Ysgrifau (Dewi Emrys)/Ffenestri
| ← Fy Mhib | Ysgrifau (Dewi Emrys) gan Dewi Emrys |
Y Nhw → |
| I'w lawr lwytho ar gyfer darllenydd e-lyfrau gweler Ysgrifau (Dewi Emrys testun cyfansawdd) |
FFENESTRI
EISTEDDAF yr awron o flaen fy ffenestr, a'm dyled yn fawr i Ragluniaeth am annedd ynghanol y wlad ar ôl fy nhrafferthion rhwng muriau caethiwus y dref. Y mae hi'n wanwyn hefyd, a'r coed yn ymddilladu o'r newydd, ac addewidion haf yn glasu'r meysydd a ddisgwyliodd gyhyd am orfoledd blagur a chân.
Fy hyfrydwch yw cael ymddihatru o'm dillad gwaith ac ymgolli'n freuddwydiol yn yr eangderau tawel a ymestyn o'm blaen. Am ysbaid, o leiaf, darfu'r caethiwed a warafun imi olud a phendefigaeth yr enaid. rhydd. Caf gyfle heddiw i gymuno â natur heb ofni nac awdurdod meistr nac ymyrraeth pobl ffwdanus y mae arnaf ddyled iddynt. am bethau'r farchnad.
Rhaid wrth hamdden dilyffethair i fwynhau sacrament y ffenestr glir. Beth a dâl cipolwg frysiog ar ogoniant na ddygymydd â dadwrdd y palmant a rhuthr heolydd y ddinas? Tlawd yn wir y neb a syllo drwy ei ffenestr heddiw heb deimlo dyfnder yn galw ar ddyfnder, a'i ysbryd yn dianc o afaelion y Cystudd Mawr. Gwaethaf gorthrwm yr anghenion materol yw atal y rhyddid gogoneddus hwn, taflu cysgod Ý Blaidd ar ein drysau, a pheri inni feddwl am fywyd fel carchardy nad yw'n caniatáu cipolwg ar y Tir Dymunol—
Lle mae'r awel fyth yn dyner,
Lle mae'r wybren fyth yn glir.
Byd heb ffenestr yw byd felly. Canys ei swyddogaeth bennaf hi—o leiaf lle bo alltud hiraethus—yw awgrymu bod i ddyn ffiniau'r etifeddiaeth nas diddymir gan cnawd—rhyw Jerusalem Nefol o'r tu allan i'r babell glai y lletya'r enaid ynddi megis o'i anfodd. Pwy a droes i Old Curiosity Shop Dickens nad yw'n cofio'r geiriau hyn? —
Outward things and inward thoughts teem with assurances of immortality.
Ar eich taith heibio i swyddfeydd y ddinas, da fydd i chwi godi eich golygon at y ffenestri, os ydych am ddarllen stori'r amseroedd. Cyflwr y ffenestri, yn anad dim, a ddengys i chwi'r gwahaniaeth rhwng yr Hen oruchwyliaeth a'r Newydd. Y mae'r Oruchwyliaeth Newydd yn croesawu'r goleuni; yr Hen yn ei gau allan hyd yn oed a'i chwareli gwydr, nes peri i chwi ofyn i ba ddiben y defnyddiwyd gwydr o gwbl rhagor pren neu blwm.
