Ysgrifau (Dewi Emrys)/Y Nhw

Ysgrifau (Dewi Emrys)

gan Dewi Emrys

I'w lawr lwytho ar gyfer darllenydd e-lyfrau gweler Ysgrifau (Dewi Emrys testun cyfansawdd)

Y NHW

PAN ddigwyddo anffawd, y mae cofio'r ddrychiolaeth dragwyddol honno, Y Nhw, yn fwy o bryder yn fynych na'r anffawd ei hun.

Barner wrth yr ymddiddan a fu rhyngof â'r hen frawd annwyl, William y Felin, wedi imi ddyfod arno'n dra sydyn mewn lôn unig, a'i gael yno yn curo blawd oddi ar berth y clawdd, a'i gart-asyn gerllaw. Ef ei hun a ddechreuodd siarad, dan ddwyswenu a chrafu ei wegil:

"Fe foiles, chi! Ys gwn i beth wedan' Nhw 'nawr. Fe wedan', sownd, 'mod i wedi câl ar y mwya' o dablen." "Pwy i chi'n feddwl, William? Nid fi, gobeithio."

"Na, na, nid chi; na neb arall neilltuol chwaith; ond y boblach fusneslyd ar hyd y lle 'ma."

"Wel, dim ond fi sy'n gwybod, ar wahân i chi, William; a ddweda' i ddim gair wrth neb. Gellwch fod yn dawel eich meddwl ar y pen hwnnw."

"Mae'n rhyfedd fel ma' Nhw'n dwad i wbod pethe," meddai William.

Y Nhw, fel rhyw dynghedfen dywyll, neu ddydd barn anochel, a bwysai ar ei feddwl- yn drymach o lawer na'r ddamwain. Yn wir, yn wyneb yr ofn hwnnw, pethau dibwys yn ei olwg oedd dymchwel y cart, colli hanner sach o flawd a'i anafu ei hun.

Y blawd ar y berth! Y fath gyfle i Deulu'r Glep! Ond am y chwŷs a'r gwaed —ffrwyth codi'r asyn bach ar ei draed a rhoi'r cart ar ei olwynion drachefn-faint fyddai'r sôn? Mi welais ddameg cam- farnu'r oesoedd yn y feidr y diwrnod hwnnw.

Erbyn holi William, wrth gwrs, nid gelyn cyfarwydd a ofnai, ond rhyw ledrith anghyffwrdd: Y Nhw-yr anferthrwydd hwnnw nad yw na gwryw na menyw, nac unigolyn na mintai, na dim yn y byd y gellir ei leoli a'i amgylchu; "Y Boblach," sef Y Werin, eithr nid y gaethferch leol a adwaenai, ond yr hen glebren gwmpasog nad yw'n neb am ei bod yn bawb; hyhi yr ymbiliodd Pantycelyn am i Dduw'r nef guddio'i feiau rhagddi oherwydd gwybod ei bod yn fwy manwl na'r bendefigaeth, yn fwy ansefydlog na'r môr, yn fwy gorth- rymus na theyrn ac yn fwy ofnadwy yn ei digofaint (fel y profodd y Chwyldro Ffrengig) na Jesebel waedlyd; Y Cyhoedd, yr anghen- fil annelwig hwnnw nad yw yn yr unlle am ei fod ym mhobman; yr ymyrrwr mawr holl-bresennol a gâr dynnu ysgerbwd o gwpwrdd a hau drewdod i'r pedwar gwynt; y barnwr mympwyol a ethol un i anrhydedd ac arall i golledigaeth yn ôl ei chwim a'i ragfarn; y gwyntyllwr tafodrydd nad yw na brawd na chwaer, na thad na mam, eithr rhyw dramwywr cymysgryw a oglais bob clust a hoffo fiwsig clec; y mathrwr annynol a gladd ddaioni gŵr gyda'i esgyrn, chwedl Shakespeare, a rhoddi hoedl i bob anghaffael a ddigwyddodd iddo.

Am hwnnw y meddyliai William, druan; ac ofni hwnnw a achosodd i bob dyfeisiwr a phob dau y bo cyfrinach ddrud rhyngddynt. gredu bod clustiau i'r parwydydd a llygaid i brennau'r maes.

