Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg/Llyfr y Seiat
| ← Hen Fethodist | Clych Adgof - penodau yn hanes fy addysg gan Owen Morgan Edwards |
Fy Nhad → |
-
Y CAPEL NEWYDD
_Llanuwchllyn.jpg)
LLYFR Y SEIAT.
| “ |
|
” |
I HANESYDD cyfnodau a ddaw, bydd y seiat, nid yn unig yn un o sefydliadau mwyaf dyddorol y ganrif hon, ond yn un o'i sefydliadau mwyaf pwysig hefyd. Ynddi y ffurfiwyd cymeriadau goreu Cymru, ac nid ydyw ei nerth eto wedi dechreu pallu. Ynddi y dysgodd llawer un sy'n rheoli ei ardal, nid yn unig fyw mewn dull rydd awdurdod i'w eiriau, ond hefyd ofalu am "wedd allanol yr achos," — gofalu am gyfarfodydd, am arian, am fusnes ymhob gwedd, gyda ffyddlondeb a manylder a hunan-aberth. Ac fel y mae llywodraeth y wlad yn dod yn fwy gwerinol, y mae dylanwadau'r seiat yn dod yn fwy amlwg. Cafodd y Saeson lawer mwy o fanteision i ddysgu gwersi llywodraeth leol na'r Cymry, a thybir fod ganddynt gyfaddasder neillduol at drefnu a rheoli, — tra mai athrylith wyllt a gwrthryfelgar ydyw athrylith y Celt. Wrth weled y gwaith mawr wna Cynghorau Sir Cymru, gyda medr a than ymdeimlad o gyfrifoldeb, gofynnir pa le a pha bryd y dysgodd y Celt reol, pa le a pha bryd y daeth pwyll arafaidd yn eiddo iddo. Ac atebir, heb gyfeiliorni, mai yn y seiat.
Nid anyddorol, hwyrach, fydd trem ar hanes un seiat. Y mae llyfr seiat, wedi ei gadw'n fanwl ac wedi ei ysgrifennu'n brydferth, o fy mlaen. Yr wyf yn cofio'r gŵr a'i hysgrifen- nodd, — gŵr glandeg a thywysogaidd yr olwg arno. Yr oedd yn dir-feddiannwr yn ei ardal, ac felly'n fwy anibynnol na'i gyd-grefyddwyr, y rhai oedd braidd i gyd yn denantiaid i dir-feddianwyr oedd yn coleddu efengyl arall, — tir-feddianwyr edrychai ar y seiat fel melldith i'r wlad, oddigerth pan fyddai eisiau cyfarfod gweddi i rwystro'r gwair bydru ar gynhaeaf gwlyb, neu i rwystro'r adlodd losgi'n golsyn gan angerdd gormod gwres. Yr wyf yn cofio un peth am yr ysgrifennwr hwnnw, — byddai arno awydd parhaus am olchi ei ddwylaw. Byddai pasio dwfr meddal cynnes, heb roddi ei ddwylaw ynddo, yn ormod o demtasiwn iddo. Yr oedd arno awydd cadw pob peth yn lan. Llawer gwaith y bum yn mynd a'i lythyrau i'r post, gyda chyngor yn fy nghlustiau, — "Os bydd arnat eisiau ysgrifennu llythyr, cadw ef yn berffaith lân, fydd yr un duwiol yn rhoi bysedd budron hyd ddim." Digon prin y niedrid ymddiried y llythyrau i'm bysedd i heb ddeilen bob ochr i'w hamddiffyn; a byth er hynny, y mae gweled ol fy mys ar unrhyw beth yn gwneyd i mi holi fy hun a ydyw'm cymeriad yn peidio gadael ystaen ar y bywydau ieuainc yr wyf yn dod i gyffyrddiad â hwy.
Hwyrach, ddarllennydd, iti glywed son am blwyf ym mysg plwyfydd Cymru o'r enw Llanuwchllyn. Nid yw hynny yma nac acw, o ran hynny; ond am seiat y lle mynyddig hwnnw yr wyf yn mynd i son. Ni ddywedaf ddim am y lle, ac am y bobl ni ddywedaf ond ychydig, — sef eu bod yn gorfod gweithio'n galed am eu tamaid, a'u bod yn fwy crefyddol ac yn hoffach o feddwl na thrigolion llawer ll y gallaswn ei enwi. Ond y mae'r lle'n ddigon tebyg i leoedd ereill fel y gallwn gymeryd ei seiat yn engraifft o filoedd o seiadau trwy Gymru.
