Cyfrinach y Dwyrain (testun cyfansawdd)

←

Cyfrinach y Dwyrain (testun cyfansawdd) gan David Cunllo Davies

I'w lawr lwytho ar gyfer darllenydd e-lyfrau gweler Cyfrinach y Dwyrain

Cyfrinach y Dwyrain,

SEF,
Cipdrem ar Hanes y Darganfyddiadau
Pwysicaf yng Ngwledydd y Beibl.

GAN Y

Parch. D. CUNLLO DAVIES.

CAERNARFON:
CWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF.),
SWYDDFA "CYMRU."

CYFLWYNIR

I

AELODAU CYFARFOD GWEINIDOGION

A PHREGETHWYR

CYFEILIOG A MAWDDWY

YN 1914.

RHAGDRAETH.

TEIMLAIS lawer o swyn yn y meusydd dramwyir yn y penodau hyn oddiar y dydd y cymhellodd cyfaill fi i ddarllen hanes yr Hethiaid; a threuliais oriau bendithiol yn yr Amgueddfeydd o dro i dro, ac yn narlleniad cyfrolau ar yr ysgrifau.

Fy mwriad wrth ddechreu ysgrifennu oedd dweyd ychydig ar lawer ac nid dweyd llawer ar ychydig; ac felly nis gwyddwn am raniadau mwy cyfleus na'r hyn a roddir.

Wrth gydnabod fy nyled i lyfrau a chylchgronau ac adroddiadau, gwn nas gallaf alw i gof eu hanner. Yr wyf yn ddyledus am bopeth i rywun; a boddlonaf ar gydnabod yr hyn a ganlyn:—

Archaeological Reports: Egypt Exploration Fund

Excavations of Gezer: Prof. R. A. S. Macalister

Explorations of Bible lands in the Nineteenth Century: Dr. H. V. Hilprecht.

Light from the Ancient East: Adolf Deissmann, D.D.

The latest light on Bible lands: P. S. P. Handcock, M.A.

New light on Ancient Egypt: G. Maspero.

Gweithiau Dr. Grenfell a Dr. Hunt; C. H. H. Wright, D.D., Syr H. A. Layard, y Palestine Exploration Fund, &c.

Cefais garedigrwydd mawr ar law y Proff. Syr Edward Anwyl, M.A.; y Proff. W. B. Stevenson, D.Litt., Prifysgol Glasgow; Mr. Edward Edwards, M.A., M.R.A.S., yr Amgueddfa Brydeinig; Llyfrgellydd y Dr. Williams's Library, a Golygydd Cymru.

Diolch cynnes iddynt. Hyderaf y rhydd y llyfryn hwn bleser pur i'r darllenydd, ac y bydd iddo ddyfnhau dyddordeb yn y Beibl, a gadael bendith ar ei ol ymhob man y caiff groeso.

Yr eiddoch yn bur,

D. CUNLLO DAVIES.

BRYN ELWYDD, MACHYNLLETH.

Chwef. 9, 1914.

CYNHWYSIAD.

I. Yr ymchwil am a fu
II. Cenadwri y Cerrig
III. Ysgrifau mewn Clai
IV. Ysgrifau ar Bapur-Frwyn
V. Ysgrifau ar Briddlestri a Llafnau o Gerrig
VI. Ysgrifau ar Groen
VII. Amryw—cenedl, gwledydd, dinasoedd, a phlasdy

CYFRINACH Y DWYRAIN.

I. YR YMCHWIL AM A FU.

Y MAE'R awydd am fyned yn ol yn gryf ym meddwl pob dyn. Gan fod holl afonydd y presennol a'u tarddell yn y gorffennol, y mae y llwybr, fynychaf, yn un hawdd i'w gael, a'i gerdded; ac y mae cymaint o allu gan yr hyn a fu i esbonio yr hyn sydd. Cerddwn gyda glan afon fawr sir Aberteifi ym mis Ebrill, ac wrth weled dywylled oedd ei dyfroedd cododd ynnof gwestiwn-yr hen gwestiwn, sydd barod i godi-paham? Dywedodd fy nghyfaill wrthyf mai rhwng ceulannau o fawn y rhedai Teifi am rai o filldiroedd cyntaf ei thaith.

Cododd y cwestiwn, yn gyffelyb, ym meddwl apostol ac efengylwr; a chan wybod fod ym mryd dynion ei ofyn, trodd Ceidwad mawr y byd lawer iawn gydag ef. Yr oedd am i'w weithredoedd nerthol roddi goleuni arno; ac yn ol fel y byddai dynion yn ateb y cwestiwn ynglyn ag ef y derbyniasant ac y gwrthodasant ef. O Nazareth y deuai, meddai rhai. "Onid hwn yw y saer, mab Mair, brawd Iago, a Joses, a Judas, a Simon, ac onid yw ei chwiorydd ef yma, yn ein plith ni? A hwy a rwystrwyd o'i blegid ef." Dywedai ereill, y mae gennym gryn ymddiriedaeth yn eu barn,-"Nyni a wyddom mai dysgawdwr ydwyt ti, wedi dyfod oddiwrth Dduw"-ac y mae y gwirionedd iddo ddyfod oddiwrth Dduw yn perthyn yn agos iawn i un arall, sef fod Duw gydag ef.

Y mae afonydd gras fel afonydd natur yn codi ymchwil am a fu. Gwel sant a chredadyn "yr afon a lifodd rhwng nefoedd a llawr;" a gwelant bob dim lle y delo yn byw; ac ânt yn ol gyda'i glan. Ant yn ol at fynydd yr esgyniad weithiau. Teithiant yn aml at y bedd gwag yn yr ardd. Yno teimlant chwaon bywyd newydd yr adgyfodiad yn iachau gobeithion eu henaid. Yn aml, aml troant eu hwynebau i Galfaria-y Calfaria roes haeddiant a hedd. Teithiant brydiau ereill at y mynydd sanctaidd lle y bu eu Gwaredwr yn ymwisgo mewn disgleirdeb. Y mae dau efengylwr a dau apostol wedi aros ennyd yno. A llawer yn ol gyda glan yr afon í Fethlehem. A Ioan yng ngham cyntaf yr Efengyl dros y terfyn i dragwyddoldeb-a theithia llawer o dan ysbrydoliaeth at y man y cododd y meddwl cyntaf am achub gwael, golledig, euog ddyn. Rhaid i'r meddwl fyned yn ol. Y mae gan y llais o'r tu ol lawer i ddysgu iddo. Y mae henaint a phrofiad yn teilyngu gwrandawiad.

Nid ydym am fyned yno i aros: oherwydd ymlaen y mae'r goreu. "Yr hwyr a fu a'r bore a fu" (nid bore a hwyr) yw trefn Duw. Y mae'r byd ar ei daith o anrhefn i drefn, o dywyllwch i oleuni, o'r amherffaith i'r perffaith. Sylwn ar bedair carreg filltir ym mywgraffiad y ddaear.

"Y ddaear oedd afluniaidd a gwag"-

"Llawn yw y ddaear o'th drugaredd"-

"A'r ddaear a lanwyd o'i fawl".-

"Eithr nefoedd newydd a daear newydd yr ydym ni yn ol ei addewid ef yn eu disgwyl, yn y rhai y mae cyfiawnder yn cartrefu." Yn y blaen y mae'r goreu.

Weithiau dysgir dynion i fynd ymlaen drwy gofio yr hyn sydd yn ol. Cododd Duw golofnau i'r gorffennol, er mwyn dangos mai yr un yw efe o hyd. Gwaredigaeth fawr oedd honno yn yr Aifft-a honno o'r Aifft,-

"A hwythau rhwng creigiau crog,
Yn llaw yr Hollalluog.

Y mae'r drugaredd fawr honno i adael ei hol ar y genedl ddyddiau'r ddaear, ac yr oedd gwyl y Pasc wedi ei llunio i'w cynorthwyo i fyned yn ol; ac o ddeall eu gorffennol, credent er dwys ysbrydoliaeth i'w bywyd y gallai Duw o hyd wneud. llwybr dros le mor anhawdd a gwaelod y Mor Coch. Llawer gwers sydd gan y dyddiau gynt ar ein cyfer ninnau. Dyddorant ni; dysgant ni, a chyfoethogant ni. Yr ydym am bwyso ennyd ar y gorffennol fel y gŵr gynt ym Methel ar y garreg, er mwyn cael ysgol y weledigaeth i'w dringo.

Y mae lleisiau'r gorffennol o furiau a cholofnau, o bapur-frwyn, o ddarnau o bridd-lestri, o adfeilion ac o feddau y Dwyrain, yn amrywiol iawn; a meddant gymaint o swyn i'r rhai sydd ag anianawd y pethau hyn ynddynt, fel y mae daear yr Aifft a Chanan ac Asia Leiaf yn adrodd pennod ar ol pennod o hanes y dyddiau a fu gyda chyflymder mawr; a diau gennyf y bydd ychydig o fanylion. am rai o'r pethau pwysig a ddarganfuwyd yn ddiweddar yn y Dwyrain o ddyddordeb i gyfeillion y Llyfr, brenin y llyfrau i gyd, a ddaeth o'r Dwyrain. Ie, gymaint ddaeth o'r Dwyrain heblaw pelydrau cyntaf y dydd. Dilyn yr haul y mae doniau pennaf bywyd. Oddiyno y daeth. gwareiddiad, dysgeidiaeth, gwyddoniaeth, crefydd, ac o Un fu byw a marw ynddi, y cafwyd trefn i faddeu pechod ac i addurno enaid â'i ddelw. Yno y cafodd crefydd Crist ei phroffeswyr cyntaf; ac y mae gan y Dwyrain lawer i'w ddweyd mewn ffordd o esboniad ar y gwirionedd sydd yn ein llaw, ac i gadarnhau ein ffydd ni ynddo. Un o ddyddiau mawr y Beibl fydd hwnnw, pan fydd ein Harglwydd Iesu Grist wedi meddiannu'r Dwyrain, ac y bydd gwledydd y proffwydi a'r ysgrifen- wyr ysbrydoledig ereill wedi dod a'u hes- boniad hwy ar lawer ffigiwr ac arferiad y sonnir am danynt yn y gwirionedd dwy- fol.

Llyfr Duw a roddwyd drwy ddyn yw y Beibl; ac y mae eglurhad ar lawer cymal oedd ym meddwl yr ysgrifennydd yn gwneud neges y nefoedd yn fwy awdurdodol am ein bod yn ei deall yn well. Fel profion allanol i wirionedd a dilysrwydd. yr Ysgrythyr Lan ni chafwyd dim i ddwyn tystiolaeth gryfach yn llys beirniadaeth na'r hyn a gafwyd yn adfeilion dinasoedd yr hen fyd, a'r hyn a ddarganfuwyd ym meddau yr hen genhedloedd. Yr ydym yn credu na fedd gair y gwirionedd ddim ategiad cryfach iddo'i hun na phrofiad y saint. Dyma'r unig gyfrol sydd yn meddu agoriad i gloion y galon ddynol, hon a feiddiodd ddweyd yr holl wir wrth ddyn yn ei drueni, a hon yn unig a barodd i obaith dorri fel gwawr ar ei hanes. Y prawf mewnol yw y cryfaf. Y galon a driniwyd gan ras y Duw a lefarodd y gwirionedd dwyfol wedi'r cwbl yw y tyst goreu. Pair yr iachawdwriaeth i ddyn feddiannu gallu i brofi y pethau sydd a gwahaniaeth rhyngddynt. Nid pawb a fedd hwn. Y mae llawer yn amddifad of raddau helaeth o hono, a phan y mae y galon yn ddistaw da cael gan y cerrig a'r priddfeini i lefaru.

Y mae y maes a agorir gan y darganfyddiadau yn un o ddyddordeb dwfn, gan ei fod yn aml yn agoryd i ni ochr arall i'r hanes. Adroddir yn fanwl hanes yr hen genedl yn disgyn drwy bechod i afael cenhedloedd cryfion Babilon, Ninefeh, a'r Aifft. Hanes ydyw, yn yr Ysgrythyr, a ysgrifennwyd o gyfeiriad Israel ei hun. Ei pherthynas â Duw yw y drychfeddwl llywodraethol a luniodd yr hanes ac a gyfeiriodd law yr hanesydd. Ym mhriddfeini y dinasoedd hynny a guddiwyd gan falurion eu muriau, ac a gladdwyd dan y dywarchen las, gyda threigliad y canrifoedd, cawn lawer o'r un hanes o ochr y cenhedloedd a anrheithiasant Ganan.

Un o'r enwau mwyaf adnabyddus ynglyn â'r Dwyrain yn y cysylltiadau hyn yw enw Syr Austin Henry Layard, -bargyfreithiwr, a llys-genhadydd Prydain yng Nghaer Cystenyn (1877- 1880), yr hwn a ymdeithiodd ar lannau'r Tigris yn 1839. Sylwodd wrth grwydro ar domenau Nimrud yn Ninefeh, ac yn 1845 dechreuodd eu chwalu. Ar fyrr o dro daeth o hyd i olion pedwar plas a fu yn adeiladau gorwych oesoedd cyn hynny. Y mae pob peth a fernid o werth ynddynt yn yr Amgueddfa Brydeinig heddyw; a rhydd y darluniau ar gerrig a metel syniad clir i ni am arferion yr Assyriaid-yn grefyddol a milwrol. Gellir yn hawdd alw yn ol eu brwydrau a'u dull o drin arfau. Cydnebydd Layard ei ddyled i Claudius James Rich, yr hwn a ddygodd adref flaenffrwyth y casgliad hynafiaethol o Assyria sydd ym meddiant y wlad hon, ac a gedwir yn ein Trysordy Cenedlaethol yn Llundain. Daeth Botta y Ffrancwr (1802-1870) o hyd i blas Sargon (Is. xx. 1), ac y mae basluniau (bas-reliefs) y lle hwn yn addurno muriau'r Louvre, ym Mharis. Trafnid-faer Ffrainc yn Alexandria a Mosul ydoedd efe; a chyhoeddodd, mewn. undeb â Letronne, Burnouf, ac eraill. bum cyfrol ar Ninifeh. Darganfu Layard lyfrgell Sardanapalus. Asnapper (Ezra iv. 10) yw enw'r brenin hwn yn yr Ysgrythyr, a gelwir ef yn Assur-bani-pal gan ei bobl. Teyrnasoedd o 668 i 626 cyn Crist. Yr oedd wedi ei addysgu ym Mabilon-y wlad fawr gymydogol i Assyria. Boddlonai'r Assyriaid ar gopio gweithiau Babilonaidd. Ni anturiasant ond ychydig ar hyd llwybrau newyddion; ac nid rhyfedd hynny, oherwydd yr oedd dysg Babilon mewn seryddiaeth, gramadeg, rhifyddeg, a meddyginiaeth yn nodedig iawn. Y mae'r llenyddiaeth hon yn drysoredig ar lechau o glai; a chasglwr diail oedd Assur-bani-pal. Yr oedd yn rhyfelwr mawr hefyd. Gorchfygodd Susan (Esther i. 3), a daeth teyrnas Elam i ben; eithr dan deyrnasiad yr ail o'i feibion a fu ar yr orsedd, cyflawnwyd geiriau Nahum, a daeth ymerodraeth Ninefeh i ben. Gwnaeth Syr Henry C. Rawlinson fwy na neb o'i gyoedion i ddehongli yr ysgrifeniadau ar ffurf cŷn neu lettem (cuneiform=wedge shaped); ac enwau ereill y dylid eu cofnodi ynglyn â darganfyddiadau Assyriaidd yw enwau George Smith, Edwin Norris, a Hormuzd Rassam-cynorthwywr Layard, a'i olynydd yn y gwaith.