Mi wn am ddau hen gyfreithiwr crwm a phenfoel a'ch cablai pe ceisiech lanhau tipyn ar ffenestri'r swyddfa. Wrth lewych llusernau nwy y plygant, o fore glas hyd hwyr, uwchben eu memrynau cymhleth, er bod ffenestr eu hystafell yn ddigon helaeth i ollwng y dydd i mewn pe tynnid oddi arni y gramen anhydraidd a lŷn wrthi, er cyn co, fel pruddglwyf henaint. Wrth yr un llewych nychlyd yr ymbalfala'u gwasanaethyddion ynghanol cofnodion ac ystadegau diddiwedd, a chruglwyth papurau—gweithredoedd a chytundebau—yn byramidiau llychlyd o'u hamgylch. Tebyg yw hil y swyddfa honno i dyrchod daear a gâr y tywyllwch yn fwy na'r goleuni am mai ym myd y tywyllwch y daliant eu hysglyfaeth; a gellid tybio bod croeso mawr yno i bob corryn a deifl gywreinwaith rhwydi niwlog dros y ffenestri. Yn wir, clywais alw'r gwehyddion baglog hyn yn bartneriaid y ffyrm. Y mae'r ffenestri budr yn talu—felly y dadleua'r hen gyfreithwyr—am eu bod yn cadw llygaid y clercod rhag crwydro i fyd nad yw'n perthyn i'w dyletswyddau. Dwy ferch sydd yn yr ystafell nesaf i'r stryd; a lle bo chwilfrydedd yn dreth ar ddiwydrwydd, dichon y gellir cyfrif ffenestr gymylog yn ddisgyblaeth fuddiol; canys ni pherthyn "y rhyw deg," bid sicr, i'r blodeuyn gweddw "a aned i wrido'n anwel a gwastraffu ei bersawr ar awel y diffeithwch."
Y mae ffenestri llydain "Yr oes Olau Hon" yn nodweddiadol iawn o fawr-frydigrwydd ei meddwl, ei chroeso i ddiwylliant, a'i dirmyg o'r hen bethau a anwylid gan y tadau. Ond ynghanol y cwbl, gellir enwi tri math ar ddyn a fedr hepgor ffenestr a goddef y tywyllwch heb deimlo baich ei enbydrwydd. Dichon nad goddef;; y tywyllwch y dylwn ei ddweud, ond dileu'r tywyllwch; oblegid hynny a wneir gan bob dyn a fyddo dan lywodraeth rhyw ysfa ysgubol a bair iddo anghofio pob dim ond yr ysfa honno. Y tri y cyfeiriaf atynt yw'r Cybydd, y Sant, a'r Bardd.
Dengys hanes fel y medrodd y tri hyn ddygymod â'u cau mewn celloedd anolau heb golli anterth eu nwyd; eithr yn hytrach ffynnu yno fel yr ymegyr Blodyn yr Eira ynghanol gerwinder y gaeaf. Yr eglurhad. yw hyn: Y mae i bob un o'r tri ffenestr heblaw ffenestr ystafell; ond nid gwydr mo'i deunydd. Lle tybir yn gyffredin eu bod yn goddef amddifadrwydd mawr, fe welant, drwy'r ffenestr gyfrin honno, olud nad yw'n amlwg i'r sawl a edrycho ar allanolion eu bywyd. Hynny sy'n peri eu bod yn methu â chydymddwyn â'r tosturi a wastreffir arnynt mor fynych. Os yw'r Cybydd, er enghraifft, yn cael mwy o bleser wrth feddwl am ei gyfoeth nag wrth ei ddefnyddio, oferedd hollol yw cydymdeimlo ag ef yn ei newyn a'i anghymhendod.
Nid ar unwaith y sylweddolir nad ansawdd eu nwyd yw'r gwahaniaeth hanfodol rhwng y tri hyn. Ym mesur eu hymlyniad wrth yr hyn a garant, safant oll yn ogyfuwch. Perthyn i'r naill a'r llall ohonynt yr un grymuster serch, yr un ysfa, yr un dyfalwch.
Nid yw'r Sant yn rhagori ronyn ar y Cybydd fel addolwr. Medr y naill fel y llall fynd i'r gwyll heb golli hyfrydwch y trysor a anwylir. Y mae deunydd merthyr i ddefosiwn y ddau. Yr un gynghanedd sydd ar eu gwefusau:
Awn i wae'r tân erot ti.
