Lewsyn yr Heliwr (nofel)/'B'rafan

Lewsyn yr Heliwr (nofel)

gan Lewis Davies (Lewis Glyn Cynon)

XXVI.—'B'RAFAN.

PRYNHAWN yr ail ddydd ar ol y penderfyniad yng Nghaerdydd gwelodd pobl Aberafon ddau ddyn ieuanc graenus a heinif yn disgyn oddiar y Coach Mawr ynghanol y dref ac yn cyfeirio eu camrau at westy y Ship yn ymyl.

Yn eu dilyn gan ddwyn eiddo y teithwyr yn ei freichiau yr oedd corach o ddyn a gynygiodd ei wasanaeth iddynt ar eu disgyniad.

"Yes, sir, I shall bring the other bag in a moment, sir," ebe fe mewn atebiad i ofyniad oddiwrth Lewsyn, ac aeth yn ol i ymofyn ail faich. Wedi dyfod i'r Ship eilwaith ar ol y rhai a'i cyflogasai, eisteddodd y gŵr bychan ar fainc gyfagos, a chan sychu ei chwys mewn ffordd arwyddocaol o ludded, ebe fe,—"This is the other bag, sir."

Talodd Lewsyn iddo am ei wasanaeth, ac a chwaneg- odd yn garedig,—

"What will you take, carrier?"

"A drop of beer, sir, thank you!" ebe yntau heb golli amser.

Yna pan gododd y tri eu diod at eu gwefusau, ebe Shams, gan siarad am y waith gyntaf, "Iechyd da!"

"Iechyd da!" ebe'r lleill mewn atebiad, ac yna yfwyd.

Wedi gosod eu llestri i lawr mentrodd y brodor ddweyd, "Cymry y'ch chi, 'rwy'n gweld."

"A Chymro y'ch chitha' wrth gwrs," ddaeth yn ol oddiwrth Shams.

"O, ie!" ebe'r brodor unwaith eto, "Cymry yw'r Counds, hil ac epil. Dafydd Cound yw'm enw i, Town Crier of the Ancient Borough of Aberavon. At your service, gentlemen!'"

odd Lewsyn gyfle yn hwn i gael ychydig o wybodaeth leol, ac ebe fe,-"Felly yr y'ch yn 'nabod 'Berafan yn lled dda, dybygswn."

"Lled dda! My dear sir! Does dim gwâdd ar y tir na chrab ar y traeth, nad wy'n nabod 'u pedigrees nhw i gyd!"

"O! felly, ma'n dda gen i gwrdd â chi, Mr. Cound, chi yw y dyn all weyd wrtho i y pethau 'wy i am wybod. Ond caniate wch imi gynnyg glasiad arall i chi yn gynta'!"

Hwnnw a gymerwyd, heb un gwrthwynebiad neilltuol o du y Town Crier gwybodus, ac erbyn dechreu ar yr ail lasiad yr oedd y gwron hwnnw yn dechreu holi cwestiynau ei hunan.

"Falla' mai disgyn 'n'ethoch chi, fyddigiwns," ebe fe, i fynd i Fargam neu Baglan. 'Rwy'n gweld y'ch bod yn aros yn y Ship heno."

"Nage, wir, nid mynd i Fargam nac i Faglan yr y'm ni, ac i fod yn blaen wrthoch chi, isha gwybod chydig bach am Richard Lewis, Dic Penderyn, yr y'm ni, ac yn neilltuol gweld 'i fedd e."

"Oh, you've struck it the very first time, gentlemen. Welwch chi'r cefen cam yma sy' gen i. Wel, i Mr. Richard Lewis mãe i fi ddiolch am dano. Ond, good old Dick! fe neidiws i lawr dros y wharf ar yng ol i. y funud y g'naeth e fe i'm stopo i foddi. Rwy wedi hen fadde' iddo fe. Poor old fellow! i ddod i'r fath ddiwedd truenus! Mae 'i berth'nasa' fe yn y dre'n llawn, ac yn respectable iawn hefyd. Ond chi fuoch yn lwcus i ofyn i fi ac nid iddi nhw am dano fe, achos mae nhw wedi teimlo i'r byw am 'i groci e."

"Wel, felly, do'n wir te'," ebe Lewsyn.

"Pryd fyddwch chi fyddigions am fynd i'r fynwent?"

"Ewn ni ddim heno, yr y'm wedi dod o ffordd bell ac wedi blino tipyn. Dwedwch deg bore fory."