Daeth Howel Harris i Lanuwchllyn yn 1739, a phregethodd i dyrfa oedd yn awyddu am glywed yr efengyl. Nid tyrfa o wŷr bwystfilaidd, yn cael eu harwain gan offeiriad penboeth neu yswain meddw, a gafodd Howel Harris yma, ond pobl garedig a syml. Ni erlidiwyd neb am grefydd yn Llanuwchllyn erioed. Yr oedd yr ardal wedi ei braenaru'n dda cyn i Howel Harris ddod i hau yr had. Yr oedd Rowland Fychan wedi cyfieithu llyfrau duwiol, ac wedi dweyd am faddeuant a hirymaros. Yr oedd Gwerfyl Fychan, — y brydyddes fasweddol y dywedir ei bod yn huno yn yr un fynwenit ag Ann Griffiths, — wedi gadael cywyddau i Dduw a Christ ar lafar gwlad. Yr oedd Morgan Llwyd o Wynedd wedi pregethu yma, ac wedi gadael eglwys Anibynnol flodeuodd trwy aeaf caled hyd nes y gwelodd wanwyn yn nyddiau George Lewis a Michael Jones. Yr oedd y Crynwyr wedi dioddef yma hefyd. Danghosir y fan y pregethent, y mannau y trowd hwy o'u cartrefi, y mannau y gwerthwyd eu heiddo, a'r fynwent werdd neillduedig lle y gorweddant ar y fron uwchlaw Llyn Tegid. A phan ddaeth y Diwygiad Methodistaidd, yr oedd Llanuwchllyn ar lwybr y pregethwyr oedd yn teithio o Dde i Ogledd, ac o Ogledd i Dde. Ychydig o leoedd fu dan ddylanwad grymusach a thynerach, ac y mae'r Llyfr Seiat hwn yn goflyfr am gymeriadau prydferth, yn codi adgofion fel y deheu-wynt yn anadlu dros ardd y brenin i wasgaru ei pher-aroglau.
I. 1739 — 1791. Dyma gyfnod y pregethu achlysurol. Yn 1739 gwelwyd gŵr ieuanc pump ar hugain oed yn sefyll ar ganol y Llan i bregethu i rai cannoedd am drugaredd Duw. Yr oedd acen y De, acen sir Firycheiniog ar dafod Howel Harris, ond nid oedd hynny'n rhwystr i'r rhwyddineb melus a gafodd. Y flwyddyn wedyn daeth offeiriad ieuanc o sir Aberteifi dan argyhoeddiad dwfn, i bregethu i eglwys y llan. Dywedais na erlidiwyd neb am grefydd gan bobl Llanuwchllyn; dylwn ddweyd i Ddaniel Rowland gael ei erlid yn eglwys y lle. Tra'r oedd y gŵr ieuanc yn darllen am felldith yr annuwiol yr oedd hen wraig yn canu'r gloch, rhag i neb ei glywed, a gofynnodd rhywun yn ddigllawn iddo, pan yn darllen, a oedd Stephen Glan Llyn yn felldigedig. Bu diwygwyr y De'n pregethu am hanner can mlynadd ar eu tro cyn i'r seiat Fethodistaidd gyntaf ymffurfio; cyn hynny yr oedd Howel Harris a DanieÌ Rowland a Williams Pant y Celyn yn eu bedd.
II. 1791—1804. Dyma'r cyfnod crwydrol, pan oedd y seiat ieuanc yn crwydro o fan i fan. Nis gwn a ydyw hynny'n rhyw argoel, — y mae bron bob man y bu erbyn heddyw'n garnedd o adfeilion neu'n llannerch werdd. Ar y cychwyn nid oedd ond diadell fechan o bump, — Richard Prichard o'r Graienyn draw, Edward Rowland o Fadog ar lan y llyn, Elizabeth Edward o Ryd Fudr ar ochr y ffordd Rufeinig ar y fron fry, Robert Tomos o Goedladur ddigysgod, ac Owen Edward o Ben y Geulan ar lawr y dyffryn. Ond buan y cynyddasant, gan ddewis tri blaenor, — Edward Rowland, Owen Edward, a Thomas Ffowc o Gaer Gai.