Y gwrthrychau a ennyn eu nwyd sy'n wahanol, nid y nwyd ei hun. Cyfranogant ill dau o'r un nwyd addolgar; eithr nid at yr un allor y tynnant; nid wrth draed yr un duw y plygant.
Mi glywais ddadlau cyn hyn fod hunan-ymwadiad y Cybydd yn llwyrach, os rhywbeth, na goddefgarwch y Sant; mai o'i wirfodd y dwg y cybydd cyfoethog ei welwder a'i garpiau, a thrigo mewn hofel ddilewych o serch at ei lo aur, tra mai croesau a orfodir arno sydd i'r Sant; ond ei fod yntau, yr un modd a'r Cybydd, yn medru dirymu. chwerwder ei orthrymderau, fel y gellir dweud nad gorthrymderau monynt mwy:
Cario'r groes, a'i chyfri'n goron.
Yr ateb yw bod llawer o saint hefyd yn ymwadu â'u golud materol o'u gwirfodd ac yn dewis adfyd am i wrthrych arall fynd. â'u bryd. Try mab y plas i ogof y meudwy; etifedd y faenor i gell y mynach. Ac nid trwy ffenestr risial y gwelant eu cyfoeth mwy.
Felly hefyd am y Bardd yntau yn ei berthynas â'r eilun a elwir yn Awen. Dywedir mai rhagorfraint y Bardd yw ei allu i fwynhau mewn myfyr olygfeydd nas gwerthfawrogir gan ddynion yn gyffredin ond trwy gymorth y llygad noeth. Gall ef, hyd yn oed yn nhŷ'r caethiwed, gydymdeimlo â'r bobl hynny y rhaid iddynt wrth oleuni cyn medru dal godidowgrwydd llun a lliw. Iddo ef, gwir ddeillion y byd yw'r deillion llygeidiog hyn—pobl ddigrebwyll. Lle'r edrychant, ni welant ogoniant pethau am mai pobl un ffenestr ydynt. Eithr pa dreth ar olygon y Bardd yw peri i'r llenni ddisgyn dros y chwareli gwydr? Pa atalfa ar ei ddarfelydd yw dwyn oddi arno'r llygaid cnawd y dywedir mai ffenestri'r enaid ydynt? Pwy a dyn lygad ei ddychymyg? Pwy a deifl amdano ef fur o dywyllwch a fedr ddal ei enaid yn garcharor? Pwy a ddichon lesteirio fflam ei weledigaeth ef a chau allan brydferthwch ei freuddwyd effro? Bwrier Homer i ddaeargell, heb iddo ffenestr namyn ffenestr ei grebwyll hedegog, na phwyntil ond darn o asglodyn llosg, fe a dynn lun ei freuddwyd ar y pared diaddurn ac oer a rhoddi huodledd awen anosteg i'r meini mudion.
Pobl ddiamgyffred a alwai Milton yn ddall am iddo golli ei olygon naturiol. Ar ôl i'r nos ddi-symud ddisgyn arno y canfu ef ogoniant ei Baradwys Goll.
Pan oeddwn yn filwr, cefais gydymaith cydnaws iawn, am ysbaid, mewn brawd a ddaeth trosodd o Awstralia. Ffermwr defaid ydoedd yn ei wlad ei hun; ond buan y darganfûm fod iddo rodfeydd na ddring diadell iddynt. Yr oedd yn fardd a medd- ylegwr; a phêr oedd ein cymun derfyn dydd wedi i gorn y gwyliwr ganu'n iach i'r haul. Soniodd lawer wrthyf am ehangder ei famwlad a'i hunigeddau maith, diarffordd. Ond yr hyn a'm diddorai fwyaf oedd hanes ambell wladychwr newydd a drigai wrtho'i. hun mewn diffeithle pell, heb iddo na chymar na châr yn agos, a dim ond hen gaban garw o goed yn lloches iddo ddydd a nos. Gwelsai fy nghyfaill ddwyn alltudion felly yn ôl i dir gwareiddiad yn greaduriaid gwallgof, tawedog,—yr unigrwydd mawr wedi eu hurtio a'u trechu'n llwyr.