Cyfyd hyn gwestiwn diddorol o safbwynt. meddyleg. Paham yr ymdeimlad hwn o fraw lle na bo na rhywun pendant i'w ofni na rhywbeth sylweddol i arswydo rhagddo? Wel, y mae hi yn natur pethau, rywsut, fod ar bobl yn gyffredin fwy o ofn rhyw bresenoldeb dirgel—rhyw fynas amhenodol—na gelyn y gellir ei weld a rhoddi bys arno, fel y mae teithiwr yn ofni dieithrwch cae anghynefin yn y nos yn fwy na thywyllwch hen gwm dryslyd y mae pob modfedd ohono yn hysbys iddo. Ond odid, yr ymdeimlad. o ddiymadferthedd, neu unigrwydd digymorth, sydd wrth wraidd yr ofn hwnnw; ac o'r ofn hwnnw, yn ddiamau, y tardd cred mewn ysbrydion a drychiolaethau a rhyw dynghedfen ddisyfyd a ddilyn gamre gŵr fel ei gysgod ei hun.

Y Nhw! Pwy ydynt? Pa le y maent ? Ai yn agos ai ymhell? Ofer holi. Os rhithiau ydynt, pwy—yn enw rheswm— sy'n cychwyn y murmuron diwarafun a ddaw i'n clustiau beunydd, beunos, megis of bedwar ban y byd?

Dichon mai creaduriaid ydynt a fedr eu difodi eu hunain y funud y rhoddant ollyng— dod i gyfrinach, yn enwedig cyfrinach a fo'n sen ac athrod ar ryw frawd neu chwaer anffodus. Efallai eu bod o'r un anian â'r pysgodyn cyfrwys hwnnw sy'n mynd o'r golwg, o'i erlid, yng nghwmwl brwnt ei drywydd ei hun. Y mae'n weddol hysbys y medrant fod mewn lle a pheidio â bod yno ar yr un pryd, fel y Scarlet Pimpernel yn stori'r Chwyldro Ffrengig. Fe all mai taflu eu lleisiau y maent a'n camarwain—" gyrru'r ffŵl ymhellach”—fel y gwnâi Valentine Vox.

Da y cofiaf y consuriwr crwydrad hwnnw. a ddaeth i'n diddori ni, blant yr ysgol, 'slawer dydd. Dechreuodd sôn am elffod ac ellyllon; wedyn peri inni eu clywed yn gwichial a chrechwen yn nhrawstiau'r to. Cyn hir, dyna'r "diawl bach du," chwedl yntau, yn galw enwau cas arnom o dwll y simnai. Aeth dau grwt mawr allan, rhwng chwilfrydedd a hanner ofn, a syllu i fyny i gorn y mwg. Mentrodd un ohonynt—a'i enw Tomos, gyda llaw—gyhoeddi'n watwarus nad oedd yno neb. Ond ar y gair, dyna sgrech annaearol o nos y parddu, a'r ddau hogyn yn ffoi trwy'r drws, a phedolau eu clocs" yn taro mellt ar y main." Aeth yn drad moch" yn yr ysgol hefyd—penbleth ac anhrefn a chrïo—a'r meistr yn gweiddi nad oedd yr un ellyll yn y simnai, nac yn y trawstiau, nac yn unman arall ond yn nhwll gwddf yr hen ddewin ei hunan. Ond waeth iddo heb. Yr oeddem oll, â'n clustiau ein hunain, wedi clywed ein trin a'n trafod gan leisiwr anwel a allai fod mewn lle a pheidio â bod yno ar yr un pryd.

Y mae'r Sgrâd—yr hen aderyn afrosgo hwnnw, o bawb,—wedi dysgu'r un tric. O leiaf, y mae'n medru taflu ei lais, a chaniatáu mai llais yw'r hen sgrafell ddanheddog a rygnir ganddo mor ddyfal wedi i'r cae gwair dywyllu. Rhydd lonydd i'ch teimladau. personol; ond fe ewch yn grac ar eich gwaethaf o fethu'n lân a lleoli ei hen grafu sychlyd, aflafar. Gellwch wneud yr un sŵn ag yntau wrth osod nifer o geiniogau un uwchben y llall, yn null grisiau, a thynnu ymyl ceiniog arall i lawr dros eu hymylau hwy. Ond ar waethaf tipyn o "lenladrad" felly, y mae gwybod lle y mae ef ei hunan wrthi yn gofyn am hollwybodolrwydd neu ynteu allu i fod mewn cant o leoedd ar yr un pryd. Yn y gongl acw wrth y ddraenen wen! Fe gerddwch yn chwannog i'r cyfeiriad hwnnw a mynd ar eich llw taw yno y mae. Wedi cyrraedd y fan honno fe'i clywch yn rhygnu ar ei hen styrmant cras yn union yn y gongl y daethoch ohoni ym mhen arall y cae!