Nid rhyw eang iawn oedd eu gwybodaeth, na manwl. Adroddir am un hen wraig yn mynd i ben y Bryn Derw, yn y dyddiau hynny, ac yn codi ei dwylaw mewn syndod wrth weled Llanuwchllyn a'r mynyddoedd, ac yn dweyd, — " Arglwydd anwyl, mae dy fyd di'n fawr !" Gweddiai hen frawd syml am i'r holl fyd gael ei achub, "o Gaergybi i Gaer Dydd." A dywedir am hen bererin sydd newydd huno ei fod wedi gweddio dros bentref bychan bychan, — " O Arglwydd, achub heno filoedd yn y pentref hwn." Ond er mor afreolaidd oedd ehediadau eu dychymyg, dygwyd hwy i gymundeb â byd tragwyddol, enillasant feddylgarwch, a'r dedwyddwch aruchel nad ydyw i'w gael ond ym myd y meddwl. Yr oedd Rhagluniaeth wedi eu breintio a chwaeth wnai iddynt garu'r tlws a'r cain, er nad oedd wedi rhoddi llawer o fanteision addysg yn eu cyrraedd. Os amheua neb geinder eu chwaeth darllenned eu penillion telyn. Yr oedd ganddynt leisiau mwynion, a chanent addoliad byw. Nid oedd llawer o bryd- yddiaeth yn eu hemynnau, — rhyw gerdd ddigon gwladaidd, heb fawr ddychymyg, a ganent, —
| “ |
|
” |
Yn yr emyn hwn y mae gwirionedd rhyddiaith, ac apeliai'n gryf at yr amaethwyr oedd yn pwyso eu hanifeiliaid yn bryderus yn y Bala. Byddai ambell emyn arall yn gofyn am dipyn ychwaneg o ddychymyg, —
| “ |
|
” |
Ond er gwaeled eu hemynnau cyntaf, yr oedd greddf brydyddol o'r iawn ryw yn y crefyddwyr hyn; a buan y deallasant fod bywyd a gwirionedd yn emynnau amaethwr Pant y Celyn yn sir Gaer Fyrddin, ac ym merch Dolwar Fach yn sir Drefaldwyn. Yn union wedi dechreu'r ganrif hon, yr oeddynt yn canu, —
| “ |
|
” |
Nid oeddynt heb eu hanawsderau ychwaith. Llawer o dywydd welodd Ifan Ffowc, hen gynghorwr ffyddlon yn eu mysg. Llawer ystryw fu gan y diafol i rwystro i Ifan Ffowc wneyd daioni. Cododd ddannodd enbyd arno unwaith ar ddydd gwaith, gyda golwg ar y Sul a'r bregeth ar ei gyfer. Aeth Ifan Ffowc i'r Bala ar nawn Sadwrn, wedi nos ingol, i dynnu'r dant. Cerddai adre'n llawen gyda glan Llyn Tegid, wedi cael gwared hollol o'i boen. Yr oedd heb gysgu er ys nosweithiau, yr oedd awel braf y nos yn dwyn cwsg melus i'w amrantau; aeth dros y clawdd, a gosododd ei hun dan dderwen ar lan y llyn i gysgu, am ennyd. Pan ddeffrodd Ifan Ffowc, gwelodd fod y diafol wedi ennill y dydd ar ol y cwbl, — yr oedd haul nos Sul yn suddo o'i olwg dros y mynydd yr ochr arall i'r llyn. Dioddefodd Ifan Ffowc dipyn o erIid oddiwrth ei wraig hefyd, yr hon a ofnai y collai ei waith pannu oherwydd ei grefydd.
Nid rhai wedi colli golwg ar eu gwaith yn y byd hwn oedd pobl y seiat, — nid oedd eu gonestach yn y plwy, na gweithwyr caletach. Yr oeddynt yn barod i ddioddef o achos cydwybod pan fyddai eisiau, ond ni ruthrent i wyneb treialon er hynny. Ambell adeg, danghosent ddoethineb a gochelgarwch mawr. Un tro. gwelwyd y gochelgarwch hwn yn ymylu ar y digrifol. Yr oedd cyfarfod gweddi mewn ty annedd o'r enw Pig y Swch, ac yr oedd un brawd, mewn gweddi hwyliog, wedi gyrru ar y diafol heb fesur. Ar ei ol, galwyd ar grydd bychan bywiog o'r enw Niclas Wmffre. Ac ebe hwnnw, —
| “ |
"O Arglwydd mawr, dyro ddoethineb i ni, trwy dy ras. Gwna ni'n ochelgar beth a ddywedom. A gwared ni rhag ymosod gormod ar y gelyn ddyn, rhag ofn iddo fo'n cael ni eto, a deyd, wrth ein fflangellu ni, — ' Ydech chi'n cofio, lads, fel yr oeddech chwi'n gyrru arna i ym Mhig y Swch." |
” |
Os oedd llawer o honynt yn gall fel y sarff, yr oeddynt yn ddiniwed fel y golomen. Tyfodd cryfder eu meddwl a phurdeb eu bywyd ynghyd.