Fe'm synnwyd braidd gan ateb fy ffrind wedi imi ofyn iddo sut ddynion oedd y rheini a amhwyllai yn yr unigeddau.
"Dynion," meddai, "heb iddynt fawr o adnoddau meddwl. Mewn gair, dynion. diddychymyg. Gwŷr y cynheddfau byw, ag iddynt awen a darfelydd, sy'n medru dal yr unigeddau. Sylwch, er enghraifft, mor hoff o fiwsig yw'r hen arloeswyr yn Canada a'm gwlad innau."
Fel arall yr arferwn dybio. Ond wedi ail-ystyried pethau, sylweddolais mai ar feddwl gŵr digrebwyll, o angenrheidrwydd, y pwysir drymaf gan weddwdod ac unigedd. Erys yn yr unfan gan mor fyr ei gyraeddiadau. Ef yw'r gŵr sy'n methu â dianc o garchar y foment. Pan ddêl nos, nos yn unig sydd iddo. Y mae'n rhwym wrth brofiad yr awr. A lle bo'i gorff dan glo, y mae'r muriau'n ymwasgu amdano a'i lethu. Ni fedd na chwmni na chyfeillach ond yn ôl agosrwydd cymheiriaid y medr ef eu gweld â'i lygaid, eu clywed â'i glustiau, a'u cyffwrdd â blaenion ei fysedd. Gŵr ydyw heb ffenestr i'w feddwl.
Mor wahanol y gŵr sydd mewn cymundeb â sylweddau cyfrin, hyd yn oed yng ngwacter byd! Y gwir yw nad gan garcharor yn ei gell y cyfansoddwyd "Taith y Pererin," ond gan freuddwydiwr rhydd na allai na mur na gefyn ei ddal yn gaeth.
Nid unigrwydd sydd i ŵr a fedd ddarfel- ydd, er ei yrru i'r anialwch, neu ei daflu i ddaeargell, ond cwmnïaeth fendigedig. Yn wir, y "gell a'i didol" yw cysegr santeidd- iolaf pob perchen awen. A pha gymunwr a ofyn am ffenestr iddi pan fyddo storm o oleuni yn torri ar olygon ei enaid?
Wrth syllu allan heddiw drwy fy ffenestr glir, diolchaf am gyfrwng cyfathrach uniongyrchol rhyngof â phrydferthwch. Heb hynny, ofnaf mai pell iawn a fyddwn o fedru synied amdano a'i werthfawrogi. Tybiaf mai dyna'r gwir plaen am y mwyafrif o'm cyd—fforddolion hefyd. Lle bo gardd yn weladwy o flaen eu llygaid, medrant edmygu ei choelcerth liwiau a dwyn mesur helaeth o'i diddanwch. Eithr dieithr iddynt y gynneddf honno a fedr beri "i'r anghyfaneddle lawenychu" ac "i'r diffeithwch orfoleddu a blodeuo fel rhosyn." Mwy dieithr fyth iddynt ysbryd y carcharor na fedr ond Angau'i hun ddwyn oddi arno etifeddiaeth plant y goleuni.
Syndod meddwl bod dirgelwch mwy eto'n aros, a'i ddadrys yn ormod camp hyd yn oed i'r dall a gafodd gipolwg ar wyrthiau'r haul. Sut yr adnabu Hellen Keller dlysni perth a thegwch gwedd, a hithau heb syllu erioed drwy ffenestr fel hon?
