Cwm Eithin/Hen Ddefodau ac Arferion, I

← Gwaith a Chelfi Ffarm

Cwm Eithin gan Hugh Evans, Lerpwl

Hen Ddefodau ac Arferion, II

PENNOD XII

HEN DDEFODAU AC ARFERION
I

UN o wyliau hynaf Cymru oedd yr Wylfabsant. Mae'n syn mor anodd yw cael ei tharddiad, ei hanes, a'r dull y cerrid hi ymlaen. Ceir digon o gyfeiriadau condemniol ati ddechrau y ganrif ddiweddaf a diwedd y ganrif o'r blaen. Ond beth bynnag oedd hi, diddorol iawn i lawer fuasai darluniad gweddol fanwl ohoni. Yr wyf wedi methu â gweld yr un hyd yn hyn. Clywais lawer o gyfeiriadau ati yn nyddiau plentyndod gan fy nhaid a'm nain a hen drigolion Cwm Eithin. Drwg gennyf erbyn hyn na fuaswn wedi holi rhagor yn ei chylch yr adeg honno, er fy mod wedi holi cryn lawer ar fy nain, oherwydd pan ddeuai rhywun dieithr i'n tŷ ni, clywid hi bob amser yn dywedyd, "Rhaid i ni fyned ati hi i wneud gwely Gw'mabsant.' Gan fod yn debyg nad oes ond ychydig erbyn hyn o'r rhai a fagwyd yng nghymoedd y wlad yn cofio hyd yn oed yr olion hynny, nodaf hwy yn y fan hon.

Mae'n debyg nad oes llawer yn aros a fu'n cysgu mewn gwely gwylmabsant; fe fûm i lawer gwaith. Deuai nifer o ddieithriaid neu berthynasau ar eu hawc i dyddyn bychan yng nghanol. y wlad (ni fyddai pobl yn myned am eu gwyliau yr adeg honno) i edrych am eu cyfeillion a'u perthynasau yn awr ac eilwaith, a deuent fel huddygl i botes heb eu disgwyl—nid arhosent fwy nag un noswaith fel rheol. Yr oedd ymweliad felly yn llawer mwy pleserus na'r dull rhodresgar presennol o anfon rhyw awgrym i ddechrau, yna derbyn gwahoddiad—os daw, ac yna penodi'r amser, paratoi mawr ar ei gyfer, a helynt a stŵr ar ran y gwahoddwr. Yn ôl yr hen arfer, pa mor daclus bynnag fyddai'r tŷ fe gâi'r wraig ddywedyd, "Wel, mi ddoethoch ar ein pac ni a ninnau'n fwy aflawen nag arfer. Jane bach, cliria dipyn ar y llanastr yma. Johnny, dos i—alw ar dy dad; mae ym mhen ei helynt yn y cae pella. Wel, John, ddoethoch chi? Beth yn y byd a wnaeth i chi roi'r hen gôt garpiog yna am danoch a chynnoch chi un arall? A 'blaw hynny, fyddwch chi byth yn ei gwisgo hi. Ond rhaid i chi gael bod yn fwy aflawen nag arfer pan ddaw rhywun diarth, rhad arno chi, 'byga i."