III. 1804—1872. Dyma gyfnod yr hen gapel. Nid oedd tir i'w gael yn agos i'r llan; mwy nag oedd yr amser yr oedd yr Anibynwyr yn codi eu capel hwy. Clywais hen flaenor yn dweyd hanes codi'r capel mewn Cyfarfod Misol. Nid oedd yn un y gallesid meddwl y medrai adrodd hanes yr achos yn hawdd, — yr oedd atal dweyd arno, ac yr oedd ynddo duedd gref at wylo. "Yr oedd yn anodd iawn i ni gael lle i godi capel," meddai. "Yr oedd y tir-feddianwyr i gyd yn meddwl mai dinistrio'r byd oedd ein hamcan. Ond mi roddodd John Jones Plas Deon dir i ni. 'Rydw i'n cofio John Jones. Nid oedd ond un sêt yn y capel. A John Jones oedd yn honno. Wrth edrych ar John Jones y byddem ni'r plant yn gwybod fath bregethwr fyddai yn y pulpud. Os byddai'r pregethwr yn un sal, pesychai ac edrychai ar ei het. Ond os byddai'n un da, mi griai John Jones; a hen g-griwr iawn oedd o hefyd." Erbyn cyrraedd i'r fan yma yr oedd adgofion bore ei oes wedi gwneyd i'r hen bererin wylo'n lle siarad; a rhyw frawd llai gwlithog orfod orffen yr hanes.
Ie, un sêt oedd yn yr hen gapel. Meinciau oedd eisteddleoedd pawb ond teulu John Jones. Ac fel eglwys y plwyf, brwyn oedd y llawr. Dywedodd meddyg Americanaidd wrthyf fi unwaith ei fod ef yn methu dirnad paham yr oedd mor ychydig o afiechydon ymysg pobl sydd yn byw yn wastad ar lawr cerrig neu briddfeini; nid oes dim yn iach, ebe ef, ond llawr brwyn neu lawr coed. Safai y capel ar lan llyn y ffatri, — yr unig lyn o ddwfr tawel yn y plwy i gyd. Yr oedd ei dalcen i'r tywydd, — i'r gwynt ystormus ruthrai dros y Garneddwen o'r môr, ond yr oedd coed o'i flaen, yn taflu eu cysgodion trosto yng ngwres yr haf. Ar lawer bore Saboth bum yn edrych arno odditan dwmpath o ddrain blodeuog, heibio i olwyn ddŵr y ffatri gerllaw. Nid oedd dim hynotach ynddo, i estron, na'r tai gerllaw; nid oedd iddo ddim tegwch adeiladwaith, — ond mor bwysig ydyw'r hen gapel i fywydau y rhai a fu ynddo. Ynddo cafodd dynion ddysg pan nad oedd ysgol o fewn eu cyrraedd; ynddo cawsant ddiwylliant pan nad oedd cyfarfod llenyddol na phapur newydd o fewn y fro; cawsant barch i awdurdod a deddf pan nad oedd fawr yn y deddfau eu hunain i hawlio ufudd-dod iddynt. Wrth edrych ar y capel heibio i'r olwyn ddŵr, ni welwn ddim o'r mynyddoedd gogoneddus sy'n edrych i lawr ar y capel, ni welwn ond y rhosydd sy'n esgyn yn raddol i ben y Garneddwen, mynydd mor isel fel y medrwyd rhoddi ffordd haiarn ar ei war.
Cyn codi'r capel cyntaf yn 1804, yr oedd Jones o Ramoth wedi gadael y Bryn Melyn yn y mynyddoedd unig draw, yr oedd Ellis Evans wedi gadael ei fwthyn ar y Garneddwen, yr oadd Dr. Lewis yn tynnu tyrfaoedd i'r Hen Gapel yr ochr draw i'r plwy. Ac mewn tŷ to Brwyn, gyda ffenestri mor fychain fel mai prin y medrai dryw bach fynd drwyddynt, yr oedd Robert William, gweinidog dyfodol diadell y Gapel Newydd, yn faban dwyflwydd oed.
Yn 1807 dechreuwyd cadw Ysgol Sul. Yr oedd rhai o'r hen frodyr yn teimlo'n bur amheus o honi, gan mai prin y tybient fod ysgol yn addoliad; ond rhoddodd pregeth John Elias ar Green y Bala ben ai' eu hamheuon. Thomas Ffowc, Owen Edward, Ifan Tomos o'r Ceunant, a Simon Jones y Lôn oedd yr athrawon cyntaf. Gof oedd Simon Jones, ac yn ei efail wedi hyn yr oedd dau wr ieuanc o allu anghyffredin, — ei fab fu farw yn yr Amerig, a'r un adwaenid wedi hynny fel Ap Vychan.
