohono gan y Parch. J. J. Williams mewn ffrâm bychan iawn:
Fel ei wlad, anwastad yw.
Ffordd Pope-yn ôl ei eiriau ef ei hun o gael llonydd gan Y Falen oedd troi i gyfansoddi darn o rigwm. Mae'n amlwg nad oedd ef ddim yn cael y dwymyn honno'n ddrwg iawn, neu ni fuasai mor ymwybodol ohoni. Teimlai wedyn—ar ôl barddoni—fel gŵr y treiglwyd maen anferth oddi ar ei enaid, chwedl yntau.
Ond y mae peth felly yn rhy beiriannol, neu ffurfiol, i fod yn Falen o'r iawn ryw. Wrth raid, neu heb yn wybod iddynt, yr ymollyngir i brydyddu gan etholedigion Y Falen Wir; a'r peth diwethaf a chwen— ychant yw cael llonydd ganddi. Yn hytrach, eu dymuniad yw:
O am aros yn ei chwmni ddydd a nos!
Y gwir yw mai hi ei hunan sy'n eu cymell i farddoni, fel y mae gosod llen dros gell ambell aderyn yn ei hudo yntau i byncio; a chlywais am beth mor greulon â phigo llygaid ehedydd caeth er mwyn ei annog, druan bach, i ganu yng nghwmwl ei ddallineb ei hun.
Cofiaf, ar yr un pryd, mai'r pruddglwyf yw consêt pob llipryn o grwt a fynno'i ystyried ei hun yn fardd. Eithr difrifoldeb "gwneud," fel dannedd gosod, yw peth felly—troi'r Falen yn rhith dwyster a gwadu ei grym hi! Mi welais ddigon o'r meddalwch hirwalltog hwnnw, hyd yn oed yn y Coleg, i beri imi erfyn droeon am benfoelni rhyddieithol weddill fy oes. Digiais hefyd wrth Gylch yr Orsedd wedi gweld bod modd i beth felly fynd iddo.
Na thwyller neb gan wep a fo'n hongian yn llaes gan sobrwydd digyfnewid nos a dydd. Gellir gadael pob gŵr tragwyddol- athrist o'r tu allan i gylch pendefigaeth Celfyddyd. I'r bendefigaeth bendefigaeth honno y perthyn yr awenydd; a dyfnder ei ddwyster ef un awr yw uchder ei ddigrifwch awr arall. Nodau'r un galon yw L'allégro ac Il Penseroso.
Wedi dweud hyn, mentraf dybio hefyd mai'r Falen yw mam yr awen. O leiaf, y mae barddoniaeth pob oes yn ddyledus iawn iddi. Wedi i ddyn ryfeddu, aeth i athronyddu. Wedi iddo dristâu, aeth i farddoni; a pho ddwysaf y galon, melysaf y beroriaeth. Dyna hanes pob perchen anadl y bo miwsig yn reddf iddo.
Onid yr eos, ganiedydd y nos, yw seraff cethlyddion y maes? Cofier hefyd mai gŵr a fu "mewn hanner cariad ag angau lleddfus" a ganodd un o delynegion mwyaf cyfareddol y byd. Delw Keats sydd arni, bid sicr; a thelyneg i'r eos yw honno. Mentrais led-gredu mai'r Falen yw mam yr awen. Hynny, fe ddichon, sy'n gwneud ei gormes yn faich mor dderbyniol i'w chaeth- ion hapus-luddedig. Gwrandawer ar Milton yn ei chyfarch:
Hail, thou goddess sage and holy!
Hail, divinest Melancholy!
Rhyfedd clywed croesawu rhywbeth a bair i ddyn gredu mai bod yn athrist yw uchder gorfoledd. Onid meddw neu hurt y gŵr hwnnw a yfo wermod tan daeru mai gwin ydyw? Eithr dyna effaith anghyson Y Falen ar y goreugwyr a darewir â'i hud. Syllant i'w hwyneb dichwerthin, a'i galw yn wynfydedig. Trônt gyda hi i'r encilion, a chyfrif ei chwmni yn gyfaredd cyfeillach. Ant yn sâl o gariad ati—yn rhy fendigedig o sâl i ddymuno gwella byth.
"Dedwydd i'm gell a'm didol," ebr Goronwy o Fôn. Ar rai o'r un aren ag ef, wrth reswm, y disgyn yr amwyll hwnnw. Addefant hwythau mai o wallgofrwydd yr ymddygant; eithr mynnu hefyd, fel Elfyn,— yn ei awdl i'r Awen,—mai "gwallgofrwydd dwyfol" ydyw.
Addefaf innau mai gwallgofrwydd fuasai trefnu meddyginiaeth ar gyfer clefyd sy'n gymaint hoffter i'r neb a'i dwg.
Af ymhellach. Gwallgofrwydd mwy fuasai erlid o'r wlad y pruddglwyf ysbrydoledig a roddes fod i Il Penseroso, heb sôn am gerddi melysaf awen y Cymro—ffrwyth y dwyster breuddwydiol hwnnw a elwir yn chwithdod atgofus" gan awdur cyfrol fach dreiddgar odiaeth ar "Elfennau Barddoniaeth."
Bod yn brudd tan ganu? Wel, braint yr anfarwolion yw honno.