Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg/Hen Fethodist
| ← Ysgol y Llan Rhan III | Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg gan Owen Morgan Edwards |
Llyfr y Seiat → |
-
Yr Aran
.jpg)
HEN FETHODIST
| “ |
|
” |
MEWN cornel o'r bwthyn lle'm ganwyd saif hen gloc. Tybiais lawer tro, os cawn ddigon o ysgol i fedru ysgrifennu rhywbeth, yr ysgrifennwn hanes yr hen gloc. Na ddychrynned y darllenydd; nid wyf yn myned i adrodd fy hanes fy hun. Y mae amryw gyfrinion rhwng yr hen gloc a minne, er pan fum yn syllu gyntaf ar ei wyneb melyn o'm hen gryd derw; ond, pe'r hoffai rhywun wybod y rheini, y mae'n debycach o gael gwybod gan yr hen gloc na chan i. Na, bydded y darllennydd yn esmwyth, nid oes arnaf eisio gwthio fy hun i'w sylw; fy unig amcan ydyw cyflwyno'm cydnabod, y cloc patriarchaidd hwnnw, iddo.
Pe cawn siarad ar ddameg, dywedwn i'r cloc gael bore oes gwyllt a dibris. Nid wyf yn siwr a oedd mewn teulu crefyddol pan ddechreuodd dician yn 1778; os oedd, rhaid mai teulu o Anibynwyr oedd y teulu hwnnw. Yr oedd y Crynwyr wedi darfod yn y wlad dan bwys erledigaeth, ac nid oedd ond beddau glaswelltog, heb garreg ac heb enw, i gadw traddodiadau am eu dioddef yn fyw yng nghof y rhai ofnus ai heibio'r fynwent wedi nos. Yr oedd yr achos Methodistaidd heb ddechre, er fod Howel Harris wedi pregethu'n nerthol yn y fro, a Daniel Rowland wedi ysgwyd llwch eglwys y llan oddi wrth ei draed. Anaml iawn y ceid gwasanaeth yn yr eglwys ac nid oedd yr offeiriad erioed wedi deffro deall na chydwybod ei blwyfolion ofergoelus a meddw. Oni buasai am yr Anibynwyr, — hen ddisgyblion Morgan Llwyd o Wynedd, — ni chawsid neb â buchedd fwy rheolaidd, beth bynnag am ddeall a chydwybod, na buchedd y cloc newydd diciai yn 1778.
Ond buchedd ddeddfol oedd buchedd felly, nid buchedd ag ol grâs arni. A pha fodd y gall buchedd cloc fod fel arall. a pha synwyr sydd mewn son am rodiad cloc? Nid oes ynddo ef bechod gwreiddiol, onide ni fedrai ddechre tician. Nid yw pechod doe yn effeithio dim ar ei yfory ef, aiff cystal yfory pa un bynnag ai sefyll ai mynd wna heddyw, ac y mae'n llawn mor debyg o rydu wrth fynd ag wrth sefyll. Nis gwyr ef am demtasiynau. oni bai i dynfaen ddigwydd bod yn agos at ei bendil. Nid ydyw rhagrith yn bechod arno ef; rhaid iddo wisgo ei grefydd i gyd ar ei wyneb, onide ofer hollol fyddai ei waith.
Ac eto cafodd y cloc hwn ieuenctid gwyllt. Prin yr oedd wedi dechre ar ei waith, yn nhy deuddyn newydd briodi, pan dorrodd cwmwl ar y mynydd uwchben. Y mae ol y cwmwl yn torri i'w weld eto ar y mynydd, ond nid oes gymaint ag ol y ty lle ticiai'r cloc newydd. Ysgubwyd y ty ymaith gan y llifeiriant ofnadwy, a chollwyd y cloc o'r wlad. Ond wedi llawer o ddyddiau, gwelwyd ef yn nofio ar wyneb Llyn Tegid. Yr oedd ei wyneb wedi ei anafu, fel hen ymladdwr wedi ffair; yr oedd ei olwynion wedi rhydu yn y dŵr, fel cyneddfau gŵr a hir lymeitio; ond yr oedd defnydd da ynddo wrth natur, — derw o'r iachaf a phres o'r puraf, — a gwelwyd fod gobaith iddo, er gwyllted fu ei yrfa ac er mor agos i'w ddinistr y bu.