Erbyn 1844 y mae'r eglwys fechan wedi cynyddu, ac y mae'r seiat wedi dod yn allu yn y wlad. Yr oedd pwyllgor o ffermwyr cyfrifol yr ardal yn gofalu am bob trefniadau, yr oedd dirwest mewn bri, gofelid am addysg y plant, a thelid i bregethwyr teithiol rywfaint rhwng swllt ac wyth swllt yr un. Yn ystod un flwyddyn, bu cant a dau ar hugain bregethwyr, o bob cwr yng Nghymru, yn annerch y gynulleidfa; ac y mae'n amlwg fod blaenoriaid y seiat mor bryderus ac mor ofalus a Gweinyddiaeth boliticaidd pan na fyddo ei mwyafrif ond y nesaf peth i ddim.
Ond rhaid i ni brysuro. Y mae'r llyfr seiat sydd o'm blaen yn dechreu yn 1856, ac yn adrodd hanes y crefyddwyr hyd 1870. Yn y flwyddyn honno yr oedd pedwar o flaenoriaid a gweinidog. Dafydd Rhobert o'r Garth Isaf, Owen William o'r Rhyd Fudr, Edward Edwards o Ben y Geulan, a John Jones o Blas Deon oedd y blaenoriaid. Gŵr galluog a pharod i waith oedd Dafydd Rhobert, gyda threm ddireidus yn ei Iygaid. Athraw yr A B C oedd Owen William, bum yn eistedd ar ei lin i ddysgu'r llythyrennau 'oedd wedi ysgrifennu ar ewinedd fy mysedd. Byddai'n cymeryd tybaco nid ychydig, ac yr wyf yn clywed arogl tybaco ar yr A B C byth. Yr oedd ganddo feddwl mawr o'i swydd, ac ni fynnai son am ymostwng i'r rhai gwrthryfelgar. Pan fyddai y lleiII yn bygwth ymddiswyddo, atebai ef yn dawel, — "Wel, ie, ond pwy fedra nhw gael i wneyd y gwaith yn well? Mwya'n y byd dreia nhw dynnu ei got oddiam Owen, tynna yn y byd y lapiff Owen hi am dano." Bu'r hen Gristion gloew farw wedi ymgysuro wrth feddwl ei fod wedi cychwyn miloedd o blant i'w Beibl ac at Grist. Athraw a melinydd oedd Edward Edwards, — gŵr golygus, hawdd ganddo chwerthin a wylo, wedi cael mwy o fanteision addysg na'r cyffredin, ac un di-guro gyda phlant. John Jones oedd ysgrifennydd y llyfr hwn.
-
YR HEN GAPEL.
Wrth edrych ar y capel heibio'r olwyn ddŵr ni welwn ddim o'r mynyddoedd.
_Llanuwchllyn.jpg)
Cyn marw, yr oedd yr hen bregethwr ffyddlon wedi cael help bugail yn gwybod digon i addysgu bechgyn y dyddiau hyn, ac ni chlywais neb yn dweyd am dano ef ei hun ei fod wedi mynd yn hen ffasiwn. Pryderodd lawer am yr ieuainc, a cheisiodd sefyll rhyngddynt a'r gelyn ddyn. Er eu mwyn hwy, anodd oedd ymadael, ond gwyddai fod y breichiau tragwyddol odditanynt pan yn colli amddiffyniad egwan ei fraich ef, —
| “ |
|
” |
Ymysg y pregethwyr ddoi i'w dysgu amlaf yr oedd Dr. Parry, un oedd yn meddu athrylith i ddysgu'n ddeniadol ac yn glir; Cadwaladr Owen a'i ddawn felus; John Davies Nerquis, yn dangos pethau rhyfedd o Ddiarhebion Solomon a Chân y Caniadau; William Prydderch a Ffowc Ifan, yr efengyl a'r ddeddf; a llawer mab athrylith wyllt,— Dafydd Dafis Cowarch, Dafydd Rolant, a Robert Tomos Llidiardau. Yn ei dro, doi hen of hefyd, un o'r fro hon, o'r enw Tomos Dafis, ond yr oedd wedi taflu i fyw i Felinbyrhedyn. Pur ddigrif oedd, ac yr oedd ei gydmariaethau cartrefol yn darawiadol iawn. Pan ddaeth un tro, yr oedd gŵr ieuanc o'r ardal yn dechreu pregethu. Gŵr ieuanc gordduwiol oedd hwnnw, un eiddil coesfain breichfain, wedi dysgu'r Beibl allan ac adrodd salmau ar hyd ei oes. Daeth yr hen of ato, cymerodd ef o'r neilldu, ac ebe ef, gyda phwyslais pwysig ar ei eiriau, —
" Fy machgen i, yr wyt ti ar gychwyn ar waith mawr, ac y mae gen i gyngor iti."