Ar ôl rhoddi te i'r dieithriaid a holi a stilio, galwai'r wraig y ferch, y gŵr, neu'r forwyn, o'r naill du, a dywedai, "'Does yma ddim digon o le iddynt gysgu; rhaid i ni wneud gwely gw'mabsant." Os briws, cegin, siamber, ac un llofft wrth ben y siamber yn unig a fyddai mewn tŷ a dim ond dau bren gwely, dyweder, byddai dau wely plu, neu wely plu a gwely manus, neu ddau wely manus, yn ôl yr amgylchiadau, ar bob pren, gobennydd a philw sbar, a nifer o wrthbannau a chynfasau yn cadw yn y cwpwrdd prês. Tynnid un o'r gwelâu oddi ar y pren a gosodid ef ar lawr y siambar neu'r llofft, a gwneid ef i fyny. Neu os digwyddai na fyddai lle i osod y gwely yn y siamber neu'r llofft, cymerai'r gŵr y dieithriaid am dro cyn swper i weled yr ebol bach. Yn y cyfamser cariai'r wraig y gwely a'r dillad o'r siamber a dodai hwy yn y briws, ac ar ôl swper ai'r ymwelwyr i'w gwelâu i'r siamber; yna cyrchai'r gŵr a'r wraig y gwely o'r briws a gosodent ef yn daclus ar lawr y gegin, a chysgai'r ddau ynddo ac efallai blentyn neu ddau yn y traed. Codent yn fore drannoeth, ac ni fyddai olion o'r gwely i'w weled pan godai'r dieithriaid i fyned i'r bathroom i ymolchi ar garreg y drws. Clywais fy nain yn dywedyd, wrth i rai ei holi beth oedd ystyr gwely gwylmabsant, y defnyddid llofft yr yd, llofft yr ystabal, llawr yr ysgubor, a'r cywlas os byddai yn wag, i wneud gwelâu pan oedd yr hen wyl yn ei gogoniant. Pan ddeuai ar ymweliad â phentref, parhai am wythnos gyfan. Gwely ardderchog oedd gwely gwylmabsant; dim perygl i neb frifo wrth syrthio dros yr erchwyn pan fyddai yn orlawn.

Ond anodd iawn yw cael dim o fanylion hanes yr hen ŵyl. Beth a feddylir wrth Wylmabsant? A oedd hi yn un o'r gwyliau Eglwysig yn ei chychwyn? Ni cheir cyfeiriad ati yn Cydymaith i Ddyddiau Gwylion, 1712. Cyfeirir ati gan yr Athro Syr John Rhys ddwywaith yn ei Celtic Folklore: Welsh and Manx, dwy gyfrol, 1901, ond nid oes ganddo esboniad arni.

Dywaid yn un lle, y dywedai un Mr. William Jones o Langollen. wrth sôn am lên gwerin Beddgelert:—

Moreover, many a fierce fight took place in later times at the Gwyl—fabsant at Dolbenmaen or at Penmorfa, because the men of Eifionydd had a habit of annoying the people of Pennant by calling them Bellisians.

A rhydd yr esboniad a ganlyn o'i eiddo ei hun:

These were held, so far as I can gather from the descriptions usually given of them, exactly as I have seen a kermess or kirchmesse celebrated at Heidelberg, or rather the village over the Neckar opposite that town. It was in 1869, but I forget what saint it was with whose name the kermess was supposed to be connected the chief features of it were dancing and beer drinking. It was by no means unusual for a Welsh Gwyl Fabsant to bring together to a rural neighbourhood far more people than could readily be accommodated; and in Carnarvonshire a hurriedly improvised bed is to this day called gwely g'l'absant, as it were a bed (for the time) of a saint's festival.' Rightly or wrongly the belief lingers that these merry gatherings were characterized by no little immorality, which made the better class of people set their faces against them.

revelry, rustic Dywaid Marie Trevelyan:— Mal Santau, or Mabsant was the title given to festiv— ities held from parish to parish for a week at a time. These celebrations were chiefly held on saints' days St. David's Day being the grandest festival of all. The Mal Santau, or Mabsant, included sports, dancing, solo and partsinging, and varied kinds of amusements. Harpists and fiddlers attended every Mabsant, and the inn that had the best musician obtained the most custom. Sometimes these festivities were held in the town halls of little country towns, or else in the village inns, or barns lent by farmers for the occasion.——Glimpses of Welsh Life and Char— acter, by Marie Trevelyan. London: John Hogg, 13 Pater noster Row. 1893.^[1]

Dywaid Robert Jones, Rhos Lan:

Yr oedd mewn llawer o ardaloedd un Sul pennodol yn y flwyddyn a elwid gwylmabsant, ac yr oedd hwnw yn un o brif wyliau y diafol; casglai y'nghyd at eu cyfeillion luaws o ieuengctyd gwammal o bell ac agos, i wledda, meddwi, canu, dawnsio, a phob gloddest. Parhâi y cyfarfod hwn yn gyffredin o brynnawn Sadwrn hyd nos Fawrth.^[2]