Lle'r edrychir allan ar ehangder gwlad. brydferth,—ei fforestydd, ei dolydd a'i mynyddoedd,—diddorol yw peri i'r llygaid fanylu ar ffurf y ffenestr ei hun a gwylio'i heffaith ar banorama'r byd. Sylwer ar ei rhwyllwaith, fel y pair hwn i'r olygfa fawr ymrannu'n gyfres nodedig o fân ddarluniau. Ceir pictiwr bach perffaith ym mhob chwarel, a hwnnw wedi ei fframio'n barod. I symudiadau'r edrychydd ei hun y perthyn sicrhau i'r pictiwr bach gyfartaledd effeithiol, a rhoddi iddo fesur cytbwys o gefndir ac wybren. Ac i'r neb a garo frws yr arlun- ydd, bydd paentio'r darluniau bychain hyn. yn ddisgyblaeth ardderchog ac yn dâl dymunol am lafur gofalus. Gan i mi fy hun weithredu arno gyda chryn lwyddiant, son- iais am y cynllun hwn wrth gyfaill a rydd hyfforddiant i blant mewn arluniaeth. Ei ateb oedd iddo'i fabwysiadu flynyddoedd yn ôl! Gwir yw'r gair nad oes dim newydd dan haul.
Da yw cofio, er hynny, nad wrth gwmpasu ehangder natur ag un edrychiad crwydr y mae ei hamgyffred a dysgu cynghanedd ei lliw a'i llun, eithr wrth graffu'n fanwl ac agos ar ei gwahanol agweddau. Dyna'r fantais o syllu arni drwy chwareli'r ffenestr. Tebyg yw'r plan hwnnw i gynllun y gwyddon. Ei ffordd yntau, yn ei ymdrech i ddwyn oddi arni gyfrinion ei bywyd a'i datblygiad, yw ei dosrannu ac edrych arni drwy'r chwyddwydr. Ymesyd ar ei chelloedd bychain, nid ar ei chestyll aruthr. Yr hedyn cau yw ei thrysordy hi, nid y maes agored. Pe cipid cyfrinach llychyn, buan y darfyddai dirgelwch y mynydd mawr.
Clywsom yn ddiweddar am y nerthoedd anghyffred a weithia mewn temigyn. Pes ffrwynid, hwy a yrrent long dros y môr, neu gerbyd dros y tir, yn ôl arch y gyriedydd. Cafwyd yr un gwirionedd ar wefus y Dysg- awdwr o Nasareth. Tystiai Ef y gellid symud mynydd gan ffydd gymaint â gronyn o had mwstard. Synnai'r torfeydd, a syllu arno'n anghrediniol. Gan mai ar y mynydd. y gorffwysai eu golygon, methent a sylwedd- oli nad symud hwnnw oedd y gamp, ond meddu'r gronyn ffydd. Yr un yw anneall llawer o'i ddilynwyr Ef hyd y dydd heddiw.
Mae hen fythynnod Cymru'n prysur ddi- flannu. Rhyfeddais lawer gwaith fod eu ffenestri mor fychain. A oedd ofn y goleuni ar ein tadau? Eglurwyd wrthyf mai yn ôl maint y ffenestri y trethid eu tai. Diolch bod iawn am gyfyngder felly; gellir gweld gwlad fawr trwy ffenestr fechan.
Gwir yw hyn am ddynion hefyd. Ceir cyfandir o feddwl ym mrawddeg ambell un. Digon i'r llall yw agor ei geg unwaith i'n argyhoeddi nad doethineb yw ei rym.
Dwy ffenestr na fedraf eu hedmygu yw'r Ffenestr Siop a'r Ffenestr Ystaen-y naill oherwydd ei rhagrith, a'r llall oherwydd ei harwynebedd. Mae'n wir yr ystyrir "gwisgo'r ffenestr " yn gelfyddyd heddiw. Tecach fyddai ei alw yn gyfrwystra. Anaml y gellir pwrcasu wrth y cownter yr hyn a amlygir yn y ffenestr. Rhywbeth salach a gynigir. Hen ystryw ffals yr edwicwr yw gosod y ffrwythau breision ar wyneb y pentwr, a rhoi i'r cwsmer y siom o ddar- ganfod pethau pwdr yn y cwdyn ar ôl iddo gyrraedd y tŷ, a'r gwerthwr, erbyn hynny, yn ddigon pell!