Y darganfyddiadau hyn i fesur mawr a ganodd y gloch i alw ymchwilwyr ereill i wledydd y Beibl. Y mae y gwirionedd yn codi awydd am wybod mwy. Cyfyd bendithion a doniau'r Nef awydd am fwy. Diwallant ein presennol, eangant orwelion y dyfodol; ac y mae'r dyddordeb dwfn a deimlir yn Iesu Grist a'i lyfr wedi creu dyhead am wybod mwy, ac am ddeall yn well. Y mae'r Ellmyniaid yn archwilio Assyria ers deng mlynedd; a phan y cyhoeddir o ffrwyth eu llafur ychwanegir yn ddirfawr at ein gwybodaeth. O'r nifer mawr o golofnau o bob math sydd yn drysoredig yn y wlad hon, nid oes ond ychydig wedi ei ddarllen a'i ddehongli.

Un o'r rhai cyntaf i ymweled â Phalestina gyda'r amcan hwn oedd Felix Fabri. Ymwelodd â'r wlad yn y bymthegfed ganrif. Mynach o Ulm, yn yr Almaen ydoedd. Bu yno ddwywaith. Yr ail dro aeth Bernhardt de Breydenbach, Deon Mainz, ac yntau mor bell a Mynydd Sinai. Gallem feddwl fod llawer o arabedd yn ysbryd y mynach. Yn hanes ei bererindod i Jericho, dilynir yr ymwelwyr gan Arabiaid, a dywed Fabri ei fod ef a'i gwmni mewn mwy o enbydrwydd na'r gŵr a syrthiodd ymysg lladron, oherwydd yr oeddynt hwy wedi dwyn eu lladron eu hunain i'w canlyn. Cawn Maundrell yn teithio yn y dwyrain yn 1697, a Pococke yn 1738. Deffrodd ysbryd ymchwilgar ar ol darganfod Herculaneum yn 1720 a Pompeii yn 1748. Trefydd yn yr Eidal oedd y ddwy Cuddíwyd hwynt. drwy lyfrithiad sydyn y mynydd tanllyd Vesuvius yn y flwyddyn 79; ac o dan lwch a lludw y mynydd hwnnw y buont hyd ddechreu y ddeunawfed ganrif. Parodd y darganfyddiad o honynt ddyddordeb dwfn a chyffredinol; a gwelwyd, mewn drych, adgyfodiad o'r gorffennol. hyn.

Yn 1809, danfonwyd un o'r enw Burckhardt i Aleppo gan gymdeithas a ffurfiwyd er darganfod canolbarthau Affrica. Ei neges oedd dysgu iaith ac arferion. Mohamedan-Arabaidd nes ei gwneud yn anhawdd i neb wybod yn amgen nad hynny ydoedd. Bu farw cyn gwneud llawer o'r gwaith a fwriadwyd iddo, eithr gadawodd gofnodion dyddorol a gwerthfawr o'i deithiau.

Enwau ereill o fri ymysg teithwyr yn y Tir Sanctaidd, ydyw Irby, Buckingham, Mangles, a Dr. Robinson, o'r America.

Yn 1867, aeth Syr Charles Warren allan. Yn 1872, aeth Stewart, ac yn fuan ar ei ol Conder. Yn 1874, gwelwn. Lieut. Kitcherer, yn awr Arglwydd Kitchener o Khartoum, yn ymgymeryd â'r gwaith o fesur Palestina. O dan nawdd y Palestine Exploration Fund a sefydlwyd yn 1865, yr anfonwyd y rhai diweddaf hyn; a pharha y gymdeithas hon i gasglu gwybodaeth a'i gwasgar ar hyd y blynyddoedd.

Yn yr Aifft y mae'r Egypt Exploration Fund wedi gwneud pethau mawrion. Llafuria y Mri. B. P. Grenfell, A. S. Hunt, F. LI. Griffith, Edouard Naville, Flinders Petrie, D. G. Hogarth, ac ereill, gyda hi. Y mae, i waith y gymdeithas dri nod,-sef, y darganfyddiadol; cadw cofnod a darlun o bob gwrthrych o ddyddordeb hynafiaethol; a darganfod pethau a berthynent i oesoedd boreuaf Cristionogaeth. Miss Amelia B. Edwards (1831—1892) a sefydlodd y Drysorfa hon yn 1882. Adwaenir hi fel nofelyddes. Teithiodd lawer yn yr Aifft; ac iddi hi yr ydym yn ddyledus am wybodaeth eang o wlad y Pharaohiaid.

Gwnaeth darganfyddiadau rhyfedd Arthur J. Evans, a'i dybiau awgrymiadol, lawer i awchu yr un meddwl.

Erbyn hyn y mae cymdeithasau ereill, yn cynrychioli pob gwlad, yn chwilio ac yn cloddio, ac yn llwyddo yn hynod i alw yn ol yr oesau gynt, a llawenychwn am fod y cyfan yn tueddu i greu dyddordeb yn y Beibl; ac y mae pethau dyfnach yn gwreiddio yn yr un man a dyddordeb bob amser.

II. CENADWRI Y CERRIG.

ER darganfod nifer mawr o gerrig yn dwyn cofnodion o weithredoedd cenhedlaeth ar ol cenhedlaeth, ac er cael miloedd o briddfeini yn llwch yr hen ddinasoedd yn Assyria, am ysbaid ni lefarasant yn ddealladwy yr un gair o'u cyfrinach am nad oedd neb ar dir y byw yn medru eu dehongli. Iaith nad oedd neb yn ei deall oedd yr un y mynegai y cofgolofnau eu stori ynddi, yn nechreu'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yr oedd yr ysgrifen ar lun cŷn neu lettem; ac anhawdd fuasai cael dim yn fwy manteisiol er ysgrifennu mewn clai a charreg. Bu'r dull hwn o ysgrifennu yn un cyffredin yng ngwledydd y Dwyrain agosaf atom. Cawn hi yn Elam, Cappadocia, Assyria, Babylonia, Persia, a Syria. Disodlwyd hi gan yr arddull Phoenicaidd—a bu farw; ac wedi marw o honi, ni lefarodd am hir gyfnod. Bu yn fud yn ei bedd am ganrifoedd, ac hiraethai dynion dysgedig am weled y dydd y byddai'r ysgrifau gododd o lwch y dinasoedd yn dechreu siarad; a thrwy hynny wneud i'r oesoedd a fu fyw eilwaith.

George Frederick Grotefend (1775-1853) oedd y cyntaf i ymgeisio yn llwyddiannus i gyfieithu yr Assyriaeg. Ar ei ol ef daeth Syr Henry Rawlinson. Cafodd ef o hyd i ysgrifen faith ar graig yn Behistun ym Mhersia. Adroddiad ydoedd hon o weithredoedd y brenin Darius. (521-485 c.c.), a chan fod Assyria a Media o dan ei lywodraeth, cariai yr ysgrifen gyhoeddiad y teyrn o'i wrhydri yn ieithoedd y gwledydd hynny hefyd; eithr yr oedd y cyfan mewn llythyrenau cŷn- ffurfiol. Ar ol cael y wyddor, a chafodd gynhorthwy at hynny drwy y Zend a'r Sanscrit, dwy iaith berthynasol, allan o law daethpwyd o hyd i'r meddyliau fu yn methu mynegu eu hunain am lawer oes.

Drwy y Bersiaeg deallwyd yr Assyriaeg; a byth ar ar ol hynny, yr ydym wedi gallu deall y genedl hon a fu yn ddychryn i'r Iddew, ac yn offeryn i'w geryddu droion.

Dysg mawredd y gwledydd hyn, drwy eu cyrhaeddiadau uchel ac urddasol, ostyngeiddrwydd i lawer cenedl a duedda at ymffrost; a bydd y ffaith fod eu holl fawredd yn adfail heddyw, yn rhybudd bythol i deyrnasoedd sydd yn chwennych dilyn eu llwybrau ac edmygu eu delfrydau.

Ar ol i Syr Henry Rawlinson (1810- 1895) ddarganfod allwedd i'r iaith, rhyddhaodd ei thafod; ac ni raid dysgu siarad i briddfaen, na cholofn, na charreg yn nyffrynnoedd y Tigris a'r Euphrates—y lle unwaith y bu Eden a'i pharadwys, a lle y bu i'r Arglwydd gadw "Daniel hynod yn ffau y llewod hen," a'r tri llanc yn ddianaf yng nghwmni'r pedwerydd yn y ffwrn. Fel Layard, bu Rawlinson hefyd. yn cynrychioli gorsedd ei wlad mewn llys tramor. Danfonwyd ef i Persia yn 1859.

Yr un modd y bu gyda cherrig yr Aifft a'u hysgrifluniau. Mud fuont nes darganfod y maen a elwir "Carreg Rosetta" gan un o swyddogion yr ymgyrch er budd gwyddoniaeth a ordeiniwyd gan Napoleon Bonaparte yn yr Aifft ym mlynyddoedd olaf y ddeunawfed ganrif. Boussard oedd enw'r gŵr a darawodd arni; ac yr oedd efe yn torri dan seiliau ty, ger amddiffynfa St. Julien, gerllaw Rosetta, yn aber yr afon Nilus. Darn o graig galed yw y garreg, a mesura dair troedfedd a naw modfedd o hyd. Y mae'n ddeng modfedd ar hugain o led, a'i thrwch sydd un fodfedd ar ddeg. Ar ymadawiad y Ffrancod o wlad yr Aifft rhoddwyd y garreg i fyny gan Amgueddfa Cairo i un o gadfridogion Lloegr; a chyflwynodd yntau hi fel anrheg i'r brenin Sior III., yr hwn a'i gosododd yn yr Amgueddfa Brydeinig. Yn gerfiedig ar y maen y mae tri math ar ysgrifen—ymlaenaf, yr ysgrif—lun (hieroglyphic); wedi hynny Aiffteg y bobl (demotic); ac ar y gwaelod dros hanner can llinell mewn llythyrennau Groegaidd. Bu llawer o ddyfalu am gynnwys yr iaith a ysgrifennai ei gwyddor mewn darluniau; eithr ni fu hir astudiaeth yn effeithiol i gynyrchu dim amgen na breuddwydion. Yng ngharreg Rosetta, wele ddehonglwr i'w chyfrinion yn y Roeg odditani, oedd yn gyfieithiad o honi, a chafwyd llwybr goleu yn fuan i hanes yr Aifft. Fel yr awgryma'r enw, cyfrin-iaith yr offeiriaid oedd yr hieroglyphic mewn amseroedd diweddar yr ail iaith ar y garreg a ddefnyddid mewn masnach, a Groeg oedd cyfrwng y llywodraeth yn ei swyddogion a'i hordeiniadau. Safai'r garreg unwaith yn nheml Tum—duw machludiad haul. Cerfiwyd hi drwy orchymyn offeiriaid Memphis; a chofnodiad a geir arni o'u syniadau uchel hwy am y brenin Ptolemy Epiphanes ar ei ddydd pen blwydd yn y flwyddyn 198 cyn Crist. Un o gadfridogion Alexander Fawr a sefydlodd y llinell frenhinol hon, a'r brenin hwn a esgynnodd i'r orsedd yn bum mlwydd oed, oedd y pumed i ddwyn yr un enw. Anerchir ef, gan yr offeiriaid, fel arglwydd y teyrn-goronau, a'r hwn a adferodd drefn yn yr Aifft—sydd yn rhagori ar ei wrthwynebwyr a wellhaodd fywyd dyn—wedi ei eni o'r duwiau Philopatores—i'r hwn y rhoddodd yr haul fuddugoliaeth, &c., &c. Adroddir ei gymwynasau i'r deml a'i gweinidogion; a gallem yn rhesymol gasglu fod byd y dynion hyn yn wyn iawn, o dan deyrnwialen Ptolemy Epiphanes. Ysgafnhaodd faich y dreth, fel y byddai i'r deiliaid gael digonedd; rhyddhaodd garcharorion; arhosai cyllideb y deml fel yr oedd—nid rhaid iddynt mwyach gymeryd taith yn flynyddol i Alexandria. Bu llifogydd mawrion yn y Nilus yn yr wythfed flwyddyn o'i deyrnasiad a chododd y brenin wrthgloddiau i amddiffyn y wlad rhagddi. I'r perwyl yna y mae eu cymeradwyaeth; ac ordeiniwyd i hyn a llawer arall gael aros ar gof a chadw mewn carreg. Hwn oedd y defnydd mwyaf parhaol yn eu golwg hwy, ac o fewn cylch eu gwybodaeth. Gwyddai'r Hwn a greodd bopeth am beth gwell. Ni fedrai dim guddio'r genadwri na'i dileu yno. Ar garreg yr ysgrifennwyd y deg gorchymyn; eithr dan gyfamod newydd cafwyd llech ynghalon dyn i dderbyn ei hysgrifen; ac erys y gyfraith yno

"Pan b'o creigiau'r byd yn rhwygo
Yn rhyferthwy'r farn a ddaw."