Rhoddwyd ef mewn cartref newydd, gyda phobl o fuchedd weddus, dwys eu teimlad, mwyn eu natur, a hoff iawn o ganu. Bu'n tician yno am lawn ugain mlynedd, gan ennill parch trwy reoleidd-dra di ball ei waith, cyn i'w gartref ddod yn gartref Methodistiaeth yn y fro honno. Yr oedd y cloc wedi pasio drws Pen y Geulan ar ei ffordd i Lyn Tegid yn amser y "Llif Mawr". Safodd y ty yr adeg honno, er fod y cenllif wedi ysgubo dros holl waelod y dyffryn o'i flaen. A byth ar ol adeg y rhyferthwy, newidiodd yr afon ei gwely, a chymerodd Iwybr newydd rhyw led cae oddiwrth Ben y Geulan, fel pe buasai arni gywilydd o'r difrod wnaethai yn nydd ei chynddaredd gwallgof. Felly hefyd y gwelais wr fuasai feddw'n gwneyd pan yn cyfarfod ei weinidog,— cerddai yr ochr arall i'r heol, yn ddistaw, a'i ben i lawr. Erbyn heddyw y mae hen wely'r afon wedi ei droi'n ffordd, rhed hithau draw yn ddistaw, fel pe
mewn cywilydd byth am y dydd y bu hi a'r cloc yn rhuthro am y cyntaf tua'r llyn. Rhwng y ffordd â Phen y Geulan y mae aber dryloew, — "ffos y felin," — yn dwndwr yn hapus o flaen
y ty, fel y bu'r afon gynt.
Yn y dyddiau hynny yr oedd ysbryd y Diwygiad Methodistaidd yn ymsymud dros Gymru; gwelid yn weddaidd ar y mynyddoedd draed rhai yn efengylu, yn cyhoeddi iachawdwraeth; a'r pryd hwnnw dechreuodd Gymru ymysgwyd o'r llwch, a gwisgo gwisgoedd ei gogoniant. Bu Rowland Llangeitho a Williams Pantycelyn farw cyn i bregethwyr y Diwygiad a'r hen gloc ddod i gwmni eu gilydd; ond rhwng dydd ei wylltineb a'r dydd yr ymunodd ei deulu â'r Methodistiaid, clywyd llais aml un fu'n gwrando wedyn ar bregeth ddifrif ddwys yr hen gloc,— yn 1780 dechreuodd Dafydd Cadwaladr bregethu, ym 1781 ganwyd Ebenezer Richards Tregaron, yn 1783 ymsefydlodd Thomas Charles yn y Bala, yn 1787 dechreuodd Robert Roberts Clynog bregethu, a dechreuodd Ebenezer Morris yn 1788. Yn 1789 ymunodd Simon Llwyd â'r Methodistiaid, a thraethai ef ar yr un testun a'r cloc, — sef amseryddiaeth.
Heblaw'r cloc, yr oedd teulu Pen y Geulan yn saith, — gŵr a gwraig, dwy ferch, a thri mab. O'r rhai hyn nid oes ond mab, yr ieuengaf o'r teulu, yn aros yng nghwmni'r cloc, ac y mae ef
yn fab penwyn pedwar ugain mlwydd. Lawer noson gaeaf, wrth dân mawn a goleu cannwyll frwyn, pan ruai'r gwynt dros y mynyddoedd mawr, buom yn gwrando ar ymddiddan yr hen wr a thician yr hen gloc. A rhyw ychydig o'r pethau glywais yr adeg honno wyf yn adrodd yn awr.
"Blant, yr hen gloc yma ydi'r Methodist hynaf yn y wlad. Mi gadd dro yn amser y Lli Mawr, ac y mae rhyw lun ar i grefydd byth er hynny. Yn tydi o'n debig i hen grefyddwr? Mae o'n dal ac yn ddu, ac yn edrych yn ddifri arnom ni. Does dim byd feder 'neyd i'r hen gloc wenu. Yn diar i mi, mi fu mewn cwmpeini enwog, ychydig iawn o honom ni gadd fanteision
yr hen gloc. 'Roedd.o'n cael y fraint o sefyll wrth ben gwely'r pregethwr yn siambar Pen y Geulan. Mi fu cannoedd, os nad miloedd, o bregethwyr yn gwrando arno. Y mae yma ar y ffordd rhwng De a Gogledd, wyddoch, ac mi fydde'r pregethwyr i gyd yn croesi Bwlch y Groes. O flaen Sasiwn y Bala, mi fydde llond Cae'r Gors o gyffyle pregethwyr."