Un o'u hadar hwy, Y Nhw, yw'r Sgrâd of ran ei dalent; ond ei fod ef, druan anwydog, yn ein poeni mewn modd digon amhersonol. Arnom ni y mae'r bai am fynd mor ddwl o dymherus o achos ei hen sgrafell holl- bresennol. Y mae rhywbeth allan o'i le arnom ein bod yn malio cymaint am y sgrafellwyr eraill hefyd. Da fyddai medru lluchio arnynt dipyn o ddirmyg deifiol Joseph Chamberlain gynt:

They say? What say they? Let them say!

Gwn am fferm sydd yn enwog am ei theirw cas o dymor i dymor. Yr eglurhad yw, mae'n debyg, fod ar y cyffiniau graig ateb na âd i deyrn corniog frefu'n ddi- ymyrryd ar ei diriogaeth ei hun. Bob tro y cyfyd sŵn o'i wddf, y mae'n fater o raid ar y tarw anwel, busneslyd yna ei ateb yn ôl a'i watwar. A dyna'r floneg yn y tân, ag arfer iaith y mae'n dda i deirw na ddeallant moni; yntau'n carthu'r tyweirch a beichio'n uwch, uwch, ei ffroenau'n megino mwg, a'i lygaid yn saethu fflamau, a'r tarw pell yn ei ddynwared i'r dim nes gwneuthur chwalu rhywbeth nad yw'n fuwch yn fater o raid iddo.

Peth ynfyd mewn tarw yw ei herio ei hun fel yna. Ond doethineb mewn dyn yw rhoddi sialens iddo'i hunan. Wrth reswm, nid dawnsio o gwmpas, chwyrnellu ei ddyrnau, fel esgyll melin wynt, a gweiddi: Dere mlân, te! Bwra fi! Bwra fi!" a neb byw bedyddiol gerllaw. Na, nid hynny; ond mynd i mewn i'w ystafell ddirgel, cau'r drws a dechrau ei holi ei hunan o ddifrif. Dyna'r unig ffordd y medr dyn roddi praw effeithiol ar ei anrhyd- edd, heb sôn am ddarganfod maint ei gynnydd mewn gwybodaeth a gras.

Y mae'r hyn a ddywaid dyn amdano'i hunan yn nirgelfa'r enaid yn bwysicach filwaith na'r hyn a ddywaid eraill amdano ar goedd gwlad. Ymchwil personol felly a gymhellir arnom gan yr hen athronydd Groegaidd a anogodd bob gŵr i'w adnabod ei hun. Wedi i ddyn roddi sialens iddo ef ei hun, a chael ateb boddhaol, nid yw'n debyg o falio gronyn beth a ddywaid Y Nhw. Gŵr yn dyfod i gymod tangnef— eddus ag ef ei hun yw coronwaith cydwybod dda.

Fe welir, felly, nad Y Nhw yw'r beirniaid terfynol. Geiriau hoff iawn i mi, garwr Dickens, yw geiriau Mr. Marton yn Old Curiosity Shop:

It is not on earth that Heaven's justice ends. Nid ar y ddaear y derfydd cyfiawnder y Nef.

Diddanwch i bob dyn hefyd yw gwybod y gwêl rhywun rinwedd yno—yn enwedig y sawl a'i caro—heb gymorth chwyddwydr. Cofier yr hen ddihareb: hen ddihareb: "Gwyn y gwêl y frân ei chyw." A'r gwir yw nad aeth rhagoriaeth erioed i fegian am edmygedd, er iddi weld gwaethaf Y Nhw Fawr.

Eithr beth am oreugwyr y ddaear? Grym gwirionedd a rydd iddynt hwy eu buddugoliaeth yn y diwedd. A ymesyd Y Giwed ar broffwyd na chyfyd. ei genadwri eilwaith? A deflir ei lusern o'i law na bydd disgybl annwyl a'i goleua drachefn?

"Cyfaill publicanod a phechaduriaid!' Y Nhw a ddywedodd hynny am ddiwair Fab y Dyn. Y Nhw hefyd a'i croeshoel- iodd. Na synner nad hysbys eu henwau. Tynged ddisyfyd Y Giwed-sef Y Nhw ar eu gwaethaf yw darfod yn ddienw.

Y mae enwau Ei gyfeillion, fel ei enw Ef ei Hun, ar gof a chadw hyd y dydd heddiw.

Nodiadau[golygu]