ac Gallai mai gŵyl baganaidd oedd ar y cyntaf, ac yna ei chysylltu â gŵyl y seintiau. Yn ôl fel y clywais i, parhai'n fynych am wythnos gyfan. Cyfarfyddai dau blwyf neu ddwy ardal â'i gilydd i gystadlu yn y mabolgampau. Codai'r teimladau yn bur uchel yn aml rhwng cefnogwyr y gwahanol ymdrechwyr; yn aml setlid yr ymdrechfa mewn ymladdfeydd, yn union fel y gwneid yn aml ar faes y bêl droed neu ambell eisteddfod yn ein dyddiau ni, onibai nad yw'r gyfraith y dyddiau hyn yn caniatau penderfynu pwy biau'r llawryf trwy ymladd â dyrnau fel yn yr hen amser; rhaid i bobl heddiw gadw'r ysbryd drwg yn eu brestiau. Fel y clywais am bregethwr enwog heb fod nepell o Gwm Eithin. Yr oedd ei ddefaid wedi bod yn tresmasu ar dir cymydog, a phan alwodd yntau i weled y cymydog, dechreuodd hwnnw ei regi, pryd y dywedodd y wraig wrtho am beidio â rhegi'r gweinidog, rhag cywilydd. "O," ebe'r hen weinidog, "gadewch iddo. Mae lot o regi yn fy mrest innau, ond ni cha i mo'i ollwng o allan."

Yn Y Brython 1859 (yr ail argraffiad) ceir a ganlyn am gampau yr hen Gymry :—

"Un o nodweddau neillduol yr hen Gymry ydoedd, eu bod yn darostwng eu sefydliadau yn rhyw fath o gyfundrefn neu ddosbarth wladwriaethol. Yr ydoedd i bob peth ei gylch; —cylch cerddoriaeth, cylch barddoniaeth, cylch hela, cylch chwareu. Cylch barddoniaeth a renid i 24 cynllun; felly cylch cerddoriaeth,—" Pedwar mesur ar hugain cerdd dant y sydd;" ac felly hefyd cylch chwareu a ddosberthir i bedair camp ar hugain. Pa mor hen ydyw y dosbarthiad hwn nid ydym yn sicr. Rhoddir yma y gofres, gwedi ei thynu allan yn benaf o eiddo'r Dr. Davies, a ymddangosodd yn ei Eirlyfr Lladin a Chymraeg, yn y flwyddyn 1632 (gan egluro wrth fyned rhagom).

"Pedwar camp ar hugain y sydd,"—Camp yn arwyddo celfyddyd, medr—gymnastics.

"O'r pedwar camp ar hugain hyn deg gwrolgamp y sydd."— Gwrolgamp—, yn meddwl camp ag oedd yn gofyn grym neu orchest corff, yn hytrach na chraffineb meddwl neu gywreinrwydd moes.—Yn Lladin, Ludi viriles.

Eto," A deg Mabolgamp y sydd;" "Et decen [sic] juveniles." Sef wrth Fabolgamp y meddylid Campau Ieuenctyd.

Eto, "A phedwar Gogamp y sydd."—Ystyr gogamp yw isgamp; camp isradd, camp ddibwys, er difyrwch yn fwy nag er addysg. "Triviales et vulgares."

Yn nesaf, yr ydym yn cael yr is—ddosbarthiad o dan y tri phrif ddosbarth uchod; canys byddai ein hynafiaid yn dosbarthu yn fanwl.

"O'r deg gwrolgamp, chwech sydd o rym corff; sef ydynt, 1. Cryfder; 2. Rhedeg; 3. Neidio; 4. Nofio; 5. Ymafael; 6. Marchogaeth.

Yr oedd nifer mawr o gampau a chwaraeon yn cael eu cynnal yn yr Wylmabsant. Fel y dywaid "Eos Iâl" yn Drych y cribddeiliwr, 1859:—

Ymgasglent ar y sulie
I lan, neu bentre,
I chware teniss,
A bowlio Ceulys,
Actio Enterluteiau,
Morrus dawns a Chardiau,
Canu, a dawnsiio,
Chware Pel, a phittsio.
Taflu Maen, a Throsol,
Gyda gorchest rhyfeddol,
Dogio Cath glapp,
Dal llygoden yn y trapp,
Cogio ysgyfarnog,
Ymladd Ceiliogod,
Chware dinglen donglen
Gwneud ras rhwng dwy Falwen,
Jympio am yr ucha,
Neidio am y pella,
Rhedeg am y cynta,
Siocio am y pella,
Saethu am y cosa,
Bexio am y trecha.