"Nhad, 'r oedd cadw cymaint o bregethwyr yn ddigon i dorri neb. Peth rhyfedd fod yr hen gloc wedi_aros yn dy feddiant."
"Y bachgen ynfyd, 'dwyt ti'n gwybod dim am ffordd y byd na ffordd Rhaglunieth chwaith. A welest ti blant rhai wasanaethodd yr Arglwydd yn cardota eu bara? Dos i Gae'r Gors yr amser fynnoch ti ar y flwyddyn. ac mi gweli o'n wyrdd, a dene'r unig gae yn Llanuwchllyn sy'n wyrdd ha a gaea. 'Roedd bendith hyd yn oed hefo chyffyle'r hen bregethwyr. Tase'r hen gloc acw'n medru deyd rhyw stori ond ei stori ei hun, mi ddeude am lawer bendith heblaw
bendith ar gae."
"Ie, nhad, mi fydd bendith arnom ni tra byddi di byw, a thra ticio'r hen gloc. Wyt ti'n cofìo rhai o'r hen bregethwyr?"
"Ydyw, 'n dyn i. Mi fydda'n clywed y cloc yn tician yn fy nghwsg, ac mi fydd i swn o'n dwad â'r hen bregethwyr yn dyrfa o fy mlaen i. Neithiwr ola'n y byd mi freuddwydies 'mod i'n gweld Tomos Richards Aber Gwaun yn dwad at Ben y Cleulan oddiwrth Dy'n y Pwll, yn edrych yn well a harddach nag erioed. Diar mi, Ilawer peth rhyfedd weles i dan weinidogaeth Tomos Richards Aber Gwaun. 'Roedd genno fo lais fel udgorn. Mi glywes yr hen Stifin yn deyd i bod nhw'n l ladd m awn unwaith yn y Gors Lwyd, a'u bod nhw'n clywed i lais o'n pregethu yn hen gapel y Pandy. 'Rydw i'n cofio'r bregeth honno, dene'r testun, — ' Y neb y syrthio y maen hwn arno.' 'Roedd hi'n ganol yr odfa pan es i yno, — nos ffair llan'r ha oedd hi. Yr oedd y capel yn ferw trwyddo, a gorfoleddu mawr, a'r bobol yn neidio fel ceiliogod
wedi torri 'i penne, a'r hen Aber Gwaun yn i cateceisio nhw, — 'Bobol, shwd fu hi yn y ffair heddi?' O'r diwedd aeth y bobol i waeddi gormod, ac ebe'r pregethwr, — ' Bobol, mae hi'n rhy boefth i fewn, ni drown i fâs.' Mi agorodd rhywun y ffenest, a dacw ynte'n pregethu i'r bobl oedd allan, a'r gorfoleddwrs yn gorfoleddu y tu mewn."
"Fu Ebenezer Richards yn cysgu yn swn yr hen gloc?"
"Do lawer gwaith. Y fo bedyddiodd fi. Mi fydde'n dwad bob amser o flaen Sasiwn y Bala. Dene'r un a'r golwg mwya bonheddig o honyn nhw i gyd. 'Rydw i'n i gofio fo'n rhyfedd iawn ar ddyledswydd un bore. Yr oedd Ifan Rhys hefo fo, y canwr mwyna glywes i erioed. Y bora hwnnw 'roedd Ifan Rhys yn ledio'r canu ar ddyledswydd, a Marged a Chatrin a ninne'n canu hefo fo, —
| “ |
Bydd pawb o'r brodyr yno'n un |
” |
'Roedd yr hen Stifin tu hwnt i'r bwrdd, a fu ond y dmi iddo fo dowlu 'i glocs, a gorfoleddu ar ganol y llawr."
"Fuo Thomas John ym Mhen y Geulan?"