"Alright, gentlemen! Fe alwa' i am danoch chi. ac fe ddof a Mr. David Jones yr hen Schoolmaster gyda fi hefyd. Dyw e' ddim wedi cadw ysgol ers dwy flynedd, ac mae'n siwr o ddod. Y fe gladdws pŵr Dic, a hynny'n ddigon parchus hefyd. Felon oedd Dic i chi'n gweld, a bu bron cael 'i gladdu fel ci oni bae am Mr. Jones."

"O, ie'n wir, dewch a Mr. Jones ar bob cyfri'. Fe licswn shiglo llaw a dyn o'i sort e', ta' dim ond am hynny."

Am ddeg trannoeth, pan oedd Lewsyn a Shams wedi gorffen eu brecwast, curwyd wrth ddrws parlwr y Ship, a daeth Mr. David Cound i mewn, yn cael ei ddilyn gan un o olwg syml ond hynod urddasol, a gyflwynwyd iddynt fel Mr. David Jones, cyn-ysgol- feistr y lle.

Wedi cymryd ohono lasiad o rum a llaeth ar wahoddiad Lewsyn, ac i'r Public Town Crier ddatgan ei barodrwydd i wynebu yr un tasg o'i du yntau, diolchwyd yn gynnes i'r henafgwr gan y ddau Gymro dieithr am ei barch i weddillion y llanc anffodus.

"Ie!" ebe fe, "wedi i Rys 'i frawd gymryd menthyg ceffyl a gambo'r Cwrt Isa i ddwyn 'i gorff bach e' bob cam o Gaerdydd yma, otych chi'n credu y gallsai natur ddynol ddala heb roi angladd Gwmrag iddo: Na all'sa' wir! foneddigion! Mae'n wir mai bachan gwyllt oedd Richard erioed, a mae Davy yma yn gwybod 'ny trwy brofiad gystal a finna', ond yr oedd ynddo rai noble qualities hefyd. Ac yn 'i angladd e', sirs, 'roedd 'Brafan i gyd, a phob un oedd yno yn llefen fel y glaw."

Ar hyn torrodd yr hen ysgolfeistr i lawr yn yr atgof am y peth, tra yr arhosai y lleill o gydymdeimlad dwfn wrth ei ochr yn fud.

Wedi iddo ymhen ychydig ail-feddiannu ei hun i raddau, ceisiodd Lewsyn ei gynorthwyo trwy ofyn iddo yn barchus,—"Beth oedd yr emyn gân'soch chi y diwrnod hwnnw, Mr. Jones?"

"O!" meddai ar unwaith, "yr hen un annwyl— Ymado wnaf a'r babell,'-a chredwch fi er inni gyd ddechre canu gyda'n gilydd, ychydig iawn ohonom oedd yn cwpla'r pennill, oblegid ellir ddim canu a llefen yr un pryd."

"Wel, Mr. Jones a Mr. Cound, fe ddown gyda chi nawr i weld 'i fedd e', os gwelwch chi fod yn dda."

At Eglwys Fair yr aed, ac yno ryw ddeg neu ddeuddeg llath o ddrws yr eglwys yr oedd maen ar ei orwedd yn dwyn yr argraff, R. L., 1831,—dyna'r oll.

Noethodd y pedwar eu pennau wrth y bedd, a buont am beth amser yn ddistaw a meddylgar iawn. Wedi hynny cuddiwyd y pennau drachefn a cherddwyd oddiyno yn araf yn ol i ganol y dref.

"Teg yw i ni 'weyd wrthoch chi," ebe Lewsyn wrth ymadael, "pwy y'm ni'n dau. Fy nghyfaill yw Mr. James Harris, driver y Glo'ster Flyer o Lunden i Glo'ster, a Lewis Lewis wyf finna' hyd yn ddiweddar o Awstralia, ond yn awr sydd a'm wyneb yn ol i'm cartre ym Mrycheiniog. Yr oeddem ni'n dau yn Riots Merthyr gyda Dic, ac 'walla 'nabyddwch chi ni'n well o ran 'n henwa' pan 'weda' i mai Shemsyn y Pompran yw e', a Lewsyn yr Heliwr w' inna."

"Wel, foneddigion," ebe'r ysgolfeistr oedrannus, "yr wyf yn wir wedi clywed 'ch enwau o'r blaen, ond taw beth o'ech chi gynt yn y Riots, bydd'ch parch i goffa pŵr Dic yn felys gen' i feddwl am dano tra bwy' byw, er na fydd hynny'n hir iawn."