Diddorol iawn fuasai cael gwybod pa nifer o gampau'r meddwl a arferid yn yr hen wyliau hyn. Dywaid ysgrifennydd yr erthygl uchod y defnyddid llawer ohonynt. Diau fod y bardd a'r telynor yno mewn afiaith.

NOSWAITH LAWEN

Yr oedd y Noswaith Lawen mewn bri mawr yn yr hen amser. Prin oedd moddion adloniant cyn geni'r cyngerdd, a'r ddarlith, a'r cyfarfod cystadleuol. Deuai ambell gwmni yn awr ac eilwaith i chware interliwdiau megis y gwnâi "Twm o'r Nant." Er hynny treuliai ein hynafiaid eu bywyd yn llawen. Nid oedd y Noson Lawen wedi ei llwyr roddi heibio yn fy nghof i.

Cedwid y Noson Lawen pan fyddai rhywun yn ymadael o'r ardal, neu rywun yn dychwelyd ar ôl bod i ffwrdd am amser, ac yn aml heb unrhyw achos neilltuol yn galw, ond er mwyn y difyrrwch diniwed. Gwahoddid telynor o rywle arall, oni byddai un yn y lle y cedwid y Noson Lawen; ond yr oedd y delyn yn gyffredin iawn yn aneddau'r ffermwyr. Cenid gyda'r tannau, cyfansoddid englyn neu ddarn o farddoniaeth am y gorau, adrodd straeon Tylwyth Teg ac am ysbrydion, a thrafod yr hanesion diweddaraf. Fel y canlyn y darlunia "Glasynys," yn "Yr Wyddfa," sef gwaith barddonol O. Wynne Jones, Talysarn [1877], y Noson Lawen:

Hen arfer Hafod Lwyfog
Er dyddiau "Cymru fu,"
Oedd adrodd chwedlau wrth y plant
Ar hirnos gauaf du :
Un hynod iawn oedd Neina
Am gofio naw neu ddeg
O'r pethau glywodd gan ei nain
Am gampau'r Tylwyth Teg
Wrth gribo gwlan ddechreunos,—
A'i merch yn diwyd wau,—
A'r gŵr yn diwyd wneyd llwy bren
Neu ynte efail gnau :
Ond Teida oedd y goreu
Am hen gofiannau gwlad,
Y rhai a ddysgodd yn y cwm
Wrth gadw praidd ei dad.

Canent benillion gyda'r tannau tebyg i hyn^[3] :—

Bachgen bach o Felin y Wig,
Welodd o erioed damaid o gig,
Gwelodd falwen ar y bwrdd,
Cipiodd i gap a rhedodd i ffwrdd.

Caru yn Nghaer a caru yn Nghorwen,
Caru yn Nyffryn Clwyd a Derwen,
Caru mhellach dros y mynydd,
Cael yn Nghynwyd gariad newydd.

Neidiodd llyffant ar ei naid
O Lansantffraid i Lunden,
Ac yn ei ol yr eilfed waith
Ar ganllaw pont Llangollen;
Ond lle disgynnodd y drydedd waith
Ond yn nghanol caerau Corwen.

Dyfrdwy fawr ac Alwen
A aeth a defaid breision Corwen,
I'w gwneud yn botes cynes coch
I blant a moch Llangollen.

Ni allaf wneuthur yn well na gadael i "Lasynys" ddisgrifio'r Noson Lawen fel y'i ceir yn "Cymru Fu" "Llyfrbryf," 1864. Tebyg oedd ym mhob rhan o Gymru.