Cyfieithiwyd yr ysgrif mewn llythyrennau Groegaidd yn ebrwydd; a chan gredu mai cyfieithiad ydoedd, aethpwyd ati o ddifrif gan ysgolheigion y gwledydd i ddeall hen iaith yr Aifft. Dr. Thomas Young (1773—1829)—meddyg o fri, a gŵr a ddarganfu ddeddf bwysig ynglyn â'n gwybodaeth am oleuni, oedd un o'r rhai cyntaf a geisiodd ddeall yr ysgrifau. Dilynwyd ef gan Jean Francois Champollion (1790—1832). Efe biau'r clod am ddarganfod y pum llythyren ar hugain a grybwyllir gan Plutarch, yn yr hen Aiffteg hon. O gam i gam, o lythyren i lythyren; o air i air, ac o air i ddrych feddwl y symudwyd ymlaen, a darganfuwyd mai Coptaidd oedd yr iaith,—iaith oedd yn llefaredig hyd yr unfed ganrif ar bymtheg,—yn ymwisgo mewn llythyrennau. dieithr. Agorwyd trysorau gwybodaeth hen wlad Pharaoh, drwy lwyddiant fel hyn; ac nid oes yr un golofn yn cael ei hadgyfodi o adfeilion mawredd y dyddiau gynt, yn fud bellach. Wrth edrych ar y darn du o faen yn yr Amgueddfa nis gallwn lai na synnu bob tro, fod byd mor fawr, a gwybodaeth mor lwyr, wedi eu darganfod drwyddi.

Ym meusydd Soan, lle y bu Moses ac Aaron yn gwneuthur rhyfeddodau gerbron Pharaoh (Ps. lxxviii. 43), darganfuwyd carreg arall ac arni ysgrif mewn tair iaith. Ordeinio dwyfoliad merch Ptolemy Euergetes (247-222 c.c.) yw ei neges hi, ac y mae copi o honi yn yr Amgueddfa yn Llundain.

Y maen arall sydd yn adnabyddus iawn yw y garreg o wlad Moab. Yn yr adran Iddewig yn y Louvre, ym Mharis, y mae hon. Hanes gwrthryfel Mesa brenin Moab sydd arni. Yn y drydedd bennod o ail lyfr y Brenhinoedd dywedir iddo wrthryfela yn erbyn Israel ar ol marw Ahab. Arferai dalu i frenin Israel gan mil o wyn a chan mil o hyrddod gwlanog fel treth flynyddol; ac yr oeddent. wedi gwneud hynny yn ddiau oddiar ddyddiau Dafydd (2 Samuel viii. 2); ond yn awr, pan oedd cyfyngder yn dal Ísrael drwy ei rhyfel â Syria, gwelodd Moab gyfleusdra i daro er sicrhau ysgafnach baich. Hanes yr holl ymgyrch hyn a geir ar garreg Moab; ac y mae yn atodiad i'r hanes fel y croniclir ef gan yr hanesydd Iddewig. Colofn i ogoneddu Chemos—duw y wlad ydyw. "Carreg iachawdwriaeth" y gelwir hi,—"canys efe a'm gwaredodd odditan fy anrheithwyr a rhoddodd i mi weled fy nymuniad ar fy ngelynion—ar Omri brenin Israel." Yr oedd iaith Moab yn debyg iawn i'r Hebraeg; ac ni bu anhawsder o gwbl i'w deall. Casglodd cryn lawer o ramant o gwmpas i'r golofn hon wedi ei darganfyddiad gan y cenhadwr, Dr. Klein, yn 1869. Ni wawriodd y gwirionedd fod ei lygad wedi disgyn ar drysor mor werthfawr ar ei feddwl o gwbl. Prynnodd hi am bedwar ugain punt, a bwriadai ei gosod yn amgueddfa'i wlad yn Berlin.

Danfonodd Ffrancwr o'r enw M. Clermont—Ganneau gynnyg o £375 i bobl Moab am dani, a chyn hynny, fel y bu yn dda, yr oedd wedi codi ei hysgrifen. Cofia y rhai sydd yn dilyn camrau hanes sut yr oedd rhwng yr Almaen a Ffrainc tua'r adeg yr oedd y ddau hyn yn ceisio cipio'r garreg o Moab i'w trysordai cenedlaethol. Deffrôdd yr ymryson hwn drachwant yr Arabiaid. Rhoddasant dân dan y golofn i'w phoethi, a thaflwyd dŵr oer drosti gan ei thorri yn ugain darn; eithr drwy fod Ganneau wedi sicrhau copi o'r argraff nid amhosibl oedd gosod darn at ddarn.

Sylwn yn nesaf ar yr ysgrif y tarawyd arni gan wr oedd yn ymdrochi yn ymyl llyn Siloam yn 1880. Derbynia'r llyn ei ddyfroedd drwy geuffordd a wnaed drwy ganol y graig o Ffynnon y Forwyn, sydd yn tarddu yn nyffryn Cedron. Nid oes darddell yn y ddinas. Dinas ddiddwr yw Jerusalem. I'r Psalmydd gymaint yn well oedd y ddinas yr edrychent ati. Nid sychu a rhedeg a rhedeg a sychu a wnai ffynhonnau honno,—"Y mae afon a'i ffrydiau a lawenhant ddinas Duw.". At y ffrydiau a redent drwy y twnel hwn y cyfeiria Esay (viii. 6). Gwnaed un o'r ffyrdd tanddaearol (canys y mae dwy o leiaf i'w cael) gan Solomon; a thua dyddiau Hezeciah, cyn i Assyria ymosod ar Jerusalem, argaewyd yr aber uchaf (2 Cron, xxxii. 30); ac arweiniai y camlesi hyn y dyfroedd i'r ddinas, a chan fod y ffynnon y tuallan wedi ei selio nid heb lawer o drafferth y deuai y gelynion i wybod am dani.

Yn y geuffordd hon, fel y dywedwyd, yn ddamweiniol tarawyd ar ysgrif mewn carreg. Nid oes enw brenin na blwyddyn arni, a bernir yn dra phriodol i'w chofnodiad gael ei dorri gan y bobl fu yn cloddio'r gamlas. Cyfieithir yr argraff fel hyn,—

"(Wele) y cloddiad. Yn awr, dyma hanes y cloddiad. Pan oedd y cloddwyr eto yn dyrchafu eu pig—pob un i gyfeiriad ei gymydog, a phan oedd eto dri chutydd (i'w cloddio fe glywyd) llais dyn yn galw ar ei gymydog. . . . rhedodd y dyfroedd o'r ffynnon i'r llyn drwy bellder o ddeuddeg can cufydd. Un cufydd oedd uchder y graig uwchben y cloddwyr."

Yr oeddynt wedi dechreu torri bob pen i'r twnel a chyfarfuant, yn ol Syr Charles Warren, tua 900 o droedfeddi o lan llyn Siloam. Y mae'n bur amlwg oddiwrth y modd y cloddiwyd y twnel hwn nad oedd gwybodaeth yr Iddewon o'r gelfyddyd of fesur a chynllunio ond ychydig. Drwy ddamwain y gallai'r gweithwyr o'r ddau pen ddod i gyfarfod â'u gilydd, ac y mae'n amlwg mai digwydd dod i swn eu gilydd wnaeth y rhai a dorrent y graig. Er mwyn dangos syniad y gwledydd cylchynol am frenhinoedd Israel a Judah nis gallwn daro ar well engraifft na'r hyn a geir ar big adail ddu Salmaneser II. (860—825 c.c.). Bu'r gŵr hwn mewn un ymgyrch ar ddeg ar hugain; ac ar y garreg a ddarganfuwyd yn Calah—Nimrud cawn ryw gymaint o hanes ei fuddugoliaethau. Ceir darlun o Jehu, fab Omri, yn talu teyrnged i frenin Assyria. Yn awr, mab i Jehosaphat oedd y gyrrwr hwn; eithr eisteddai ar orsedd Israel lle bu Omri (930 c.c.), y rhyfelwr mawr a barodd fraw ym mynwes ei gymydogion; ac oherwydd hynny ychwanegai Salmaneser at ei glod wrth dderbyn treth gan olynydd i wr mor gadarn a Jehu wrth ei ddynodi fel mab Omri. Wedi gweled yr Assyriaid yn gorchfygu y cenhedloedd a drigent yn ei ymyl, ymgyfamododd Jehu a Salmaneser II.; a golygai'r cyfamod rwymedigaeth ar frenin Israel y mae'n amlwg, canys dy— wed y big—adail,—

"Gwrthrychau o arian ac aur; barrau o ar— ian, barrau o aur. . . . . ffon i law brenin. Pelydr gwaywffyn. Hyn a dderbyniais."

Yn 1871, darganfuwyd carreg gan M. Clermont—Ganneau yn Jerusalem yn dwyn, mewn Groeg, rybudd i ddieithriaid a ymwelent â'r deml. Gwaherddir pobl o genedl arall, tramorwyr, rhag myned y tu mewn i leoedd mwyaf cysegredig yr adeilad (i'r gysgodlen a'r caeadle o gwmpas y cysegr). Goddiweddir yr hwn a drosedda yn wyneb y rhybudd hwn â marwolaeth; ac ochr yn ochr â hwn, dyddorol darllen yr hyn a ddigwyddodd i Paul yn ol Actau xxi. 15—40. Disgynnodd llygad yr Arglwydd Iesu a'i ddisgyblion lawer gwaith ar y maen hwn. Dywed y maen,— "Na ddeued yr un tramorwr i'r tu fewn ir llen a'r caeadle sydd yn amgylchynnu'r cysegr." Pwy bynnag fydd yn euog o hyn cospir ef trwy farwolaeth.

Cymerwn dri chyfeiriad eto cyn dirwyn y bennod hon i ben. Yn nheml Apollo yn Delphi, ar fryn Parnassus, yn Groeg, gwelir nifer liosog o gofnodion o ryddhad a roddwyd i gaethweision a chaeth forwynion; a cheir llawer o rai tebyg mewn mannau ereill. Wedi arbed o hono ychydig arian, ac yntau yn awyddus am ryddid, dygai'r caethwas hwynt i deml ei dduw; a phan fyddai'r swm trysoredig yno yn ddigonol, ar ddydd arbennig deuai'r perchennog a'r caethwas i'r deml. Gwerthid ef i'r duw a addolid yno, a derbyniai'r perchennog ei werth neu o leiaf ei bris gan y duw, o'r arian a drysorid o bryd i bryd gan y caethwas. Drwy'r ymdrafodaeth grefyddol hon ai'r caethwas yn eiddo'r duw a addolid yno. Ni fwriadwyd i ddyn fod yn feistr—gwas ydyw i fod. Dychmygodd am fod yn feistr unwaith, ac nid yw'r dymuniad wedi darfod; ond methiant fu pob ymgais, canys dawn i wasanaethu a roddwyd yn waddol iddo ar fore ei greadigaeth. Os na fyn wasanaethu y da cipir ef gan y drwg i'w wasanaeth yn ebrwydd; ac os dewisa'r da a'r dwyfol—gwas fydd efe yno a gwas fydd byth. Yr oedd yr arferiad hon of berthynas i ryddhad y caethion yn adnabyddus i'r apostol Paul, ac y mae yn ddiau yn ei feddwl pan yn crybwyll am ryddid yr Efengyl trwy ras i bechadur. Caethion neu weision yw dynion pan adelia'r iachawdwriaeth atynt (Rhuf. vi. 17); prynwyd hwynt (1 Cor. vi. 20); rhyddhawyd hwynt (Gal. v. 1); ond wedi hyn caethion i Dduw ydynt (Rhuf. vi. 22). Rhydd Deissman gopi o ysgrif a gerfiwyd yn 200—199 c.c. Dyma hi,—

"Prynodd Apollo y Pythiad oddiwrth Sosibius o Amphissa, er mwyn ei rhyddhau, gaethes, enw yr hon yw Nicaea, Rufeines o genedl à phris o dair mina a hanner mina. Yr hwn a'i gwerthodd yn flaenorol yn ol y gyfraith oedd Eumastus o Amphissa. Y pris a dderbyniodd. Y pryniad, modd bynnag, a draddododd Nicaea i Apollo er mwyn rhyddid."

Ymysg y cerrig y cyfeiriwn atynt rhaid dweyd gair am y big-adail a adnabyddir fel "Nodwydd Cleopatra," a saif heddyw ar rodfa afon Llundain. Thothmes III., un o'r pedwar teyrn a ffurfient y ddeunawfed frenhin-lin (1587—1322 c.c.), gŵr a orchfygodd y byd o'r Nilus i'r Euphrates, a than deyrnasiad yr hwn y cyrhaeddodd llanw llwyddiant yr Aifft ei bwynt uchaf, a'i hadeiladodd. Cododd bedair colofn, o'r rhai y mae hon yn un, yn Heliopolis, neu On, un o drefydd gwlad Gosen. Yr oedd athrofa i ddysgu doethineb yr Aifftiaid yn y lle hwn, a gysegrwyd i'r haul. Tair blynedd ar hugain cyn geni'r Gwaredwr symudwyd y nodwydd hon ac un arall i Alexandria—lle yr oeddynt i harddu y fynedfa at blas yr ymherawdwr —mewn saith mlynedd ar ol marw Cleopatra; ac yno y buont am bymtheg canrif. Yn araf iawn deuai y môr i mewn. Aeth dan ei seiliau a syrthiodd y nodwydd i'r llawr. Bu yno ar ei hyd, am dair canrif, a'r graean yn guddio rhyw gymaint o honi o flwyddyn i flwyddyn; a'i chwaer a'i phen tua'r nefoedd yn ei gwylio. Penderfynodd y milwyr a orchfygasant y Ffrancod yn 1801 ei dwyn i Brydain fel cofeb o'u buddugoliaeth: ond parodd ei phwysau o naw ugain tunell ormod rhwystr ar eu ffordd. Cyflwynwyd hi ddwy waith fel rhodd gan lywodraethwr yr Aifft i frenhinoedd y wlad hon; ond ar ei gwely yn yr Aifft y gadawyd hí er hyn ac er llawer cynllun arall i'w dwyn drosodd. Yn 1867, gwerthwyd y tir y safai arno, ac arfaethai'r perchennog newydd ei thorri i fyny i wneud defnyddiau adeiladu o honi. Anesmwythodd hyn nifer o ddysgedigion ym Mhrydain, ac addawodd y Proffeswr Erasmus Wilson ddeng mil o bunnau i bwy bynnag a'i gosodai i fyny yn y brifddinas; ac ar ol ei gosod mewn rhol o haearn dyfrdyn, cychwynnodd ar ei thaith ym Medi, 1877. Ar Fau Biscay dechreuodd chwareu pranciau fel pe bai ysbryd rhyw Pharaoh wedi ymaflyd ynddi; a chyrhaeddodd y newydd fod y llong a'i llusgai wedi ei gadael; eithr nid. oedd y garreg a heriodd ystormydd y canrifoedd i gilio o'r golwg hyd yn oed yn y môr. Gwelwyd hi yn fuan yn marchog y donn, a chyrhaeddodd ei chartref newydd ger y Tafwys.