Perthyn yr un cyfrwystra i'r ymhonnwr ym myd meddwl a buchedd-ffenestr ardderchog oddi allan, ond stwff gwael oddi mewn. "Beddau wedi eu gwyngalchu " y galwai'r Athro Mawr ddynion felly; ac ni bu cymhariaeth effeithiolach erioed. Anffawd cymdeithas yw ei hanallu parhaus i wahaniaethu rhwng marsiandïaeth yr enaid a'r ffug allanol sy'n gymaint twyll i'r llygad. Felly, yn fynych, y ceir celfyddyd "gwisgo'r ffenestr " yn trechu barn deg ac yn drysu'r safonau.
A dyna'r Ffenestr Ystaen. Pwy a edrych arni'n ystyrgar heb deimlo mai gwrthrych llygad ydyw, a'r cwbl yn y golwg? Ffenestr ddiawgrym ydyw. Am hynny, gwrthodaf ei chyfrif yn ddeiliad teilwng o deyrnas celfyddyd. Nid yr hyn a welir ar len neu ar wydr yw goreugwaith darlun, eithr yr hyn a awgrymir ganddo. Lle try fy enaid ar bererindod pell, gan faint cyfaredd gwyrth awen, mi wn fy mod yng nghysegr santeiddiolaf y celfau cain. Eithr lle'r oedaf gyda'r ffurf a'r lliw, ar glai y safaf o hyd. Nid angel a'm tywys yr adeg honno, ond creadur meidrol fel myfi ei hun. Ol llaw hwnnw a welaf fi ar bob ffenestr ystaen.
Yr hen amser gynt, a'i ffenestri bychain! Da yw ei gofio hefyd. Rhodres a berthyn i'r genhedlaeth hon—nid i'r oes o'r blaen— yw'r cyfrwystra a elwir yn wisgo'r ffenestr. Dyna siop yr hen Barsi ym mhentref fy mebyd. Ar len y cof yn unig yr erys heddiw. Yr oedd i'w ffenestri hi gant a mwy o chwareli mân, a rhyw foglyn disglair, fel marblen fawr, ynghanol pob chwarel. Amhosibl bron oedd edrych i mewn trwyddynt. Rheswm da paham. Nid yn y ffenestr yr amlygid gogoniant y siop honno, ond yn y nwyddau a bwrcesid o'r tu mewn iddi. Yr Awen yn unig a alwai sylw atynt— pob papur pacio yn frith gan rigymau clodforus am y te a'r siwgr a'r pethau eraill, heb odl gelwyddog i'r un pennill. Ar drothwy'r drws y safai'r hen Barsi gan amlaf, a losin yn ei law i bob plentyn da." Amlwg ydoedd mai i ryw bentref arall y perthynai'r plant drwg i gyd!
Er syndod i mi, euthum heibio i siop gyffelyb y dydd o'r blaen mewn modur. "Siop yr Hen Greiriau" y gelwid honno, ac i'r amser gynt y perthynai. Mi wnawn fy llw i mi weld yr hen Barsi ar garreg y drws, a'i gap-smocio crwn, tebyg i damborîn, ar ei ben, a'r tasel aur yn hongian a gwegian uwch ei glust aswy, fel arfer; yntau'n galw'r plant ato, a'i dafod allan yn erbyn cornel ei enau, a'i wên fawr yn gymaint gwledd â'i losin . . .
Heddiw, a mi ymhell o'r hen fyd annwyl hwnnw, diolch am un ffenestr siop y medrais, o'i chanfod, ail-brofi melysion mebyd ac ail-fyw breuddwydion bore oes.