"Diolch i chi Mr. Jones, a chitha' Mr. Cound. Mae'n bryd i'r Coach Mawr fod yma mewn deng munud. Yr y'm ni 'n mynd mlaen gyda fe i Gastellnedd. Ffarwel, 'ch dau!"

"Ffarwel!"

Wedi dringo i'r cerbyd a gweled fod eu heiddo yn ddiogel dechreuodd y ddau deithiwr ymddiddan am eu profiad yn Aberafon.

"On'd oedd yr ysgolfeistr yn hen fachan bonheddig. Shams? mor wahanol ei olwg i hen scwlyn Gwern Pawl 'slawer dydd. 'Roedd hwnnw'n gwisgo'n debycach i ffarmwr nag oedd hwn. Sylwaist ti ar 'i gôt ddu e'? 'Roedd hi falsa hi wedi tyfu am dano."

"Do'n wir, ond 'doedd hi ddim mor ddu a hynny chwaith, dipyn yn llwyd oedd hi mewn manna' 'defe ?"

"Ie'n wir! rhaid nad oedd yr hen ŵr yn dda iawn off. Bu 'want arno i gynnyg gini iddo unwaith, ond wyddwn i yn y byd ffordd oedd g'neud hynny heb friwa'i deimlada fe. Rhai od yw teimlada, Shams, a mae'n rhaid gofalu am danyn' nhw, bob amser."

"Welais i mo ti'n cynnyg gini i Mr. Davy Cound, Lewsyn. Oe't ti'n meddwl am 'i deimlada' fe hefyd ?" "O! ti gwetaist hi 'n awr! Na, fe fasa fe'n neidio at swllt heb sôn am gini. Mae 'i swydd e' wedi'i ddistrwo fe am byth. A dyna bwysig oedd yr hen ddyn bach yn eisho bod. Ha! Ha! Na! fe g'as Mr. Cound ddigon am 'i waith, ond fe ala i'r gini i'r hen ŵr cyn bo hir."

Bu Lewsyn cystal a'i air, oblegid cyn pen pythefnos derbyniodd cyfaill pŵr Dic, fel y galwai ef ei hunan, ddwy gini un bore, a chyda hwynt nodyn i'r perwyl hyn. "To Mr. David Jones, The Causeway, Abeeravon, from a friend. For services nobly rendered."

XXVII.-IFAN AR Y "BOX."

UN bore dydd Gwener ymhen tua thair wythnos ar ol glaniad Lewsyn yn Tilbury Dock, gwelwyd Ysgweier Bodwigiad yn prysuro i lawr drwy glwyd ei Lodge, yna'n troi ar y dde, ac wedi cyrraedd pentref y Lamb yn curo wrth ddrws neilltuol yn ymyl yr heol fawr yno.

Nid oedd cof gan neb am y pryd y bu efe wrth ddrws bwthyn neb ym Mhenderyn o'r blaen, a rhwydd felly esbonio cyffro Mari Jones pan mewn atebiad i'r curo y gwelodd y Sgweier ei hun, ar garreg ei drws.

Digwyddai ei bod hi mewn tymer hynod o dda yr wythnos honno, canys onid oedd Gruff Hendrebolon wedi dweyd rhywbeth wrthi bwy ddydd oedd yn hollol wrth ei bodd? Ac yr oedd gweled a chlywed yr Ysgweier yn gofyn a gai efe ddyfod i mewn yn llanw cwpan ei dedwyddwch i'r ymylon.

"Pryd yr y'ch yn credu y gellwch weld Beti nesa'?" ebe fe.

"Heddi', syr, synnwn i ddim 'i gweld hi'n mynd heibio unrhyw funud, waith dydd Gwener yw'i d'wrnod narchnad hi, syr, fel i chi'n gwybod."

"Peidiwch gadael iddi basio heb wilia gyda hi heddi', 'newch chi, Mari? Galwch arni i mewn yma, ac wedi iddi ddod, alwch i'm mofyn i, a fe ddo i ar unwaith."

"Eitha' da, syr, ac ar y 'ngair i dacw hi'n dod 'nawr. Wiliwch am y Gŵr Drwg a mae e'n siwr o ddod."

"Rhag c'wilydd i chi, Mari, yn galw'ch ffrind gore "Ond wrth yr enw cas!" chwarddai yr hen ŵr. peidiwch hidio, chi gewch faddeuant, mae'n debig."