" Oes, Tomos Dafis," ebe'r bachgen, gan droi llygad glâs fel llygad sant arno, "byddaf yn ddiolchgar iawn am gyngor ar yr argyfwng pwysig hwn yn fy mywyd."
"Oes, fy machgen anwyl i; yr ydwi'n teimlo drosot ti i waelod fy nghalon, mi fum i'n dechre pregethu fy hun."
Yr oedd y llygaid gleision yn agor yn lletach, a neshaodd yr hen bregethwr at yr ymgeisydd, a chydag agwedd o berffaith ymddiried, hanner sibrydodd wrth y bachgen duwiol hwnnw, gyda phwyslais bywyd, — "Fy machgen i, paid byth a phaffio."
Rhyfedd mor fawr ydyw edmygedd y gwan a'r di-ffurf tuag at brydferthwch a chryfder mewn un arall. Er mor annisgwyliadwy oedd cyngor yr hen bregethwr ac er mor chwithig, nid fel sen nac fel ffolineb y cymerodd y gŵr ieuanc eiddil duwiol ef. Breuddwydiodd am ennyd fod ganddo nerth corff, a gallesid ei weld, wrth fyned adref hyd ddôl unig, yn taflu dwrn gwyn bach ar led-tro i wyneb gelyn dychmygol. Nid oedd wedi meddwl am gyflawni gwrhydri fel hyn erioed tan glywodd gyngor yr hen bregethwr. Y mae'n anodd iawn hyd yn oed i'r seiat ddwyn neb oddiar yr hen deulu dynol.
Ymladdwr oedd y pregethwr cyn dod i'r seiat, a phaffio oedd ei demtasiwn ef. Pe buasai'r gŵr ieuanc wedi troi heibio'r odyn y noson honno, wedi'r seiat, gallasai weled yr hen of gyda chymdeithion bore oes yn mynd dros ei helyntion. Adroddai ei hanes yn mynd i bregethu ar fore Sul i Lanfachreth, a phwy ddaeth i'w gyfarfod ar y Garneddwen ond ei brif wrth- ymladdwr yn nyddiau'r cnawd. " Aeth yn fatel yn y fan," — ebe'r pregethwr gydag ochenaid, — ac ychwanegodd gydag acen debyg iawn i acen llawenydd, — " yr oedden ni'n dau'n waed yr ael cyn pen deng munud, a chyn pen hanner awr yr oedd o yn ffos y clawdd."
"Ddoth llawer i'r seiat yn Llanfachreth y Sul hwnnw, Twm?" gofynnai'r odynwr yn ddireidus.
Cyfaddefodd y gof ei fod wedi anghofio popeth ond ei fuddugoliaeth. Gwelais yr hen ymladdwr wedi hynny ar heol Machynlleth. Yr oedd dau gi'n ymladd, ac ar flaen y dorf, yn hysio ei oreu, yr oedd yr hen frawd, yn ei siwt bregethu, a'i wallt yn y gwynt. Yr oedd yr hen ddyn yn gryf ynddo hyd y diwedd.
Nid pregethwyr od oedd y rhai mwyaf derbyniol er hynny. Byddai'r capel yn orlawn pan ddoi John Jones Talysarn. Daeth John Jones unwaith ar Sul Enoc Ifan. Anfonwyd Enoc Ifan i'r pulpud i ddechreu'r odfa iddo. Wedi gweddio, cododd Enoc Ifan ei lygaid a dywedodd, — " Y mae yma fwy o honoch chwi nag y fydd yn fy ngwrando i. Rhag ofn na chaf fi l byth gyfleustra eto, mi bregetha i dipyn i chwi."Ac er mor anfoddog yr edrychai'r gynulleidfa, pregethodd Enoc Ifan cyhyd ag y gallai iddynt.
Dywedodd brenin unwaith, mewn dull rhy arw i mi fedru ail adrodd ei ddywediad, nas gall brenhiniaeth a phresbyteriaeth gyd-fyw. Yr oedd digon o deimlad gweriniaeth yn y seti ol, a dyma ddernyn o'r llyfr sy'n arwydd ystorm a chwyldroad, —
"Gwnaed sylw maith a difrifol ar y dull presennol o gadw cyfarfodydd eglwysig-. Ofnid fod y dull presennol o'u cadw yn achos i amryw absenoli eu hunaiu oddiwrthynt. Sylwyd fod gormod o ymholi ynghylch profiad, pryd y dylesid cyfrannu gwybodaeth. Sylwyd fod llawer o'r ieuenetid sydd wedi eu derbyn yn ddiffygiol iawn mewn gwybodaeth ysgrythyrol, a fod yma ddiffyg ymgais at eu goleuo.