Ar un ochr, yn ol y rhai a fedrant ddehongli y darluniau, ceir enw'r brenin o fewn cylch. Uwchben ei enw ef ceir darluniau o gorsen a gwenynen. Corsen oedd arwydd rhanbarth uchaf yr Aifft; a safai'r wenynen dros yr Aifft isaf. Golyga hyn fod Thothmes III. yn llywodraethu dros y ddwy ran. Yn ol barn y mwyafrif o'r awdurdodau, ysgrifennodd Rameses II. (1300—1230 c.c.) hefyd gofnodion arni. Efe oedd y brenin newydd a gyfododd yn yr Aifft, yr hwn nad adnabuasai mo Joseph (Ex. i. 8); a thrwy orthrwm a adeiladodd Pithom a Raamses i gadw'r trysorau. Dywed ei argraff ei fod yn gosod ei derfynau lle y mynnai, a'i fod mewn heddwch drwy gyfrwng ei allu. Cofnodir ffaith hynod a phwysig iawn gan Mr. Handcock ynglyn â phriddfeini muriau Pithom. Yn y rhai agosaf i'r sylfaen. ceir gwellt; ond ar y rheiny y mae priddfeini a rwymwyd a chawn a hesg, ac y mae hyn yn gyson hollol â'r hanes yn Exodus ii. a v., "Ac ni roddir gwellt i chwi, eto chwi a roddwch yr un cyfrif o'r priddfeini." Ymhellach, yn ol un cyfieithiad, ceir, ar orsing drws yn un o'r dinasoedd, gyfeiriad at geidwad y Tramoriaid o Syria.

Rhaid i mi hefyd gyfeirio at y tri darn. o faen mawr a ddarganfuwyd yn Susa—hen brif ddinas Elam, ac un o brif ddinasoedd Persia ar ol hynny. Gorchfygwyd. Babylon gan Elam, a dygwyd y meini hyn o Babylon i Susa. Cloddiwyd yr adfeilion gan Williams a Loftus yn 1851-1852, ac yn y blynyddoedd diweddaf gan Dieulafoy a J. de Morgan. Yr olaf a enwyd a gododd y darnau o'r llwch. Wedi eu gosod ar eu gilydd mesurent dros saith troedfedd o uchder. Ar y wyneb y mae darlun o'r teyrn yn derbyn y cyfreithiau o law yr haul dduw Cynhwysa'r ysgrif ar y meini hyn ddeddfau y brenin. Hammurabi mewn wyth mil o eiriau. Yr oedd y teyrn hwn y chweched yn y llinnell frenhinol gyntaf. Nid y brenhinoedd hyn oedd y rhai cyntaf i lywodraethu Babylon; ond dyma'r linnell gyntaf i eistedd ar orsedd. Credir mai yr Amraphel a enwir yn Gen. xiv. 1 yw Hammurabi. Efe oedd brenin Sinar, a hen enw ar wlad Babylonia yw Sinar. Esgynnodd i'r orsedd yn 2242 c.c. Dysgodd Abram wers iddo ef a'i gyfeillion pan ymrannodd yn eu herbyn liw nos ac a'u tarawodd. Dygodd Lot o'u crafangau, ac enillodd yn ol annhraeth Sodom. Pair darlleniad o'i ordeiniadau syndod mawr pan gofiom mor fore oedd ei ddydd; a gall pwy bynnag sydd o fewn cyrraedd i'r gyfrol olaf o Eiriadur Beiblaidd Dr. Hastings, neu lyfryn bychan y Proffeswr C. H. W. Johns, gael mwynhad. mawr iddo'i hun wrth fynd drwyddynt. Y mae anghyfiawnder ac anfoes yn der- byn condemniad diarbed yn neddfau Hammurabi. Rhagymadrodda drwy ddangos nifer y bendithion a ddaeth drwyddo i Mesopotamia. Nid yw cwestiynau meddygon yngwyneb deddfau gwlad yn beth newydd.

"Os yw'r meddyg wedi trin boneddwr am glwyf peryglus â fflaim bres ac wedi gwellhau y dyn, neu wedi symud pilen oddiar lygad boneddwr â filaim bres, ac wedi gwellhau llygad y boneddwr, gall gymeryd deg sicl o arian. Os yw efe (y claf) yn fab i ddyn tlawd (neu werinwr) gall gymeryd pum sicl o arian i'r meddyg. Os yw efe yn was i foneddwr, meistr y gwas a rydd i'r meddyg ddau sicl o arian."

Os parai y driniaeth law feddygol â fflaim bres farwolaeth y claf neu golled o'i lygad, torrid ymaith ddwylaw'r meddyg. Os bu yn achos o farwolaeth caethwas trwy ddefnyddio ei offeryn miniog rhaid iddo dalu caethwas am gaethwas, ac os cyll ei lygad fel effaith y driniaeth o dan law'r meddyg, rhaid talu arian i'w berchennog hyd hanner gwerth y caethwas. Rhoddir cyflog y gweithiwr, y saer, y teiliwr, yr adeiladydd, &c. Dyddorol iawn sylwi ar y gwahaniaeth rhyngddi a deddf Moses. Y peth amlycaf yw'r gwahaniaeth geir rhwng dyn a dyn o ran eu safle. Y mae tua 282 o ddeddfau, ac y maent yn fanwl eithafol. Gorffennwn. ein cyfeiriad at y ddeddf-res hon gyda dau. ddyfyniad, un o berthynas i'r corlannau, ac un ynglyn â rheolaeth llongau,—

"Os mewn corlan, y bu i ergyd Duw neu lew ladd, bydd i'r bugail ymlanhau ger bron Duw a bydd raid i berchen y gorlan wynebu'r ddamwain i'r gorlan."

"Os tarawodd llong sydd yn symud ymlaen long wrth angor, ac a'i suddodd, bydd i berchen y llong a suddwyd adrifo gerbron Duw pa beth bynnag a gollodd yn ei long."

Yna yr oedd yn rhaid i'r hwn oedd biau'r llong a'i tarawodd ac a'i suddodd roddi iddo long arall, ynghyd a phob dim a gollodd

Y rhai hyn yw ychydig o'r cerrig sydd yn adrodd hanes tra dyddorol y dyddiau gynt blynyddoedd yr hen oesoedd; ac fe ddiweddwn hyn' o gyfeiriad atynt drwy adrodd hanes y golofnig o wenithfaen llwyd a gafwyd yn un o adeiladau Pharaoh Amenôthês III.—un o'r brenhinoedd elwid yn hereticaidd, am iddynt ymadael â duwiau eu tadau, a deyrnasoedd tua phymtheg cant o flynyddoedd cyn geni'r Gwaredwr. Yr oedd yr adeilad hwn yn ddiau, fel y cawn sylwi eto, wedi bod yng ngwasanaeth y duwiau dieithr a ddaethant i fri yn Tell El-Amarna, prif ddinas yr Aifft o dan deyrnasiad dau frenin; ac ar y golofn yr oedd arysgrifen of folawd i Amenôthês III. Bu yno am ganrif a hanner yn canu clodydd. y teyrn tirion hwn; ond ryw ddiwrnod yr oedd angen am faen i dderbyn. ysgrif o ddiolchgarwch i'r duw Phtah. Yr oedd Pharaoh Menephtah wedi ennill buddugoliaeth fawr ar y Libyaid, ac efe yn ddeg a thrigain oed. O flaen y frwydr, cafodd weledigaeth ac ynddi gyfarwyddid manwl ar y modd i gyfarfod ei elyn. Gorchfygodd, a rhaid oedd cyhoeddi hanes yr ymgyrch ymhob rhan o'r wlad; a gwelwyd, pan yn chwilio am garreg bwrpasol i dderbyn yr arysgrifen, fod darn ardderchog o faen caboledig ar y golofn adroddai rymusderau Amenôthês III. Trowyd yr ysgrif honno a'i hwyneb at y mur, a cherfiwyd hanes gwrhydri Menephtah ar ei chefn. Dywed yr hanes i'r Libyaid ddod, iddynt gael eu curo, iddynt ffoi, a'r dychrun a barodd hynny yng nghalonnau trigolion yr anialwch. Prudd iawn yw profiad Libya. Dywedant (yn ol cyfieithiad Maspero),—

"Ein duw a drodd ei gefn ar ein cadlywydd. Nid oes neb i gario ein pynnau yn y dyddiau hyn; ymguddio yn unig a adewir i ni; ac o fewn ein magwyrydd yn unig y mae diogelwch."

Ond os mewn galarnad y traetha Libya ei phrofiad ar y garreg, y mae'n amlwg fod yr Aifft yn llawn gorfoledd. Dywedant,—

"Cwsg y milwyr; y mae'r gwylwyr. . . . yn hau ar y dolydd. . . . y mae pawb yn canu; ac nid oes griddfaniad nac ochenaid. . . . yn awr gan fod y Libyaid wedi eu dinistrio, y mae'r Khati yn heddychol, y mae gwlad Canan yn ddarostyngedig, arweinir pobl Ascalon a Gezar i gaethiwed, dinas Ianouâmim a ddisgynnwyd, hwynt hwy o Israel (Israilou) a ddinistriwyd, nid oes ddernyn o honynt ar ol."

Dyma'r cyfeiriad cyntaf at y genedl etholedig a ddarganfuwyd ar gerrig yr Aifft; a chyfyd y cwestiwn pwy oedd y brenin hwn? Atebir yn dra chyffredin mai at hwn y danfonwyd Moses o Horeb wedi cael o hono weledigaeth y berth. Efe erlidiodd drigolion Gosen at y Môr Coch, a'i lu a foddwyd dan y tonnau. Eithr pan. ofynnir cwestiwn arall, sef, At ba amgylchiad yn hanes Israel y cyfeirir, amrywia'r awdurdodau gryn lawer. Yn ei ymdriniaeth ar ysgrif y golofn dywed Maspero fod ynddi esiampl o ormodiaith bardd y llys a gyfansoddodd yr emyn of glod, gan faint ei awydd i dalu gwarogaeth i'w benadur. A ydyw yr hyn a geir yma yn cynnwys yr hyn a ddewisid i'r Aifftiaid gredu am yr Israel a ddiangasant yn llaw'r Arglwydd, neu a oes esboniad arall ar y geiriau? Y mae'n amlwg nad oes dim terfynol ar y cwestiwn hyd yn awr, a'r unig beth pendant y cydsynnir arno yw fod enw'r bobl a waredwyd mor rhyfedd gan Arglwydd yr holl ddaear ar golofn a godwyd dan deyrnasiad y brenin a galedodd ei galon ac a gurwyd mor drwm.

Y mae pob blwyddyn yn gweled adgyfodiad y gorffennol; ac y mae'r Amgueddfeydd yn llawn o bob math ar drysorau sydd yn llanw rhyw wagle mewn hanes. Daw pethau newyddion i'r golwg o flwyddyn i flwyddyn sydd yn gorfodi haneswyr ac esbonwyr i newid eu barn, yn ogystal a chadarnhau eu syniadau blaenorol.

III. YSGRIFAU MEWN CLAI.

GANRIFOEDD cyn i hyd yn oed y Chineaid ddyfeisio papur i ysgrifennu arno, arferwyd llawer o ddefnyddiau heblaw cerrig i dderbyn meddwl a chario neges dynion trwy ysgrifen. Cawn sylwi yn y penodau a ddilynant ar y defnyddiau o groen, o bapurfrwyn, ac o fetel; ac yn awr, taflwn olwg dros rai o'r llechau clai fu unwaith mewn bri mawr.

Yng ngaeaf 1887, yr oedd nifer o amaethwyr Aifftaidd yn chwilio am flawr (nitre) i achlesu eu tir, a phalasant ran o domen adfeilion hen adeilad. Ynddi tarawsant ar lyfrgell frenhinol o dri chant o lechau. Cynhwysant mewn argraff tua hanner maint pum llyfr Moses. Tell El-Amarna yw enw mangre'r darganfyddiad; a bu'r lle unwaith yn brif ddinas yr Aifft. Saif ar lan y Nilus, tua dau cant of filltiroedd uwchlaw Cairo a thua deucant islaw Thebes. Y mae gogoniant y lle wedi ymadael ers oesoedd; ac y mae'r ddinas fu'n adseinio gan swn carnau'r meirch a sain udgyrn llys yr Aifft yn awr yn ddistaw fel y bedd dan y malurion.

Llythyrau ar gynllun brysnegeseuau sydd ar y llechau. Danfonwyd hwynt gan swyddogion brenhinoedd yr Aifft a chan raí o frenhinoedd y gwledydd cyfagos at y ddau Pharaoh, Amenôthês III. ac Amenôthes IV.; ac ysgrifennwyd hwynt o Gebal, Beirût, Tyrus, Sidon, Hazor, Joppa, Ascalon, Gezer, Jerusalem, a lleoedd ereill. Y maent yn y llythyren gŷnffurf (cuneiform) Fabilonaidd. Nid ydynt o'r un maint nac o'r un lliw. Megis y mae'n hawdd i deithwyr yng Nghymru ar eu ffordd drwy ddyffryn Gwy adnabod sir Frycheiniog wrth gochni pridd ei daear, felly gall daearegwr ddywedyd o ba ran o Ganan y daeth y llythyrau hyn oddiwrth. liw y elai yr ysgrifennwyd hwynt arno.