"Diar do, droion. Un hyll iawn oedd Tomos John — dyn tal esgyrnog, hirdrwyn, hirglust, aelie trymion, a gwyneb wedi rychu gen y frech wen. Ond yn y pulpud 'roedd o'n mynd yn hardd dan ych llygied chwi. Mi fydde Tomos Llwyd yn deyd mai angel oedd o, ac nid dyn. 'Roedd genno fo ddarn yn i bregeth am gloc.
"Beth ydi uffern, bobol,' medde fo, 'ond cloc a'i fysedd wedi sefyll ar hanner nos, ac yn tician Byth! Byth. Mi fu llawer pregethwr nerthol arall yng nghwmni'r hen gloc yma. Mi welwyd Dafydd Morus a Robert Roberts Caernarfon, y ddau ysgydwodd Gymru wedi dyddie Harris, yn cyfarfod yn ei wydd. Rydwi 'n cofio John Jones Blaenannerch yn dwad i'r Gogledd am y tro cynta. Y swper mawr oedd i destun o, gŵr y ty wedi digio, ac y mae i lais, mwyn treiddgar o'n gwaeddi Stepwch i Galfaria yn fy nghlustie i o hyd. 'Rydwi 'n cofio William Morris Cilgeran lawer tro. Pwt o ddyn sionc penfelyn oedd o, a gwyneb crwn glân. 'Roedd i lais o'n fwyn a melus, ond yn codi at ddiwedd y bregeth, ac yn dychrynnu'r caleta a'r mwya di daro. Mi wnaeth o i wawdwyr ddwad i'r seiat; a beirdd hefyd.
Rwyt ti'n cofio yn dda ffasiwn olwg oedd arnynt. Yr oedden nhw'n bur anhebyg yn i hymddangosiad i bregethwyr yr oes yma, on'd 'toedden nhw?"
"Oedden. Clôs pen glin oedd gennyn nhw i gyd, a sane bach naw botwm; ac yr oedd gen rai esgidie topie melynion. Mi fydde Cadwaladr Owen yn grand iawn, mewn clôs penglin o frethyn melyn, a sane bach o'r un lliw. Ond clôs du fydde gen Ebenezer Richards, a sane duon. 'Roedd llawer iawn o'r hen bregethwyr yn dda allan, neu fedrasen nhw ddim fforddio dillad mor gostus. Rydw i'n cofio cyfaill John Llwyd Abergele 'n cwyno i fod wedi rhoi deg swllt a'r hugain am i esgidie topie cochion. Ac medda John Llwyd wrtho,— 'Diolchwch nad ydech chi ddim yn neidar gantroed.' Ond yr oedd rhywbeth yn darawiadol yng ngwynebe'r hen bregethwyr hefyd. Dyn slender tene oedd Evan Harries, a'i lygied yn gneyd i chwi ddisgwyl am ryw air ffraeth o hyd. Dyn llwyd oedd Daniel Jones o Landegai, a gwyneb hardd glân, a spectol. Dyn hardd iawn oedd Dafydd Roberts Bontfaen, un o'r dynion hardda mewn gwlad. Gwyneb tew mawr pygddu oedd gwyneb William Havard; dyn coch oedd Rhys Phylip, ac un doniol. Pryd tywyll oedd gen John Jones Blaenannerch, a gwallt llaes, y fo oedd y mwya poblogaidd yn y Deheudir i gyd yn i ddydd."
"Am bregethwyr y Deheudir yr wyt ti 'n son o hyd; fu rhad o brgethwyr mawr y Gogledd yng nghwmni'r hen gloc?"
"A deyd y gwir, 'roedd yn well gen i bregethwyr y Deheudir, yr oedd i dawn nhw'n felusach. Ond mi fu'r hen gloc yma'n tician wrth ben llawer o bregethwyr mawr y Gogledd. Mi fu John Elias yma lawer gwaith, mi fu John Jones Talysarn yn canu "Tragwyddoldeb mawr yw d'enw" pan oedd pawb yn cysgu ond y cloc ac ynte, mi fu Dafydd Jones yma hefyd, a Chadwaladr Owen, a Michael Roberts. Mi fu pregethwyr y sir yma hefyd, Enoc Ifan, —
"Ffasiwn un oedd Enoc Ifan?"