"Fod y swyddwyr eglwysig i raddau mawr yn esgeuluso gwneyd eu rhan yn nygiad y Society ymlaen, a bod hynny yn rhoi effaith ac argraff ddrwg ar yr holl frawdoliaeth. Sylwyd eu bod yn effro a gofalus am bethau allanol yr eglwys, ond yn dra diffygiol yn y rhannau mwy ysbrydol. Gwnaeth rhai o'r swyddwyr ychydig o amddiffyniad iddynt eu hunain; ond y penderfyniad y daethpwyd iddo oedd hyn, — Fod y sylw i gael ei ddwyn ger bron committee 'r eglwys y tro cyntaf y cyfarfydda, a Robert Williams ein gweinidog yn bresennol, a dau gynhygiad i gael eu rhoddi ger bron. 1. Fod y swyddogíon i ymgymeryd ag ychwaneg o'r gwaith nag y maent yn bresennol, sef ymddiddan a'r rhai o'r dosbarth ieuengaf yn y societies, traethu ambell dro ar ryw fater penodol, ynghyda chadw rhyw foddion gyda'r dosbarth ieuengaf.
"Sylwyd fod achos crefydd yn myned yn is yn ein plith."
Ond ni welais yr anghydfocl lleiaf yn yr eglwys fechan erioed.
Yr oedd gofal y brodyr am eu gilydd yn amlwg, cesglid i'r tlodion yn ol y dull apostolaidd. A gofelid am roddi papur i rai fyddai'n myned i ffwrdd, — i Loegr, i'r Amerig, ac i bob rhan o'r byd, — gan eu cyflwyno i'w cyd-grefyddwyr yn yr ardal honno. Aeth llawer i ffwrdd i wasanaethu neu i'r ysgol " ar brawf," rhai i'r Deheudir, rhai i'r Amerig, rhai i'r bedd.
Ond trwy'r llyfr, rhestr y rhai fu farw ydyw y peth mwyaf tarawiadol. Ar ol pob enw, rhoddir crynhodeb byr o'i fywyd, — a hynny ar adeg pan na chofid ei feiau mwyach. Agorwyd y fynwent yn 1859, — blwyddyn y Diwygiad, pan ddaeth "David Morgan a'i gyfaill Evan Phillips" drwy'r wlad. Y gyntaf gladdwyd yn y fynwent newydd oedd gwraig Ifan Dafydd o'r Plas, a Robert William oedd yn gweinyddu ar lan y bedd cyntaf. Ymhen tipyn claddwyd Sian Tomos y Ceunant, yn 94 mlwydd oed; derbyniasid hi'n aelod ym Mhen y Stryd pan yn un ar hugain oed, a bu'n aelod o'r seiat heb gerydd ar hyd ei hoes grefyddol hirfaith. Ar ei hol hi aeth Evan Lewis, tailiwr. "Yr oedd y brawd hwn yn hynod am ei ffyddlondeb yn ei holl gysylltiadau crefyddol, yn enwedig gyda'r canu a'r Ysgol Sabbothol, i'r hon yr oedd yn ysgrifennydd gofalus hyd ei fedd." Yr wyf yn ei gofio'n dda, tailiwr teithiol oedd, yn crwydro o fwrdd i fwrdd. Ni fedrwn adael cornel y bwrdd tra byddai'n son am y palmwydd a'r coronau sydd yn y nefoedd. Gwn iddo, mewn tlodi dygn, fagu'r plant caredicaf yn yr ardal. ond nis gwn heddyw o bedwar cwr y byd ym mha le y maent. Dyma wr ieuanc yn marw, a'i faban deg diwrnod oed yn cael ei gladdu ar ei ol. Dyma wr arall yn gorfod gadael priod a phump o blant bach heb eu magu, — y mae'r croniclydd yn meddwl am "y ffordd yn y môr " wrth adrodd ei hanes, — a chyn hir dyma ei hen fam yn dymuno ei chladdu wrth ei ochr, er ei bod yn aelod selog gydag enwad arall. Yn angau ni wahanwyd hwy. "Wrth ochr ei frawd," "ym medd ei mham," — ebe'r llyfr o hyd. Yr wyf yn cofio geneth ieuanc brydferth yn cyflawni hunanladdiad, nid oes ar gyfer ei henw yma ond — " Cafwyd wedi boddi." Dyma blentyn mwyn deg oed, dymuniad llygad ei dad; dyma enw geneth glywais yn canu
"O fryniau Caersalem" fel angyles ar ei gwely angau, dyma hen wr "wedi cadw y ffydd," dyma fab y croniclydd fu farw dan dybio ei fod yn yr Ysgol Sul yn dysgu plant. Dyma enw Ann Wmffre, gwraig Niclas, hen grefyddwr hynod.