Ymhlith y rhai a ohebent â'r ddau Pharaoh, y mae Asur-uballit, brenin Asyria; Burra burias, brenin Babilon; a Dusratta, brenin y Mitanni-pobl â pherthynas agos rhyngddynt a'r Hethiaid, ac a drigent rhwng yr afonydd Euphrates a'r Tigris. Ysgrifenna Calimmasin, brenin arall o Fabilon, lythyr neu ddau, hefyd, at ei frawd o'r Aifft.

Blynyddoedd teyrnasiad Amenôthês III. oedd 1414 cyn Crist i 1379; a bu ei olynydd, a ddygai'r un enw, ar yr orsedd o 1379 i 1362 cyn Crist.

Yn Thebes yr oedd cartref llys yr Aifft am ganrifoedd, ac yno y bu prif ddinas crefydd a gwleidyddiaeth hyd ddyddiau Amenôthês IV. Wrth chwilio am resymau digonol dros i deyrnas yr Aifft symud ei gorsedd o Thebes ceir llawer o amrywiaeth barn ymhlith yr awdurdodau. Dywed rhai fod Amenôthês III. wedi priodi gwraig o deulu brenhinol y Mitanni, ac i'w olynydd yntau briodi merch Dusratta, brenin yr un bobl. Yr oedd yr Aifft wedi gorchfygu Syria a Phalestina i ryw fesur; ac yr oedd llawer o bobl o'r gwehelyth Semitaidd, o'r rhai yr hanna yr Iddew a'r Arab, wedi dringo i sefyllfaoedd o bwys yn llywodraeth yr Aifft. Rhwng dylanwad y bobl hyn, a dylanwad y gwragedd o'r Mitanni, penderfynodd Amenôthês IV. gymeryd crefydd y wraig o'r Mitanni, gan gryfed y teimlad o blaid honno oedd yn ei amgylchynu. Dywed Maspero mai merch o'r Aifft oedd priod Amenôthês III., ac nad oedd yn perthyn i dylwyth y brenin, eithr mai cariad oedd sail yr undeb priodasol ac nid defod ac arfer. Awgryma efe mai amharodrwydd offeiriaid Thebes i gydnabod ei mab yn olynydd i'w dad a fu yn achos iddo ddatgysylltu gorsedd yr Aifft â hen grefydd y wlad. Modd bynnag, bu anghydfod, a bu ei waith yn rhoddi safle o'r fath anrhydedd i dduw newydd yn ddigon fel achos o lawer o bethau ereill. Nis gallodd newid peth mor gysegredig a chrefydd heb iddi fyned yn dywydd mawr arno. Aeth yn rhwyg difrifol rhyngddo âg offeiriadaeth Thebes; a bu iddo symud ei brif ddinas i Tell El Amarna, a chymerodd enw newydd, sef Khu En Aten— gogoniant y duw newydd a addolai. Gyda'r llys symudwyd y trysorau a'r cofnodion brenhinol a'r ohebiaeth rhwng y swyddogion â'r orsedd; ac ymysg y rheiny yr oedd rhai o'r llechau elai sydd dan ein sylw. Wedi marw Amenôthês IV., a chan nas gadawodd fab i lanw'r deyrngadair ar ei ol, nid hir y parhaodd mawredd ei ddinas na'r ymlyniad wrth ei grefydd. Ar ei ol ef dechreuodd llinach newydd. o frenhinoedd—y bedwaredd ar bymtheg; a thrachefn daeth Thebes i fod yn brif ddinas; ac wedi ymadael o'i gogoniant ni chadwodd Tell El Amarna garreg ar garreg am yn hir. Claddwyd hi a'i llyfrgell o dan yr adfeilion; ac yr oedd yng ngolwg y wlad fel dinas wrthodedig. Nid oes angen am grebwyll byw iawn i ddeall yr amgylchiadau. Onid oedd y ddinas newydd yn gartrefi i'r duwiau a drawsfeddianasant hawliau hen dduwiau'r Aifft? Nid yw yn debyg y gallasent gredu y buasai yr hen dduwiau yn cymeryd dinas fel hon dan eu nodded: ac nid yw dyn yn reddfol yn hoffi lle nas gall ddisgwyl am aden ei dduw drosto. Ciliwyd o Tell El Amarna; ac aeth hithau yn garnedd.

Dywedasom fod yr Aifftiaid wedi goresgyn rhan helaeth o Ganan; a chawn syniad am lwyredd eu concwest pan gofiom mai â meirch a cherbydau yr ymladdai'r Aifft. Nid hawdd oedd darostwng gwyr y mynyddoedd â'r rhai hyn. Yr oedd y graig a'r dibyn a ilwybrau'r geifr a'r defaid yn rhy beryglus i'r meirch; ond yr oedd y gwastadeddau yn dra llwyr o dan eu hawdurdod; ac yn gwylio'u heiddo a chadw'r ffyrdd tramwyol o law'r lladron a'r gelynion, yr oedd swyddogion y llywodraeth. Ar hyd y ffordd hon y teithiai'r Ismaeliaid a brynasant, am ugain darn o arian, un o gymeriadau prydferthaf hanes. Ar y llechau adroddir helynt y swyddogion, fel y danfonwyd ef yn frysneges at eu meistr, Pharaoh, a hwy yn gwarchod masnach a buddiannau ereill yr Aifft.

Cofnodir buddugoliaeth yr Hethiaid ar Damascus, a buddugoliaeth yr Amoriaid ar Phoenicia. Dywed yr Uchgadben C. R. Conder, yn y llyfr y rhydd gyfieithiad o'r llechau ynddo, eu bod hefyd yn cofnodi concwest yr Hebreaid yn Judea. I raddau pell, er nad yn hollol, ymddibyna'r dystiolaeth ar yr hon y seilir y dywediad am yr Hebreaid ar gyfieithiad o enw; ac os cywir yr hyn a ddywedir gan Conder, y mae'r hyn a gredwyd am ddyddiad y gorthrwm a'r Exodus yn syrthio i'r llawr. Yr enw mewn dadl yw 'Abiri; a barn y gŵr cyfarwydd a ennwyd yn ei ddehongliad ef o hono ydyw mai'r Hebreaid a feddylir. Dywedir yn un o'r Ilythyrau fod milwyr yr Aifft wedi eu galw adref yn y flwyddyn y daeth yr 'Abiri (yn ol Conder, yr Hebreaid) o'r anialwch. Ysgrifenna rhyw swyddog i ddwedyd wrth Pharaoh fod darn o'r deyrnas mewn perygl. Fel hyn y dywed,—

"Y mae'r tiroedd yn pallu i'r brenin fy Arglwydd. Y mae'r penaethiaid Hebreig yn anrheithio holl dir y brenin. Er pan aeth pen— aethiaid y milwyr Aifftaidd ymaith gan roddi i fyny y tíroedd y flwyddyn hon, O frenin fy Arglwydd."

Rhydd Conder yr enw Adonisedec ar awdwr mwy nag un o'r llythyrau a anfonwyd o Jerusalem (Urusalim); a geilw ein sylw at hwnnw a laddwyd gan Josua (Jos. x. 3). Cyfeirir yn un o lythyrau Gezer at bobl yr anialdiroedd; a deisyfa Yapa'a— gŵr a eilw ei hun yn bennaeth Gezer a meistr y meirch—am gynorthwy rhagddynt. Dyma ddyfyniad o un o lythyrau Jerusalem,—

"I'r brenin fy Arglwydd, yn galaru fel hyn y mae hwn Adonisedec dy was. Wrth draed fy Arglwydd fy mrenin seithwaith a seithwaith yr ymgrymaf. Pa beth a ofynaf gan y brenin fy Arglwydd? Hwynthwy a orchfygasant, hwy a (gymerasant amddiffynfa Jericho)—hwy a ymgasglasant yn erbyn brenin y brenhinoedd, yr hyn beth a eglurodd Adonisedec i'r brenin ei Arglwydd. Wele, am danaf fi, fy nhad nid yw a'm byddin nid yw. Y mae'r llwyth sydd wedi fy malu yn y lle hwn yn wrthryfelgar iawn i'r brenin, yr un sydd yn ymgasglu yn fy ymyl er cymeryd ty fy nhad. Paham y pechodd y llwyth yn erbyn fy Arglwydd y brenín. Wele, O frenin fy Arglwydd, cyfod. Dywedaf wrth y pennaeth y brenin fy Arglwydd—Paham y mae'r tir mewn caethiwed i bennaeth yr 'Abiri a'r llywodraethwyr a ofnant y diwedd?"

Mewn llythyr arall dywed,—

"Y mae holl wlad y brenin a gymerwyd oddiwrthyf wedi ei dinistrio. Ymladdasant yn fy erbyn mor bell a thiroedd Seeri (Seir), mor bell a dinas Giot (yn ol Conder, Gibeah) a ddinistrasant. . . Wele yr ydwyf fi, pennaeth yr Arglwyddi (neu'r Amoriaid), yn torri yn ddarnau; ac nid yw y brenin fy Arglwydd yn sylwi ar y deisyfiadau tra y maent hwy wedi ymladd yn fy erbyn yn ddiorffwys. Wele, O frenin cadarn, trefna lynges ynghanol y môr. Ti a orymdeithi i'n tir, tir Nahrima â thir Casib, ac wele, amddiffynfeydd y brenin yw. Ti a orymdeithi yn erbyn penaethiaid yr Hebreaid."

Esbonia yr Uchgadben Conder y cyfeiriadau hyn ynglyn â'r gorymdeithiad. Dywed fod yr Aifftiaid i ddod dros y môr i Ascalon neu Gaza—lleoedd ymron ar gyfer Jerusalem. Dyma'r ffordd a gymerodd y Philistiaid yn eu hymgyrch yn erbyn Saul; a byddai'n fwy dirwystr iddynt ddyfod y ffordd hon na llwybrau'r anialwch.

Carem allu credu fod y llythyrau hyn o Ganan yn cyrraedd yr Aifft ac yn cael eu darllen gan Pharaoh, pan oedd lluoedd Israel yn dyfod i fyny o'r anialwch i wlad a addawyd iddynt a lifeiriai o laeth a mêl. Cymerai i ni ofod go fawr i wneud cyfiawnder âg ymresymiad yr Uchgadben Conder; ac hyd nes cawn oleuni mwy a chanfyddiad eglurach, y mae'n well gennym yn ostyngedig gredu fod yn y llythyrau ddesgrifiad o helyntion yng Nghanan ganrif cyn i'w hetifeddion gyrraedd iddi. Ystyr y gair Hebreaid yw pobl wedi croesi. Gall olygu eu bod wedi croesi o eilunaddoliaeth i wasanaeth y gwir Dduw; neu gall feddwl eu bod wedi croesi môr neu afon. Yn awr, nis gwyddom am bobl a chymaint o groesi yn eu hanes a chenedl Israel. Croesodd Abram yr Euphrates ar y ffordd o Haran i Ganan. Ar eu hymdaith o gaethiwed y priddfeini croesodd Israel y môr yng nghysgod gosgordd o golofnau, ac ar drothwy eu hetifeddiaeth aethant drwy'r Iorddonen. Os yw 'Abiri a Hebreaid yn gyfystyr gellir dod dros yr anhawsder sydd yn codi o'r llythyrau drwy awgrymu mai llwyth o bobl o'r tu draw i ffiniau Canan barodd. i'r swyddogion ddanfon at Pharaoh.

Ymhlith llechau Tell El Amarna ceir tua thrigain o lythyrau oddiwrth Ribadda — Gebal, prif ddinas Phoenicia. Dyn rhyfedd oedd hwn. Yr oedd yn wastad mewn anhawsder a gofid. Y mae un o ddau beth yn wir am dano. Gosodwyd ef mewn lle eithriadol o ran awydd a chyfleustra i ddynion ymosod arno; neu, yr oedd ganddo galon ofnus a gallu i ddychmygu fod gelynion lle nad oeddynt. Y mae dynion felly. Clywant fyddin yn symud yn eu herbyn pan na fydd ond dail yn ysgwyd gan awel, a phan y bydd brân yn crawcian neu ddyllhuan yn wban cryn eu calon, a chlywir eu inglais am y cred— ant fod lluoedd y tywyllwch ar eu hynt yn eu ceisio.

Cwyd Ribadda ei galon pan ddenfyn y brenin gynhorthwy iddo. Yn un o'i lythyrau, wedi desgrifio'r modd yr ymladdwyd. am ddinas Smyrna, dywed ei fod yn aros fel aderyn ynghanol y rhwyd. Y mae ei ostyngeiddrwydd yn eithafol. Cyfeirial ato ei hun fel llwch traed y brenin. Ystol droed wrth draed y brenin ei arglwydd ydyw. Abdasherah, gŵr a elwir ganddo yn gi, yw ei brif wrthwynebydd; ac y mae amryw o bobl bwysig glan y môr wedi eu tynnu i mewn i'r cweryl. Un dydd yr oedd ei helbul yn eithafol. Dyma fel yr ysgrifenna,—

"Ai ni fydd i'm harglwydd wrando neges ei was? Dynion o ddinas Gebal a'm plentyn a'm gwraig yr hon a gerais, a gipiwyd . . . anfon di ddynion y gwarchodlu, dynion rhyfel, i'th was.

Ysgrifenna Amenôthês III at Calimmasin, brenin Babilon. Derbyniodd y Pharaoh lythyr neu lys-gennad oddiwrtho. ac y mae yn ateb fel a ganlyn,—

"Dymuni ar un i ddanfon ei ferch i fod yn wraig i ti; ond fy chwaer yr hon a roddodd fy nhad sydd gyda thi; ac nid oes neb a wel a ydyw yn fyw nen a ydyw yn farw."