Awn i Gowarch, ac arhoswn yn yr Hafod noson gyfan. Ym mha le y cawn dammaid a llymmaid, neu "wlyb a gwely," chwedl pobl chwarelydd? Pob peth yn iawn, dim ond myned i Gowarch? Cwm ydyw Cowarch tua dwy filltir o hyd, afon wrth gwrs yn rhedeg drwy ei ganol, a digon o frithylliaid ynddi bob amser. Tai bob ochr i'r Cwm; rhai a'u talceni i'r allt, ac ambell un a'i gefn yno. Math o wtra, nid ffordd na llwybr sydd yno, yn dirwyn ar draws ac ar hyd, nes ein dwyn i le gwastad a fu unwaith yn fawnog, ond erbyn hyn sydd gyttir gwastadlyfn. Ym mhen uchaf y Cwm saif craig anferth fel mewn blys syrthio bob munud. Y mae ganddi hên wyneb hagr—bygythiol! Ond o dan ei gên, y mae'r Hafod. Hên dy hirgroes, heb weled erioed galch ond o bell yw'r lle: ond awn i mewn. Mae yno groeso calon i bob gwyneb byw bedyddiol. Y mae hynny yn rhywbeth onid ydyw? Nid ofnem na chaem weled peth newydd—mae pob peth i'r teithydd yn newydd pan y mae yn y mynyddoedd. Sut le yw'r Hafod? Y mae yno globen o gegin fawr, a simneu gymmaint a pharlwr go lew: a thwll mawn ddigon o faint i roi gwely ynddo pe buasai angen. Pan gurasom yn y drws fe'n hattebwyd yn gyfarthiadol gan ryw haner dwsin o gorgwn blewog, a dau ddaear-gi neu dri. Ond daeth rywun at y drws, a chawsom wrth ysgwyd llaw ysgwyd calon hefyd: nid ryw hên ddefod lugoer moni hi yma; ond y mae y galon i'w theimlo yn curo yn y bysedd ac yng nghledr y llaw. y Wedi cael maidd a brechdan fara ceirch teneu, yr ydym am drin y byd ei helyntion a'i gofion. Y mae'r tân yn olwyth, a'r flammau yn chwyrnu wrth ymryson esgyn! Ninnau, ddau ohonom, yn eistedd mewn dwy gadair freichiau; un o dderw du, a'r llall o fasarn gwyn. Gyferbyn a ni, sef yw hynny am y tân, yr oedd f'ewyrth Rolant, yn siarad ac ar yr un pryd yn trin ei ysturmant. Y mae modryb Gwen a'i golwg lawen tua'r cwppwrdd tridarn yn chwilio am gwyr i rwbio bwa ei ffidil; ac y mae'r mab hynaf yn cyweirio ei delyn yn ymyl y bwrdd mawr. debyg i hên wydd yn clegar am geiliogwydd y byddwn yn ystyried nâd annifyr y Glarioned bob amser; etto yn yr Hafod,—yng nghesail y mynyddoedd, yr oeddym yn foddlon i ddigymmod hefo unrhyw fath o offer cerdd. Wedi dodi'r canwyllau yn eu lleoedd priodol, a thaclu'r. Er mai pur tân a rhoi pob peth yn ddel ac yn deidi, cafwyd unawd ar yr ysturmant gan ŵr y tŷ. Er fod pren almon wedi blodeuo ar ei ben er's llawer blwyddyn, ac ôl ewinedd miniog amser ar ei ruddiau; etto chwareuai ei offeryn bach yn dda ddigrifol.—Twt Roli," ebe Modryb Gwen, dyro'r goreu iddi hi bellach; tyr'd am Ddifyrwch Gwyr Dyfi," ebai wrth y Telynor, a deuawd cywrain a gawsom; ac ar ol hyn caed Cyd-gân: yr ysturmant a'r delyn y crwth a'r glarioned: y ffeiff a thwmbarîn gan Deio Wmffra! Yr oedd y tŷ yn dadsain, a phawb yn gwneyd ei waith fel y dylasai. Ar hyn dyma rywun yn curo yn drws, a phwy oedd yno ond Deio Puw. Hên law digrif iawn. Byddai yn d'od i'r Hafod bob rhyw dair wythnos yn gylch er's cryn ddeugain mlynedd, ac hen fachgen doniol lawen oedd efe hefyd. Medrai adrodd holl chwedlau ysprydion y fro, a chwareu ffidil yn hylaw. Wedi cael tôn ar y ffeiff,—un wyllt—siongc—nwyfus,—dyma modryb Gwen yn gwaeddi yr eiltro, " Roli tyr'd i'r llawr," a'r hên ŵr yn ufuddhau i'r alwad mewn munud; er danghos hyn, dyna fo yn taflu ei ddwy glocsan, ac yn piccio atti hi i agor y ddawns! Yr oedd yno o leiaf saith o honynt wrthi hi yn ysgwyd eu berrau yn hwylus heinyf! Hên ac ieuangc yn ymddifyru gyda'r un ynni ac awydd a'u gilydd! Ar ol cael eu gwala o glettsio eu traed: eisteddwyd wed'yn a chaed cystal dysglaid o dê, ac a dywalltwyd erioed drwy big y tebot! Yn wir yr oedd tê'r Hafod yn dda! Pawb yn un a chyttun heb air garw na golwg sarug! Arol hyn caed canu hefo'r tannau. Pawb yn hyddysg a'r gwaith o'r ieuengaf hyd yr hynaf, ac nid oedd fawr o berygl cael mesglyn allan o'i le yn eu gwaith. Holwyd hwy a fyddent yn arfer cael noson felly yn fynych, a chaed ar ddeall mai dim ond ryw deirgwaith yn yr wythnos! Fel hyn yn swn awen, cân, a thelyn, y mae'r teulu yma'n treulio eu hoes. A thyma beth arall, pan ddaw hi yn amser cadw dyledswydd nid oes neb dwysach a thaerach wrth orseddgrasnaf'ewyrth Rolant pan fydd ar ei liniau;—nac un sydd ryddach" ei chalon, burach ei moes, a glanach ei thafod, na modryb Gwen. Ni ddaw cardottyn byth i'r drws heb gael ei ddiwallu, ni ddaw'r un o blant tlodion y mân deños yno heb gael am ddim caniad o laeth tew à chlewtan o frechdan; yn y gwyliau, llawer dafad dda a rennir yno, a thrwy gydol y flwyddyn, gellir dweydam yr Hafod ħefo'r anfarwol IEUAN BRYDYDD HIR, pan dorres allan fel hyn:

Agor dy drysor dod ran—yn gallwych
Tra gelli i'r truan:
Gwell ryw awr golli'r arian,
Na chau'r god, a nychu'r gwan.

Y NOSWAITH WEU

Hyd ryw drigain mlynedd yn ôl, yr oedd y Noswaith Weu yn sefydliad pwysig yn hanes bywyd teuluaidd Cwm Eithin A dichon nad anniddorol fydd disgrifiad gweddol fanwl ohoni, gan ei bod erbyn hyn wedi myned o'r ffasiwn yn lân, a chyfan- gorff y genedl heb wybod dim o'r hanes, fel llawer o bethau eraill a fu'n elfennau pwysig yn ffurfiad bywyd gwledig Cwm Eithin. Ni wn pa mor gyffredinol oedd y noswaith weu dros Gymru a oedd hi yn gyfyngedig i'r cymoedd, neu a gynhelid hi o dan ryw enw arall mewn rhannau eraill o Gymru? Clywais mai "Ffrâm" y galwai pobl Llanuwchllyn hi. Mae'r enw hwnnw yn ddirgelwch hollol i mi. Noswaith Weu y galwem ni hi. Dywedir am yr Hybarch Ddafydd Cadwaladr iddo ddysgu darllen wrth sylwi ar y llythrennau ar y defaid o gylch ei gartref—Erw Dinmael; ac ar ôl iddo fod yn hogyn ym Mhlas Garthmeilio, iddo fyned yn was bach i Nant-y-cyrtiau, a'i fod erbyn. hynny wedi dysgu'r Bardd Cwsc a Taith y Pererin ar ei gof, a bod galw mawr arno yng Nghwm Tir Mynach i adrodd darnau ohonynt yn y Nosweithiau Gweu. Ac os oedd y trigolion yn mwynhau y rhai hynny, nid oeddynt yn isel iawn eu moes na'u meddwl. Mae Cwm Tir Mynach agos cyn nesed i Lanuwchllyn ag ydyw i Gwm Eithin. Pa fodd na cheid yr un enw yno sydd ddirgelwch. Ond rhai gwreiddiol iawn yw pobl Llanuwchllyn. Tebyg eu bod wedi gweled rhyw un yn rhoi hosan ar y gweill a'i gweled yn debyg i ffrâm wyntyll ar ei gogwydd.