"Pwt o ddyn byr, du du, yn dwad i'w gyhoeddiad yn hwyr bob amser, wedi bod yn chwilio'r gwrychoedd am nythod adar bach. 'Doedd o ddim yn ddirwestwr. Mi fydde mam yn darllaw ar gyfer y pregethwyr ; ond yn amser y dirwest mawr, mi fydde'n gofyn cyn dwad a'r cwrw i'r bwrdd. Ac ebe Enoc Ifan,— ' Pam rhaid cosbi'r ceffyl llonydd am fod y drwg yn mynd dros y clawdd ?' Mi gadd Enoc Ifan geffyl gwyllt unwaith yn fenthyg i fynd i'w daith fore Sul, ac mi rhedodd y ceffyl o. 'Roedd yr hen Brice y Rhiwlas yn i gyfarfod o, — 'roedd o'n medru Cymraeg. ' Lle'r ydech chwi'n mynd heddyw, Enoc Ifan?' ' Wn i ar y ddaear," ebe Enoc, dan dynnu hynny fedre fo yn y ffrwyn, a'i holl fryd ar y ceffyl anhyweth, "gofynnwch iddo fo."
" Oedd Enoc Ifan yn bregethwr da?"
"Roedd o'n ddarllennwr da iawn, ond 'doedd o fawr o bregethwr. 'Rydw i'n cofio
disgwyl mawr am John Jones Talysarn ryw fore Sul o Fowddu; 'roedd Sion Ifan wedi mynd i ben Bwlch y Groes i'w gyfarfod o. O'r diwedd mi ddoth at y capel, ac yr oedd Enoc Ifan i ddechre'r odfa o'i flaen o, yn fyr fyr. Mi gymerodd Enoc Ifan i amser i ddechre, ac wedyn, yn lle mynd i lawr o'r pulpud, gael i John Jones godi, mi gododd i lygied ar y bobol, ac ebe fo, — "Mi wela fwy o honoch chwi nag y fydd yn dwad i ngwrando i, 'rydw i'n meddwl y pregetha i dipyn bach i chwi." Ac mi bregethodd am hir."
"Ffei hono, 'does na chwaeth na theimlad mewn pregethwr wna dro felly. Mae'n debyg fod Enoc Ifan yn gwybod nad oedd o ddim yn gymeradwy, ac wedi mynd i hidio dim beth oedd pobol yn feddwl o hono. "
"Fachgen. rwyt ti'n camgymeryd. Paid a barnu'n galed, mae'r natur ddynol yn llawer gwell nag y medri di i gweld hi. Dyn llawn o deimlad oedd Enoc Ifan ac os esgeulusid o, mi fydde'n teimlo i'r byw. 'Roedd o ar i wely marw, os ydw i'n cofio'n iawn, ar adeg Sasiwn y Bala. Ychydig o'r pregethwyr a'r blaenoried oedd yn mynd i edrych am dano, — llai nag oedd o'n ddisgwyl. "Wel, wel," medde ynte, "mi fedran 'neyd yn Sasiwn y Bala hebdda i; ond fedran nhw ddim gneyd hebddai yn y Nefoedd." Ac ni fedren nhw ddim gneyd yn y Nefoedd heb Enoc Ifan chwaith." "Prun o blant Pen y Geulan rodd wy drwg i'r hen Charles Jones Llanarmon?"
"Taw. Mi fu'r hen gloc yma'n tician i Forgan Howel, ac Evan Evans Nant y Glôg, ac Ebenezer Morris, a Richard Dafis o Gaio, a'r hen Hughes Lerpwl, a lluoedd o honyn nhw."
"Yn tydi o'n beth rhyfedd ein bod yn medru dioddef swn y pendil. Y mae yr un fath o hyd, — tip, tip, buase dyn yn meddwl mai poen anioddefol fuase gwrando ar beth mor undonog. Ond y mae'r glust yn rhoi rhyw amrywiaeth a rhythm i'r swn, onide buase stori'r hen gloc yn anioddefol."