Ac a yn y blaen i son am y gwaddol. Cyfrifid priodas yn gyfystyr a chyfamod; a ffordd effeithiol a hawdd o sicrhau cydymdeimlad a chynhorthwy brenhiniaeth oedd ennill llaw, beth bynnag am galon, un of ferched y penadur.

Ceir awgrym yn y llythyr am y pellter oedd rhwng priod y brenin a'i theulu unwaith yr oedd drws ty y gwragedd yn ei chartref newydd wedi cau arni. Hawdd y gellid symud y ferch a briodwyd, drwy lofruddiaeth neu ryw ddull arall, ac mor fanwl y gwarchodwyd drostynt fel nad oedd modd gwybod i sicrwydd ddim o'u helynt.

Gresyn fod yr ysgrifenwyr hyn yn gwastraffu cymaint ar ofod ac amser drwy y moesgarwch eithafol sydd yn eu nodweddu pan gyfarchant eu brenin. Gwell fuasai gennym gael ychydig o bethau mwy dyddorol. Treulia mwy nag un o honynt hefyd amser i brotestio yn erbyn cyhuddiadau am anffyddlondeb i'r orsedd a ddygwyd yn eu herbyn; ond megis drwy y dellt ceir llawer o oleuni ar arferion ac ar hanes cyfnodau nad oes ond ychydig iawn o'u holion yn aros.

Darganfu y Proff, R. A. S. Macalister rai llechau clai yn Gezer—dinas adfeiliedig ar y ffordd o'r môr i Jerusalem. Bu hon ym mhob cyfnod o hanes gwlad Canan yn bwysig. Yng nghyfnod trigolion yr ogofeydd, yr oedd Gezer mewn bri, oherwydd yr oedd y graig yno yn feddal, ac o ganlyniad yn hawdd i'w thrin, fel pan yr oedd angen ar ben teulu i ychwanegu ystafell at ei dyddyn, gallasai wneud hynny heb lawer o lafur. Maluriai'r graig dan ergyd ei forthwyl o garreg neu o bren yn hawdd iawn. Yn yr ymyl yr oedd digonedd o borfa i'w anifeiliaid a chyflawnder o ysglyfaeth i'w fwa, ac yr oedd yno nifer o ffynhonnau a dorrent ei syched bob amser. O ganlyniad bu'r ddinas yn bwysig iawn ar hyd yr oesau. Bu'r Aifft a'i gafael arni, am y gallai o'i thyrau wylied un o'r ffyrdd o lan y Nilus i Mesopotamia, dros yr hon y tramwyai y masnachwyr gan gludo pethau gwerthfawr y naill wlad i'r llall. Rhoddwyd Gezer yn anrheg i'w ferch, gwraig Solomon, gan Pharaoh; a dywedir i Solomon ei hadeiladu, gan awgrymu ddarfod i frenin yr Aifft ei dinistrio wrth ei gorchfygu. Y mae Gezer fel cyfrol ar wareiddiad Palestina. Wrth gloddio i'w malurion troir dalen ar ol dalen o hanes y wlad; eithr nid ar hyd y llwybr hwn y bwriadem gerdded wrth gychwyn.

Ond cyn tewi ar hyn buddiol yw i mi ddywedyd fod olion preswyliad trigolion. hynach na'r Cananeaid a'r Amoriaid yng gwlad yr addewid. Perthynent, y mae'n amlwg oddiwrth eu hofferynau, i oes y meini. Nid oeddynt o deulu Sem, oherwydd nid yw asgwrn eu pennau o ran ffurf yn debyg i eiddo yr Arab a'r Iddew. Llosgent gyrff eu meirw, ac y mae hyn eto yn eu gwahaniaethu oddiwrth y Semitiaid. Trigent yn y wlad o leiaf dair mil o flynyddoedd cyn Crist. Son yr oeddem am y llechau.

Cafwyd rhai o honynt yn y lle; a pherthynant i'r cyfnod Assyriaidd— wedi cwympo o deyrnas Israel. Ar un y mae gweithred gyfreithiol yn cofnodi arwerthiant eiddo. Ceir enw caethwas yn gyntaf. Y mae efe ymysg y dodrefn sydd yn newid dwylaw, a sicrheir y prynwyr y bydd y caethion yn rhydd oddiwrth anhwylderau corfforol am gyfnod. Llawnodir y weithred gan y prynwr a'r gwerthwr dan seliau, a dilyna enwau deuddeg o dystion, o'r rhai y mae Huruasi, y maer neu'r pennaeth, yn un. Daethpwyd o hyd i un arall o gymeriad cyfreithiol. Y mae gŵr o'r enw Nethaniah-Hebrewr of genedl, y mae'n sicr,-yn gwerthu cae; ac ar y llech y mae'r cyfamod yn ysgrifenedig. Yn un o'r dyfrffosydd cafwyd un ac arni ddarlun o fwystfil yn bwyta dyn.

Amser a balla i ni sylwi ar lyfrgell Assurbanipal, a gyfodwyd o'r murddyn, fel y cyfeiriwyd mewn ysgrif flaenorol, gan Layard yn Ninifeh; ac y mae'n rhaid bodloni ar yn unig enwi y darganfyddiadau a wnaed gan y cwmni a ddanfonwyd allan gan Brifysgol Pennsylvania i Nippur, dinas hynaf Babilonia, yn 1900. Yn y ddinas ar ddydd ei mawredd yr oedd teml gysegredig i addoliad un neu fwy o dduwiau, ac yn y deml yr oedd llyfrgell a gynhwysai tuag ugain mil o lechau clai. Arnynt y mae pob math o lenyddiaeth. Ceir ysgrifau ar rif a mesur, seryddiaeth, meddyginiaeth, arwriaeth, ac emynyddiaeth. Dyma hen wyddorau'r byd. Creadur amser a lle ydyw dyn; ac y mae llinyn mesur a chloriannau yn ei law er yn fore; ac y mae hithau seryddiaeth yn hen, yn hŷn na daeareg er engraifft. Y mae dyn yn greadur crefyddol. Edrychodd i fyny cyn edrych i lawr. Rhoddwn yma dair llinell o emyn o glod i'r dduwies Istar, yr hon yw Astaroth y Beibl,—

"Y dduwies Istar a ddyrchafaf, cân o fawl a ganaf iddi
A hufen, palmaeron, a llaeth melus, a chyffeithfwyd a saith pysgoayn
Yr arlwyaf ei bwrdd (hi) yr hon a elwir cyhoeddwr y byd."

Mewn Sumeraeg, un o hen ieithoedd Babilonia, ceir casgliad o emynnau a gweddiau i dduw a elwir Ninib; a dywed Dr. Sayce eu bod yn hŷn na dyddiau Abraham. Rhydd y gŵr dysgedig hwn un o'r emynnau yn gyfieithiedig i'r Saesneg. Dywed bethau tebyg i hyn. Yr oedd y barbariaid o'r gogledd—ddwyrain wedi ymdaenu dros y fro. Dinistriwyd y temlau, ac yr oedd y brodorion wedi eu gorfodi i wneud priddfeini i'w meistriaid gormesol. Yr oedd Ninib yn hawlio awdurdod ar yr ystorm, a "chlustymwrandawodd â gweddiau'r" bobl, a daeth i'w cynorthwyo. Gwlawiodd gesair ar y gelyn a llifodd y meusydd â dwfr.

Y llechen fwyaf dyddorol yn y llyfrgell. yw'r un a gofnoda hanes y diluw. O gyfieithiad y darlithydd mewn Assyriaeg ym Mhrifysgol Llundain sylwn fod yr hanes yn rhyfeddol o ran ei debygrwydd i'r cofnodiad ysgrythyrol. "Ac wele, mi a'u difethaf hwynt gyda'r ddaear," medd llyfr Genesis. Efe a ysguba ymaith bawb dynion gyda'u gilydd" ebe darlleniad llech Nippur: a dyma frawddegau ereill o'r un ffynhonnell,—"Adeilada gwch mawr"—"bydd dy fâd-dy yn cario yr hyn a achubwyd o fywyd"—"anifeiliaid y maes."

Y mae nifer mawr o gyfeiriadau at y diluw a'r arch i gadw'r ty yn llenyddiaeth grefyddol baganaidd y byd. Nid syn hynny, oherwydd yr oedd teulu pob dyn ar y ddaear yn mwynhau diddosrwydd trugaredd y dwthwn hwnnw.

Ar y llechau clai a ddarganfuwyd ym. Mabilonia ceir hanes Gilgames—Samson y wlad honno. Gorchfygodd ddinas Erech. (Gen. x. 10) a llywodraethodd hi â ffon o haearn, ac ocheneidiodd ei thrigolion. am ymwared. Troisant at eu duwies garedig. Tosturiodd hi, ac yn ebrwydd, er estyn cynhorthwy iddynt, creodd greadur oedd yn hanner dyn ac yn hanner bwystfil.

Clywodd Gilgames am y greadigaeth hon, a goddiweddwyd ef gan ddychryn. Sut y medrai ddiarfogi neu ddinistrio'r creadur oedd ei gwestiwn yn awr. Taflodd ei linyn drosto, a thybiodd, gallem. feddwl, nad oedd ei fraich ef yn ddigon i wynebu'r gelyn newydd; a chymerodd y ffordd y mae'r byd yn chwannog i'w mabwysiadu dan amgylchiadau tebyg. Ceisiodd swyno'r creadur a gwneud cyfaill o hono. Llwyddodd. Aethant yn gyfeillion, ac fel cyfeillion gwnaethant orchestwaith.

Teimlodd Istar (Astaroth), gallem gasglu, fod perygl, a lladdodd y creadur a grewyd i waredu Erech, a chawn Gilgames mewn enbydrwydd eilwaith. Yn ei fraw chwiliodd am anfarwoldeb; ac er mwyn cael y peth dymunol hwnnw, rhaid iddo ddod o hyd i un o'i hynafiaid—gwr o'r enw Sit-napistim, a wyddai gyfrinach y bywyd diddarfod. Taith arw gafodd Gilgames. Yr oedd ei rhwystrau a'i pheryglon yn aml fel taith pererin arall; ond fel y digwydda i bob taith daeth y diwedd, a chafodd ei hun ym mro lonydd cartref ei hynafiad, ac edrydd Sit- napistim yr hanes am y modd y meddiannodd efe anfarwoldeb.

Dywed fod y byd yn ddrwg a llygredig; a phenderfynodd un o'r duwiau ei foddi; ond yr oedd gan Sit-napistim gyfaill ymhlith y duwiau, a pharodd y duw hwn iddo wneud arch i ddiogelu ei hun. A hi yn barod, aeth ef a'i deulu a'i eiddo iddi. Gwlawiodd am chwe niwrnod, a chuddiwyd y mynyddoedd mwyaf gan y llifogydd. Ataliwyd y cawodydd ar y seithfed dydd, a gorffwysodd yr arch ar fynydd, ac anfonodd Sit-napistim, o ddiddosrwydd ei dŷ, golomen allan i chwilio am le i'w throed, ond dychwelodd. Yna danfonodd wennol, a daeth hithau'n ol. Yn olaf, gollyngodd gigfran; ac er iddi ddychwelyd i grawcian o gwmpas yr arch, ni ddaeth i mewn drwy'r ffenestr.

Ar ol i'r dŵr dreio, aethant allan, ac fel Noah aberthasant; a derbyniodd Sit-napistim y ddawn o anfarwoldeb gan y duw barodd y diluw. Yna cyfarwydda Gilgames sut i gael y peth yn feddiant iddo ei hun.^[1]

Bernir fod y llechau hyn wedi eu hysgrifennu o 1350 i 1450 cyn Crist. Dehonglir cynnwys y llechau gan ysgolheigion profedig, ac yn ystod y blynyddoedd nesaf ysgubir llwch yr oesoedd oddiar lawer cofnodiad pwysig, ac y mae pob un a ddaw yn dystiolaeth adnewyddol i'r gwirionedd fod y Gwir Oleuni yn goleuo pob dyn a'r y sydd yn dyfod i'r byd. Nis gallasai y genedl etholedig fwynhau cyfrinach yr hwn oedd yn Dduw i'w Habraham, i'w Hisaac a'i Jacob, heb i'r barbariad a'r pagan oedd yn gymdogion iddynt fwynhau rhyw gymaint o lewyrch y goleuni hefyd.

Yn yr Amgueddfa Brydeinig cawn. Epistol oddiwrth Hammurabi at un a ddwg yr enw Sin-Iddinam. Rhoddir gorchymyn iddo gan y deddfroddwr. Y mae capteniaid llongau neillduol i'w danfon o Larsam fel ag i gyrraedd Babilon ar y degfed dydd ar hugain o fis Adar. Y mae y bobl sydd yn byw ar lan camlas Damanum i'w lanhau yn ystod y mis. Ysgrifenna Addu Daian, "Edrychaf yma ac edrychaf draw, ac nid oes goleuni; ond edrychaf at y brenin, fy Arglwydd, ac, wele, y mae goleuni; ac er i briddfeini gael eu hysgwyd o'r mur eto, nid. ysgydwir mo honof fi o dan draed fy Arglwydd." Erfynir gan y brenin Alashiya ar i Amenôthês ddanfon arian iddo, ac enfyn bum cant o ddarnau o bres yn anrheg. Bu farw un o drigolion gwlad y brenin yn yr Aifft, a dymuna ar Pharaoh gasglu eiddo'r trancedig at eu gilydd a'u danfon iddo ef. Cawn hefyd lawer o amlenni o glai ac ysgrif arnynt yn y casgliad. o'r llechau clai sydd yn yr Amgueddfa.

Cafwyd llythyrau yn Lachis. Hyderwn y ceir llawer o honynt eto ym Mhalestina. Dyma'r defnydd, ynghyda charreg, sydd. wedi gallu dal heb heneiddio na darfod yn hinsawdd gwlad yr addewid.