Cynhelid ambell Noswaith Weu yn fy amser i, ond yr oedd yr hen sefydliad annwyl yn dechrau edwino. Yr oedd y ddarlith, y cyngerdd a'r cyfarfod cystadleuol yn dechrau ennill eu lle, a'r hen ffurf ar adloniant o dan ryw fath o gondemniad. Cofiaf yn dda iawn un Noswaith Weu yn fy hen gartre pan oeddwn hogyn bach, fy nain yn llywyddu. Mynnodd gael un yn fuan ar ôl i ni symud i Gwm Eithin o Gwm Annibynia. Yr oedd wedi bod yn sefydliad cyson yn ei hen gartref—Pentre Gwernrwst— pan oedd hi'n ieuanc, a dyna ei ffordd hi o'i hintrodiwsio ei hun i ardal newydd gwahodd y merched a'r bechgyn ieuainc i Noswaith Weu. Yr wyf yn meddwl mai dyna'r un olaf a gynhaliwyd yng Nghwm Eithin, ac efallai yr olaf yng Nghymru. Y peth tebycaf iddo, mae'n debyg, yn ein dyddiau ni yw'r At Home a gynhelir yn nhai'r mawrion. Nid oedd bron yr un capel Ymneilltuol o fewn y wlad gant a deugain o flynyddoedd yn ôl. Nid oedd y cyngerdd na'r ddarlith wedi eu geni. Nid oedd ond ychydig o wasanaeth crefyddol yn y llannau ar y Sul. Nid oedd y werin yn myned i'r eisteddfod, dim ond ychydig o feirdd a llenorion. Nid oedd gan y bobl gyffredin unrhyw fan cyfarfod ond y dafarn. Ond ar nosweithiau hirion y gaeaf yr oedd y Noswaith Lawen a'r Noswaith Weu. Ni fûm erioed mewn Noswaith Lawen. Credaf mai'r gwahaniaeth rhyngddynt oedd fod y Noswaith Lawen yn cael ei chynnal fel rheol yn y ffermydd mawr lle y byddai cegin helaeth, neu o'r hyn lleiaf lle fel Hafod Lom a digon o le ynddo i "ganu cainc ar fainc y simne." Ond am y Noswaith Weu, gellid ei chynnal hi mewn tyddyn bychan neu fwthyn y gweithiwr, ac felly yr oedd yn sefydliad mwy cyffredinol na'r Noswaith Lawen. Yr oedd felly yn y rhan o'r wlad y cefais i fy nwyn i fyny ynddi.

Pan benderfynai teulu gael Noswaith Weu, y gwaith cyntaf oedd penderfynu pwy i'w gwahodd. Dibynnai'r nifer ar faint y tŷ, ac adnoddau'r gwahoddwyr. Fel rheol merched a llanciau ieuainc fyddai'r gwahoddedigion. Byddai gwraig y tŷ wedi bod yn brysur trwy'r prynhawn yn paratoi'r wledd, gwneud leicecs^[4] a chrasu cacen ar y radell, ac un o'r plant wedi bod yn y pentref yn nôl torth wen a phwys o siwgwr lôff, ac erbyn y deuai'r gwahoddedigion byddai popeth yn barod. Y merched a ddeuai i mewn gyntaf. Arferai'r llanciau loetran ychydig ar ôl. Pan geid pawb i eistedd, gwelid y merched i gyd yn hwylio i weu, pob un â'i hosan a'i gweill a'i phellen edau, a deuai ambell lanc a'i weill a'i bellen edau i weu gardas er mwyn hwyl. Ond ychydig iawn a dyfai'r sanau yn y Noswaith Weu, oherwydd byddai straeon digrif y llanciau a'u gwaith yn tynnu'r gweill o dan y pwythau yn eu rhwystro.