"Dene wyt ti'n ddysgu yn yr ysgol? Mae rhyw wirionedd yn y peth wyt ti'n ddeyd. Buase llawer o honom yn anioddefol i'n gilydd oni bai ein bod yn rhoi rhythm dychmygol i stori llawer un. Ond nid pob pregethwr fedre ddiodde stori'r hen gloc ychwaith. 'Roedd o'n gydymaith diddan i John Jones Talysarn a Thomos John wedi i bawb arall droi 'i cefne arnyn nhw. Ond mi fydde John Evans New Inn yn codi o'i wely, ac yn cydio yn i bendil o, — a bydde'r hen gloc yn ddistaw y noson y bydde John Evans yn cysgu ym Mhen y Geulan."
Erbyn hyn, y mae henaint wedi effeithio ar yr hen gloc hefyd. Safodd ryw noson, er nad oedd yr un John Evans New Inn wedd cydio yn ei bendil ac yr oedd mor ddistaw a'r llu o lefarwyr sydd wedi tewi yng Nglyn Distawrwydd. Yr ydym oll wedi dysgu edrych ar y cloc fel bod byw, fel un o honom ninnau, a thybiem mai o fwriad y safodd. Tybiem nad oedd yn hoffì dull yr amseroedd newyddion; daw ceidwadaeth gyda henaint bob amser. Ar ei gyfer saif rhyw ddandi o gloc bach newydd spon. Prin y mae ei baent newydd aroglus wedi sychu, ac y mae ei got yn edrych yn ffasiynol iawn rhagor cot ddu yr hen gloc. Y mae'r cloc bach yn tician yn fuan fuan, fel pe buasai rywun llawn ffwdan bob amser ar golli'r tren; y mae ticiadau'r hen gloc yn amfaidd a phwyllog, fel pe buasai amser i bob peth. Wrth glywed y ddau gloc yn tician trwy eu gilydd, — llais pwyllog yr hen a llais cyflym y newydd, — meddyliem eu bod yn ffraeo o hyd.
Ac o'r diwedd rhoddodd yr hen gloc y ddadl i fyny, a safodd. Ceisiwyd meddyg clociau gore'r wlad ato, a rhoddodd hwnnw ei holl ddyfais ar waith i wneyd i'r hen bererin methiantus fynd. Ac o'r diwedd, er llawenydd i ni, clywyd y ticiau trymion, — rhai fel pe'n llawn ddieithrwch amser,— drachefn. Prin y tybiem y medrai cwrs amser ddirwyn ymlaen heb neb i'w wylio ond yr ysgogyn cloc bach. Rhowd bysedd yr hen gloc ar yr un fan a bysedd y cloc bach, sef ar hanner dydd ; a chyd- gychwynasant.
Pan aeth yn hir brydnawn, er syndod i ni, nid oedd y clociau'n gytun. Yr oedd bysedd yr hen gloc yn mynd o chwith. Yr oedd yn gwrthod mynd ymlaen i'r dyfodol, ceisiai fynd yn ol at Ebenezer Morris a Thomas John a John Elias a John Jones Talysarn. Yr oedd ein parch mor fawr i'r hen Fethodist fel y tybiem, am eiliad ein dychryn, fod Amser wedi troi'n ol gydag ef, a fod gweddi'r bardd wedi ei gwrando, —
| “ |
|
” |
Na, wedi colli arno ei hun 'r oedd yr hen gloc, — fel y clywais am hen flaenor o'r fro yma yn ceisio siarad Saesneg ar ei wely marw.
Gwell sefyll na throi'n ol. Ac erbyn hyn mae'r hen gloc wedi sefyll. Dywed rhai fod Methodistiaeth wedi sefyll hefyd, ac yn edrych yn hiraethlawn yn ol; fod cyffro a theimladau byw y Diwygiad yn gweithio eu nherth allan, a fod adeg gorffwys yn dod. Na ato Duw i hynny fod, — peth prudd yw gweld hen bendil neu hen ddiwygiad wedi sefyll. Ni safant, hwy yw dechreu tragwyddoldeb. "Pendil yw tragwyddoldeb," ebe Jacques Bridaine, "yn ailadrodd, yn nistawrwydd beddau, Am byth! Byth — Byth! Am byth!" Bydd llais tragwyddoldeb yn llawnach na hynny, ni ddistewir tant y diwygiadau byth, —
| “ |
|
” |
.jpg)