"Niclas Wniffres," ebe Dr. Edwards, ar ddiwedd cyfarfod ysgolion hir, "ewch i weddi am funud." Disgynnodd Niclas ar ei liniau ar darawiad amrant, — " Munud sydd gennom ni, Arglwydd mawr, mi elli di ein hachub ni oll mewn munud. Gwna hynny er mwyn Iesu Grist, Amen."
Yr oedd Niclas, er diniweitied oedd, yn bur ochelgar. Rhoddai ei gadach poced ar lawr cyn mynd ar ei liniau, rhag ofn nad oedd glanhawr y capel yn Gristion. Ond, er ei ochelgarwch, doi i brofedigaeth weithiau. Pan yn arwain cyfarfod gweddi ym Mhig y Swch unwaith trodd gynffon ei got bigfain at y tân mawn croesawus, a chymerodd ei got dân. Ond daeth Niclas o honi"n ddihangol. Oni bai am barodrwydd meddwl buasai wedi dwyn ei hun i warth o flaen ei frodyr a'i chwiorydd unwaith. Gododd yn sydyn oddiar ei liniau mewn cyfarfod gweddi cenhadol a hitiodd ei ben yn erbyn gwaelod y canhwyllbren crog. "Dyw!" ebe'r hen ddyn o fewn Niclas, dros y lle. Ond meddiannodd ei hun, ac ychwanegodd, — "Duw deyrnaso dros yr holl ddaear."
Maddeuer i mi am adael llyfr y seiat am funud, — y mae hanes byr am lawer bywyd prydferth ynddo. Ond rhaid i mi ymatal. Tua diwedd y Ilyfr y mae cofnodiad mewn llaw arall am farw'r croniclydd. "Bu yn ddiacon yn yr eglwys am ddeugain mlynedd, a gwerthfawrogid ei gyngor mewn materion bydol a chrefyddol. Bu yn ddefnyddiol iawn am dymor hir, ac yr oedd pawb yn dwyn tystiolaeth i burdeb ei gymeriad. Cafodd yr eglwys golled ddirfawr yn ei farwolaeth. Ni chafodd ond cystudd byr, a bu farw'n hynod dawel." Wrth adael llyfr y seiat hwn, nis gallaf lai na theimlo fod llawer bywyd arwraidd ymysg trigolion dinod ardaloedd mynyddig. Y mae yma ddegau o ddynion wedi gweithio'n galed ar hyd eu bywyd, — rhai o honynt wedi dioddef, oll wedi aberthu oherwydd dyledswydd neu gariad, — ac yr oeddynt yn fwy na choncwerwyr pan roddasant eu tariannau i lawr. Dyma fugail wedi torri ei galon, ac ni fynnai ei gi adael ei fedd. Dyma eneth ieuanc wedi disgyn i'r bedd pan oedd llygaid gwlad ar ei phrydferthwch. Dyma hen wr y bu ei weddiau fel gwlaw graslon ar galonnau diffrwyth lawer tro. Dyma un fu'n ddedwydd, ac a gollodd fwynder ei fywyd i gyd. Dyma Gromwell y seiat, gŵr yn cynllunio'n glir ac yn gweithio'n galed, gŵr yr oedd ei eiriau'n ddeffroad bywyd i bob bachgen ieuanc dan ei ofal. Ac y mae ei set yntau'n wag. Dyma un y medrai plant ddeall ei weddiau, dyma un diflino gyda'r Ysgol Sul. Y mae llu o honynt, pob un erbyn heddyw wedi rhoddi ei darian o'r neilldu. Y mae rhyw brudd-der melus mewn edrych ar hen dariannau, gyda tholciau brwydr ynddynt, yn rhes mewn eglwys neu deml. Yn llyfr y seiat y mae tariannau fil rhai fu'n ymladd yn erbyn gelynion Cymru, — yn erbyn anfoesoldeb ac anghrefydd, — ac wrth feddwl am eu gwaith hawdd ydyw dweyd eu bod oll yn estylch y cedyrn.
Pan yn mynd drwy'r hen ardal y tro diweddaf, gwelais gapel newydd mewn lle mwy amlwg. Ac y mae y seiat, erbyn hyn, wedi ei thrawsblannu yno.