Yn ddigon aml byddai ambell hen frawd ychydig diniweitiach. na'r gweddill, neu a gymerai arno ei fod felly, ac a fedrai arogleuo Noswaith Weu o bell, a deuai am dro i edrych am y teulu y noswaith honno heb wybod dim am yr amgylchiad er mwyn o bosibl cael rhan o'r wledd, ac anaml y methai â chael gwahoddiad i mewn. Clywais am un, Wil y Cwmon, a arferai wneuthur felly. Un tro, wedi iddo gael dod i mewn i wledd fras, estynnwyd platiaid mawr o leicecs iddo yn nofio mewn ymenyn gan un o'r merched ieuainc oedd wedi gweld peth felly yn cael ei wneud yn rhywle, yn lle yr hen arferiad o ddywedyd, "Dowch, cyrddwch ato, gwnewch fel pe baech chi gartre; mae'n ddrwg iawn gen i na fase geni rwbeth gwell i gynnig i chwi; mae arna i ofn nad ydi'r leicecs ddim. yn neis." Ond gan nad oedd Wil yn deall y ffasiwn newydd gafaelodd yn y plât, rhoddodd ef ar y pentan yn ei ymyl, a bwytaodd y cwbl. Gofelid bob amser am gael digrifddyn neu un da am ddywedyd straeon, a cheid toreth o straeon Tylwyth Teg a straeon am ysbrydion. Fel rheol adroddid digon o'r diweddaf i beri gormod o ofn ar y merched fyned adref eu hunain, a châi'r llanciau esgus i fyned i'w danfon. Ceid llawer o hanes yr ardal ynddynt, megis pwy oedd cariad hwn neu hon. Weithiau âi sôn allan fod Miss Jones, y Fron, a John Morus, mab yr Hendre, yn caru, ond byddai'r ddau mor slei fel yr oedd yn amhosibl cael sicrwydd. Nid oedd hafal i'r Noswaith Weu i gael allan ai gwir ai gau y stori. Gwahoddid y ddau: byddai'r ferch i mewn yn gyntaf, a gofelid bod rhywun a fedrai ddarllen arwyddion i mewn. Fel y gwyddys fe gaiff pob merch ieuanc electric shock pan ddaw ei chariad i mewn i ystafell, neu felly yr oedd merched cyn dyddiau'r Suffragettes. Caiff ambell un hi yn drom iawn, a rhaid iddi wneud rhywbeth i ollwng y current allan. Os bydd plentyn. bach yn ymyl, gafaela ynddo a chofleidia ef, neu os cath fydd gafaela yn honno a theifl hi i fyny ac i lawr. Oni chymer y ffurf honno, mae'n sicr o ddangos yn lliw yr wyneb. Ar amgylchiad felly byddai rhyw William Hendre Bach yn gwylio'r symudiadau, ac os gwelai arwydd, gofynnai i wraig y tŷ, "Be ydi'r achos fod Miss Jones y Fron wedi cochi, Mrs. Jones?" Be, ydi hi wedi cochi, William?" "Wel ydi siwr, 'dat i chlustia. Ysgwn i ydi ei chariad hi yn rhywle o gwmpas, tybed?" Gomeddai lledneisrwydd a chymdogaeth dda ddilyn y mater ymhellach ar y pryd, ond byddai'r stori wedi ei chadarnhau.

Am y Noswaith Weu, dyfynna Syr John Rhys yn ei Celtic Folklore, Welsh and Manx, 1901, a ganlyn o eiddo William Jones, Llangollen :—

"I was bred and born in the parish of Beddgelert, one of the most rustic neighbourhoods and least subject to change in the whole country. Some of the old Welsh customs remained within my memory, in spite of the adverse influence of the Calvinistic Reformation, as it is termed, and I have myself witnessed several Knitting Nights and Nuptial Feasts (Neithiorau), which, be it noticed, are not to be confounded with weddings, as they were feasts which followed the weddings, at the interval of a week. At these gatherings song and story formed an element of prime importance in the entertainment at a time when the Reformation alluded to had already blown the blast of extinction on the Merry Nights (Noswyliau Llawen) and Saints' Fêtes (Gwyliau Mabsant)."

Nodiadau

1. Gweler hefyd Folk Lore and Folk Stories of Wales, by Marie Trevelyan, with introduction by E. Sydney Hartland. London: Elliott Stock. 1909
2. Gwaith gan Robert Jones, Rhos Lan, Wrexham, 1898. "Y Llenor, Llyfr xv."
3. Casgliad o lên—gwerin Meirion, gan William Davies, yn "Cofnodion a Chyfansoddiadau Eisteddfod Blaenau Ffestiniog, 1898." (1900).
4. GPC leicecs crempogau bychain trwchus (hefyd yn cael eu galw'n drop scones / Scotch pancakes)