IV. YSGRIFAU AR BAPUR-FRWYN.

BU papur-frwyn yn ddefnydd ysgrifennu am yng ngwlad yr Aifft. Tyfent ar fin y Nilus mewn gorddigonedd gynt, ond erbyn. hyn, fel pe byddent yn cilio am nad oes angen am danynt; ni cheir llawer o honynt islaw'r Sudan. Planhigyn a dyf o ddeg i ddeunaw troedfedd o hyd ydyw'r bapur-frwynen, ac y mae ei changhennau yn dair onglog. Ynddynt y mae pabwyryn neu fadrudd; a thorrid hwn yn ddalennau teneu, hirgul, a glynai y dail wrth eu gilydd, ochr wrth ochr, nes ffurfio darn digonol o ran maint i ateb yr angen at ysgrifennu. Yna gosodid dwy ddalen ar eu gilydd er gwneud y defnydd yn gryfach; ac wedi i'r ddeilen o ddau drwch sychu yn yr haul a chael ei llyfnhau, yr oedd yn barod at law'r ysgrifennydd.

O ran hyd, y mae'r rholiau papurfrwyn yn amrywio cryn lawer. Darganfuwyd un sydd yn wyth llath a deugain; ac yn gyffredin y maent yn naw a deng modfedd o led. Ysgrifennwyd ar y ddau tu iddynt. Un felly a welodd Ezeciel yn y llaw a anfonwyd ato. "Ac wele ynddi blyg llyfr. Ac efe a'i datblygodd o'm blaen i: ac yr oedd efe wedi ei ysgrifennu wyneb a chefn" (ii, 10). Yn y Datguddiad, gwelodd Ioan un tebyg yn llaw'r hwn. a eisteddai ar yr orseddfainc. Yn ysgrifenedig ynddo yr oedd rhaglen holl oesoedd y ddaear, ac yr oedd hwnnw wedi ei ysgrifennu oddifewn ac oddiallan (v. 1).

Yr oedd hinsawdd sech yn ffafriol i barhad y papur-frwyn. Y mae yr Aifft, yn hyn, yn rhagori ar Ganan, ac ni cheir ysgrifau ar y defnydd a gadwyd mor hynod yn sychder hen wlad y caethiwed ym Mhalestina. Yn Oxyrhynchus, lle bynnag y gallai dwfr y Nilus gyrhaeddyd, yr oedd yr ysgrifau wedi eu difa gan wlybaniaeth. Yn y flwyddyn 1752, yn ninas Herculaneum, un o'r dinasoedd a gladdwyd dan ludw y mynydd tanllyd Vesuvius yn y flwyddyn 79, darganfuwyd mewn ystafell fechan a fu yn ddiau yn fyfyrgell, nifer o weithiau athronyddol yr Epicureaid. Nid hinsawdd yr Eidal fu garediced ag amddiffyn y casgliad hwn; eithr y nwyon a defnyddiau fferyllol ereill a ruthrasant i'r ystafell i ddinistrio ac i gadw yr un pryd. Ni wyddom am un darganfyddiad tebyg mor bell i gyfeiriad. machlud haul. Yn nhomennau ysbwriel trefydd yr Aifft, o dan adfeilion, o gwmpas cyrff dynion ac anifeiliaid cysegredig fel crocodeiliaid ac adar a bêr eneiniwyd, y ceir yr ysgrif-rolau amlaf. Y mae Ilawer o honynt mewn Aiffteg, ond ar ol i Alexander Fawr (356-323 c.c.) orchfygu. Persia, ac i'r Aifft ddyfod o dan ei lywodraeth, bu dylanwad gwareiddiad a diwylliant ei deyrnas yn drwm ar y wlad, a daeth yr iaith Roeg yn gyfrwng dysgeidiaeth a masnach y byd a orchfygodd; ac yn honno y mae'r ysgrifau a gynyrchwyd ar ol dyddiau y teyrn dysgedig hwn.

Wedi manylu o honom ar y defnydd fu mewn cymaint o fri i ysgrifennu arno, a chymeryd cipdrem ar yr iaith yr ysgrifennwyd ynddi, ein cwestiwn nesaf yw, pa beth a geir yn ysgrifenedig ar y papur-frwyn?

Darganfuwyd darnau byrion o'r Hen Destament a'r Newydd; ond y maent mor fyrr fel nad ydynt o fawr gwasanaeth i astudiaeth ysgrythyrol. Dyddorol iawn oedd llechres o eiddo pentrefwyr Ibion, Fayum, a ddaeth i law'r ymchwilydd dro yn ol. Pentref Cristionogol oedd hwn, a pherthyn yr ysgrif i'r bumed neu'r chweched ganrif. Cafwyd llawer o adroddiadau am gwynion a ddygwyd gan yr Iddewon at yr ymherawdwyr Claudius a Trajan. Yn y bumed ganrif yr cedd Apion yn esgob Syené ac Elephantiné; a phan erlidiwyd ef danfonodd am amddiffyniad at yr orsedd. Yr oedd Theodosius II. (401-450 o.c.) yn llywodraethu y rhan orllewinol o'r ymherodraeth Rufeinig, a Valentinian III. (420-455 o.c.) yn feistr ar yr ochr ddwyreiniol iddi; a chafwyd atebiad y ddau benadur i'r esgob, dro yn ol, ar y rholiau Aifftaidd. Ymysg y pethau sydd o werth amhrisiadwy er cynorthwyo esboniadaeth Feiblaidd, y mae ysgrifau a wnaed yn oes yr apostolion a chyfnod cyfieithiad y deg a thrigain o'r Hen Destament. Cawn ynddynt oleuni ar arferion dwyreiniol, ar briod-ddulliau Groeg y werin, ac ar eiriau, Yn 1893, darganfuwyd ysgrif ar bapur-frwyn yn Sakkara, ar yr hon yr oedd yn ysgrifenedig gyfrifon dyddiedig mor bell yn ol a than deyrnasiad Asa (3580-3536 c.c.); ac hyd nes i'r memrwn gael ei ystyried yn rhagorach defnydd parhaodd brwyn y Nilus mewn bri. Ynghanol afon yr Aifft, ychydig islaw'r rhaeadr cyntaf, saif ynys fechan o'r enw Elephantiné. Ar hyn o bryd y mae'r argae anferth a adeiladwyd ar draws y Nilus, er cronni y dŵr a chael mwydiad helaethach i dir cynyrchiol y wlad drwy orlifiad, wedi codi'r dŵr i uchder mawr yn y lle hwn. Ar y tir gyferbyn a'r ynys y mae amddiffynfa Syené; ac ar Elephantiné ei hun y mae hen amddiffynfa y bu ei harfau am lawer oes yn gwarchod trafnidiaeth yr afon. Yn 1901, tarawodd Dr. Sayce ar rol o bapur yn dwyn ysgrifen mewn Aramaeg; ac yn fuan ar ol hynny darganfuwyd nifer liosog o ysgrifau cyffelyb a gynhwysent gytundebau cyfreithiol o lawer math rhwng Iddewon a'u cymdogion yn Assouan ac Elephantiné. Yr enwau Iddewig, megis Hosea, Nathan, Haggai, Isaiah, Azariah, sydd mewn rhan yn arwyddo i ba genedl y perthynai y bobl; ac nid hollol ddibwys yw tystiolaeth un o'r papyri sydd yn cofnodi benthyciad arian a chytundeb ynglŷn â thaliad llog. Y mae teulu Jacob wedi arfer llwyddo mewn gwaith fel hwn; ond y mae un dystiolaeth arall i brofi mai Iddewon oeddynt. Sonnir am dy Yahu (Jehovah), ac allor ar yr hon yr offrymid aberthau. Ysgrifennwyd y cytundebau o dan deyrnasiad Xerxes (485-464 c.c.), Artaxerxes, Xerxes II., a Darius II. (423—405 c.c.). Cyrhaeddant dros gyfnod o drigain mlynedd—sef o 471 i 411; ac y maent yn gyf— oedion i lyfr y proffwyd Malachi, a thua'r un adeg y digwyddodd yr amgylchiadau a gofnodir gan Ezra a Nehemiah ac yn llyfr Esther. Y Xerxes a enwyd gyntat gennym yw yr Ahasferus, a gymerodd y frenhin-fraint o feddiant Fasti. Ymysg yr ysgrifau ceir deiseb oddiwrth yr Iddewon at Bagohi, llywodraethwr Judah. Dyma led—gyfieithiad o ran o honi,—

I'n Harglwydd, Bagohi. Dy weision, Jedonijah a'i gymdeithion yr offeiriaid sydd yn Elephantiné, yn yr amddiffynfa, tangnefedd. Bydded i'n Harglwydd, Duw y nefoedd, ganiatau ti yn helaeth bob amser.& boed i ti dderbyn ffafr o flaen Darius y brenin... Bydded i ti fod yn hapus ac mewn iechyd da bob amser. Yn awr, llefara Jedonijah a'i gymdeithion fel hyn—ym mis Tammuz, yn y bedwaredd flwyddyn ar ddeg i Darius y brenin, pan ymadawodd Arsam ac yr aeth at y brenin, offeiriaid y Duw. Khnub, y rhai oedd yn yr amddiffynfa yn Elephantiné (yeb) [a wnaethant] frad-fwriad mewn undeb à Waidrang, yr hwn oedd lywodraethwr yma. Gan ddywedyd—Cymerer ymaith oddiyma y deml a berthyn i'r Duw Yahu—y Duw sydd yn Elephantiné (yeb) yr amddiffynfa."

Y llywodraethwr lleol oedd Arsam, ac ar adeg un o'i ymweliadau â'i feistr y digwyddodd yr ymosodiad yr achwynir arno gan Iddewon yr ynys. A y deisebwyr yn eu blaen i adrodd yr hanes. Yr oedd mab i Waidrang, sef Nephayan, yn gadfridog y llu oedd yn Syené; ac o'i amddiffynfa arweiniodd allan yr Aifftiaid a'r cadlengoedd ereill. Daethant yn groes i Elephantiné "a'u cawellau saethau." Aethant i deml Yahu. Dinistriwyd hi. Torrwyd y drysau o garreg. Llosgwyd y nen o goed cedrwydd; a chymerasant y cawgiau o aur ac arian, gan eu neillduo iddynt eu hunain. Tua chan mlynedd cyn hyn bu ymosodiad cyffredinol ar demlau duwiau yr Aifft. Ni wyddom hyd sicrwydd paham y bu hyn; eithr yr oedd perygl i'r offeiriadaeth fyned yn ormesol a thrahaus bob amser, a ffordd ferr at dynnu oddiwrth urddas yr offeiriad oedd dinistrio ei sefydliad crefyddol. Dan Cambyses (529- 522 c.c.) y digwyddodd yr ymosodiad, ond ni chyffyrddwyd yr adeg honno â theml Elephantiné. Wedi i offeiriaid Khnub gael un i'w gwasanaethu, a chael cyfle yn absenoldeb y llywodraethwr, ac iddynt. ddinistrio ty'r Duw Yahu, yr oedd galar yr Iddewon yn chwerw.

"Ac wedi gwneuthur o honynt hyn, nyni gyda'n gwragedd a'n plant a wisgasom sachlian ac a ymprydiasom ac a weddiasom ar Yahu, Duw y nefoedd, a rhoddodd i ni ein dymuniad ar y Waidrang hwn. Cymerwyd y dorch neu'r fodrwy oddiar ei droed."

Hon oedd yr arwydd gweledig o urddas ei safle; ac yr oedd ei thynnu ymaith yn dynodi cryn ddarostyngiad iddo. O ddydd yr anrhaith i ddydd y ddeiseb ni eneiniodd yr Iddewon hyn eu cyrff. Nid yfasant win, ac ymbiliasant yn daer am ganiatad i adeiladu eu teml. Os bydd i Bagohi ganiatau hyn iddynt, addawant aberthu ar allor Yahu yn ei enw a gweddiant drosto. Dywedant hefyd eu bod wedi ysgrifennu ar yr un mater at Delaiah. a Shelamiah, meibion Sanbalat, llywodraethwr Samaria. Mewn ysgrif arall a gafwyd yn yr un man, cofnodir caniatad. Bagohi a Delaiah i ail adeiladu'r deml, ac fel cynt i gyflwyno blawd-offrymau ac i losgi perarogl-darth.

Pwy oedd yr Iddewon hyn? O ba le y daethant? Wrth geisio ateb y cwest iynau hyn y mae cnwd o ddyfaliadau wedi eu cynhyrchu. Y mae un peth yn sicr. Siaradent yr Aramaeg. Bu farw'r Hebraeg fel iaith amgylchiadau a masnach; a rhaid oedd ei hegluro ynglyn â phethau crefydd. "A hwy a ddarllenasant yn eglur (h.y., gyda dehongliad) yn y llyfr yng nghyfraith Dduw; gan osod allan y synwyr, fel y deallent wrth ddarllen" (Nehem. viii. 8). Dyna oedd sefyllfa pethau yn Jerusalem yn y dyddiau hynny. Ai disgynyddion yr Iddewon a ffoisant i'r Aifft ar ol dyddiau y gaethglud Fabilonaidd oeddynt? Tua 597 c.c. dinistriodd y Caldeaid Jerusalem; a chymerwyd gor- euon y wlad i Babilon. Yr oedd Eseciel y proffwyd yno gyda hwynt. Ar y gweddill. a adawyd gosodwyd Zedeciah yn frenin, a bu yntau yn ddigon ffol i wrthryfela. Lladdwyd ef. Dinistriwyd Jerusalem; a ffodd yr Iddewon a drigent o fewn terfynau Judah i'r Aifft, a gorfodwyd y proffwyd Jeremiah i'w dilyn yno (Jerem. xliii. v.). Ai rhan o'r deg llwyth oeddynt, neu Samariaid a honnent, fel y cyfeiria Josephus at rai (Ant. xi. 8, 9) mai Iddewon oeddynt Ni allwn ateb, a'n dyddordeb mwyaf yn yr hanes yw y ffaith fod teml i Jehovah y tu allan i Jerusalem. Gwaherddid hynny o ddyddiau Hezeciah; ond gwyddom, yn awr, am dair o honynt; sef hon, yr un ar Gerizim, a theml Onias. yn yr Aifft. Y mae Esaiah (xix. 19) fel pe bai yn cyfeirio at un o'r temlau. "Y dydd hwnnw y bydd allor i'r Arglwydd ynghanol tir yr Aifft, a cholofn i'r Arglwydd gerllaw ei therfyn hi." Dywed Malachi hefyd wirionedd sy'n dod i'n meddwl wrth ymdrin â hanes yr Iddewon hyn—"Canys o gyfodiad haul hyd ei fachludiad hefyd, mawr fydd fy enw ymysg y cenhedloedd: ac ym mhob lle arogldarth a offrymir i'm henw, ac offrwm. pur, canys mawr fydd fy enw ym mhlith y cenhedloedd, medd Arglwydd y lluoedd" (i. 11). Yr oedd Iddewon yn yr Aifft cyn dyddiau'r gaethglud, fel y gwelir oddiwrth Hosea ix. 3, &c.

Llyfr ar bapyrus, sydd yn hynod ar lawer cyfrif, ydyw yr un a adnabyddir fel Llyfr y Meirw. Ceir llawer o gopiau a rhannau o hwn yn yr hen feddau; ac y mae'r goleuni a rydd ar syniadau'r Aifftiaid am y sefyllfa ddieithr y tu hwnt i wahanlen y ddeufyd yn hynod o ddyddorol. Ni fu pobl erioed yn rhoddi cymaint o le i'r bedd, yn eu bywyd, a thrigolion gwlad y Nilus. O'i gwmpas y datblygodd eu celfyddydau mwyaf cain. mewn cerfwaith ac arluniaeth. Credent mor gryf mewn anfarwoldeb fel y galwent y bedd yn dŷ y tragwyddol, ac ni roddent amgenach enw ar eu tai na llety y teithiwr. Eneinient y cyrff â pheraroglau. costus o fyrr, cassia, a natron. Cyfeirient at y rhai a hunasant fel rhai byw. Ymwelai'r enaid â'r corff ar ol ei gladdu. Teithiai'r enaid gryn lawer yn yr ail fyd. Cyfarfyddai â llawer o anhawsderau a gelynion, a rhaid oedd darparu ar eu cyfer. Ac i'r amcan o gynorthwyo'r marw yr ysgrifennwyd y llyfr. Cynhwysa gyfarwyddiadau manwl am deithiau a pheryglon y byd arall, a chredir mai Thoth—yr hwn a leinw'r swydd bwysig o fod yn gofiadur tynged y ddynoliaeth, yw awdur llawer rhan o hono. Bu'r eneidiau cyntaf i groesi trothwy'r bedd mewn enbyddrwydd; a honna Llyfr y Meirw y gallu i roddi gwybodaeth oll bwysig am ffyrdd dedwyddwch yr ardaloedd y teithia'r enaid drwyddynt wedi tynnu'r olaf anadl. Disgwylid i bob un ddysgu cynnwys y gyfrol, a rhan o waith yr offeiriad oedd canu dysg y gyfrol yng nghlust y trancedig. Ysgrifennid rhannau o hono ar yr eirch ac ar furiau'r bedd.

Y mae yr holl lyfr yn fawr, ac iddo gant a phedwar ugain o benodau, a hefyd ddarluniau lawer. Gwelir oddiwrtho mai helyntion y bywyd hwn yn cael eu hail fyw yw yr hyn a ddigwydd ym mro marwolaeth yn ol drychfeddwl yr Aifftiaid. Yr afon oedd gwrthrych mwya'u gwlad; a gwlad a llawer o ddŵr ynddi yw eu nefoedd. Yr oeddent hwy yn fwy hoff o ddŵr na'r Iddew. Afon i'w hofni oedd yr Iorddonen iddo ef. Gwir fod ganddo mewn addewid yr afon bur o ddwfr y bywyd, a bod y pren na fydd gwyw ei ddail ac a rydd ei ffrwyth yn ei bryd wedi ei blannu ar lan afonydd dyfroedd. Afon a'i dŵr yn iachau dyfroedd y môr oedd yr un a welodd Eseciel. Afon a ddygai fywyd ydoedd, ac yr oedd yn llawn pysgod. Cofiwn am yr heddwch fel afon; eithr ar y cyfan y mae yr afon yn peri braw i'r Iddew, a'i ddisgrifiad ef o honi sydd yn emynnau Cymru. "Ac na'm hofner gan y llif" yw byrdwn cân y pererin wrth groesi'r afonydd. Ond i'r Aifftiwr y mae y nefoedd yn rhyw wlad a Nilus o'i mewn. Y mae camlesi yno. Cleddir bad gyda'i gorff yn aml.

Ar lan aswy y Nilus, fel y rhed i Fôr Canoldir, tua chwech ugain o filltiroedd yn uwch na Chairo, y mae adfeilion dinas Oxyrhynchus. Behnesh yw yr enw diweddar ar y lle. Yn y bedwaredd a'r bumed ganrif yr oedd y lle yn enwog am y nifer o eglwysi a mynachlogydd Cristionogol o'i fewn; a chyda disgwyliad am ddarganfod llawer o lenyddiaeth foreol y cychwynnodd y Proffeswr Flinders Petrie gloddio yno yn 1896. Gwelodd mai dinas ydoedd fu mewn bri mawr pan oedd y Rhufeiniaid yn feistri ar y wlad, a throsglwyddodd y gwaith i Mr. B. P. Grenfell, D.Litt., M.A., a Mr. Arthur S. Hunt, D.Litt., M.A., dau o ysgolheigion Rhydychen. Yn nhomennau'r lle darganfuwyd llawer iawn o bapyri; ac mewn mynwent berthynol i gyfnod Groeg a Rhufain, tarawyd ar sypyn o gyfrifon ariannol yn perthyn i'r ail ganrif. Y mae'r adfeilion yn ymyl darn o ddaear fras yn yr anialwch. Dyna a ddenodd bobl yn y gwahanol gyfnodau i wneud cartref yn Oxyrhynchus; ond gan fod lladron y diffeithwch yn dyfod yn aml dan len y nos i gipio eiddo y rhai a amaethent y tir glas, gadawai'r trigolion y lle, gan geisio Ille nad oedd raid iddynt fod a'u cleddyfau yn eu llaw o hyd i amddiffyn eu hanifeiliaid a'u hŷd. Ymosododd y Bedawin o'r anialwch ar wersyll Dr. Grenfell ar adeg yr ymchwil gyntaf yn y lle yn 1897.

Yn fuan wedi dechreu cloddio daethpwyd o hyd i chwe phennod o weithiau'r hanesydd Thucydides o Athen (465-400 c.c.); a phan yr oedd Dr. Hunt yn edrych. drwy y papur—frwyn disgynnodd ei lygad ar y gair Karphos—a gyfieithir brycheuyn; a meddyliodd ar unwaith am yr adnodau ym Math. vii. a mannau ereill sydd yn cynnwys y gair. Ac wedi sylwi yn fanylach gwelodd mai geiriau'r Arglwydd Iesu, fel y cofnodir hwynt yn Luc vi. 42, oeddent; ond yr oedd y rhan arall o'r ysgrif yn wahanol i'r Efengylau, a phenderfynodd fod yn ei law gasgliad o ddywediadau Crist na chroniclir mo honynt, i gyd, yn yr Ysgrythyr, Cynhwysa'r ysgrif ddwy ochr i ddalen, ac un linell ar hugain o ysgrifen ar bob tu. Adnabyddir yr hyn a ddarganfuwyd, heddyw, fel y Logia. Trannoeth, a Dr. Hunt yn ymchwilio ymysg y darganfyddiadau, cafodd ddarn o'r bennod gyntaf o'r Efengyl yn ol Mathew. Yn ol y llawysgrif o'r dywediadau ei hun, a darnau ereill o bapyri sydd yn dwyn dyddiadau, credir fod y Logia a'r gyfran o'r Efengyl yn perthyn i'r cyfnod rhwng 150 a 300 0.c.; ac os felly y maent yn ol pob tebyg yn ganrif hŷn nag unrhyw ysgrif sydd ar gael o'r Ysgrythyrau. Y mae Dr. Grenfell o'r farn eu bod yn eiddo i rywun a fu farw yn yr erledigaeth o dan Diocletian; ac iddynt gael eu taflu i ffwrdd yr adeg honno. Y mae'r dywediad cyntaf yr un a rhan o Luc vi. 42.

i. Yna y gweli yn eglur i dynnu allan y brycheuyn sydd yn llygad dy frawd. Rhoddwn yma y dywediadau ereill,—

ii. Yr Iesu a ddywed, Oddieithr i chwi ymprydio i'r byd, nis gellwch mewn un modd gael teyrnas Dduw; ac oddieithr i chwi wneuthur y Sabbath yn Sabbath gwirioneddol, ni chewch weled y Tad.

iii. Yr Iesu a ddywed,—Mi a sefais ynghanol y byd, ac yn y cnawd y'm gwelwyd gan— ddynt, a chefais bawb dynion yn feddw, ac ni chefais neb yn sychedig yr eu mysg. a'm henaid sydd yn galaru dros feibion dynion, o herwydd eu bod yn ddall yn eu calon ac ni welant. .

iv. .Tlodi.

v. Yr Iesu a ddywed—Pa le bynnag y mae (dau), nid ydyat heb Dduw, a pha le bynnag y mao un yn unig, yr wyf yn dywedyd, yr wyf fi gydag ef. Cyfod y garreg ac yno ti a'm cei i; hollta y cood ac yno yr wyf fi.

vi. Yr Iesu a ddywed.—Nid yw proffwyd yn dderbyniol yn ei wlad ei hun, ac nid yw meddyg ychwaith yn gweithio iachad ar y sawl a'i hadnabyddant.

vii. Yr Iesu a ddywed,—Dinas a adeiladwyd ar ben bryn uchel ac a gadarnhawyd ni all syrthio ac ni ellir ychwaith ei chuddio. viii. Yr Iesu a ddywed,—Ti a glywi ag un glust, (eithr y llall ti a'i ceuaist).

Y mae'r geiriau hyn a briodolir i'r Arglwydd yn gyson â'i ddysgeidiaeth; ac o'r un naws a'i ysbryd. Yn hyn, nid ydynt yn debyg i'r geiriau a'r gweithredoedd a gysylltir â'r enw gogoneddus yn yr Efengylau Apocryffaidd. Dywed Papias, —esgob Hierapolis yn Phrygia Leiaf, yr hwn a anwyd yn niwedd y ganrif gyntaf ar ol Crist—i Mathew ysgrifennu llyfr o ddywediadau'r Arglwydd, mewn Aramaeg, a chymerir yn ganiataol nad yr Efengyl sydd yn dwyn ei enw ydyw. Ai at y Logia y cyfeiria? Feallai y cryfha'r goleu ar y cwestiwn rywbryd. Bu llawer o esbonio ar frawddeg ola'r pumed dywediad; ond nis gwelwn fod Île i ddau feddwl ar y cwestiwn. Onid cyfeiriad at wr yn codi allor ac yn darpar y tanwydd sydd yno fel ffigiwr? Yn gyson â'r hyn a geir yn y rhan gyntaf o'r dywediad, gwelwn fod y gwrandawr lle bynnag mae'r gweddiwr. Fe ddywedodd Edward Jones, Maesyplwm, wirionedd tebyg,—

"Clyw f'enaid tlawd, mae gennyt Dad
Sy'n gwel'd dy fwriad gwan,
A brawd yn eiriol yn y nef
Cyn codi'th lef i'r lan."

Aeth y gwrandawr ei Hun ymhellach pan ddywedodd, "A bydd cyn galw o honynt i mi ateb," &c. Wedi cael o honynt y copiau hyn gosodwyd cant a deg o ddynion i gloddio, a tharawyd ar gynifer o ysgrifau fel y cadwyd dau ddyn mewn llawn gwaith am ddeg wythnos er gwneud blychau alcan i'w cynnwys.

Darganfuwyd papur—frwyn Aramaeg perthynol i'r wythfed a'r nawfed ganrif, ynghyd a llawer iawn o gyfnod ymherodraeth Caercystenyn (395—1453). Yng nghofnodfa tref a dinas cedwid pob gweithred ynglŷn â llywodraethiad a threthiad gwlad; a danfonai pobl y lle ysgrifau i'w cadw yn ddiogel yno. Deuai adeg pan nad oedd eisieu'r gweithredoedd. Yr oedd eu dydd drosodd; ac yna teflid hwynt allan i domen y ddinas; ac yn anffortunus y mae dynion am wneud yr hyn sydd yn ddiwerth iddynt hwy yn ddifudd i ereill drwy eu rhwygo yn ddarnau wrth eu taflu ymaith. Mawrth 18, 1897, tarawyd ar dwmpath oedd ymron drwyddo yn gynhwysedig o ysgrifau y papyri. Llanwyd y dydd a enwyd un basgedaid ar bymtheg ar hugain â hwynt, a thrannoeth cafwyd llond pump ar hugain; ac yr oedd ynddynt roliau deg troedfedd o hyd. Cafwyd hefyd rannau o gyfieithiad y Deg a Thrigain o Lyfr Genesis, cyfran o'r Epistol at yr Hebreaid, a nifer o weithiau'r tadau.

Cyn agos gorffen cloddio yr Oxyrhynchus symudwyd Dr. Grenfell i dalaeth Fayûm ar yr ochr orllewinol i'r Nilus. Darganfuwyd papyri yno yn 1778; ac yn 1878, daeth y brodorion o hyd i roliau. lawer o hono yn yr adfeilion, a thra yr oedd yn bosibl cael marchnad barod. iddynt cloddiwyd yn ddiatal; ac yn 1895-6, megis ar yr unfed awr ar ddeg, y dechreuodd Dr. Grenfell a'i gymdeithion gloddio mewn trefn o dan nawdd yr Egypt Exploration Fund. Yn y dalaeth. hon, sydd yn enwog am ei ffigys a'i rhosynau, ceir olion peirianwaith er rheoli dyfroedd llyn ac afon: ac mor anhywaith oedd y galluoedd hyn ar brydiau fel y bur raid i'r trigolion ffoi o rannau o'r wlad. Yn ysgrifau Fayûm ceir llawer iawn of dderbynebau am drethoedd; a gallem gasglu oddiwrth yr amrywiaeth fod pawb a phopeth yn gwybod am bwysau'r dreth.

A chyfrol ddyddorol Dr. Grenfell, Dr. Hunt, a Mr. Hogarth o'n blaen, dyfynwn ychydig. Dyma rybudd a ddanfonwyd tua 150 A.D. i'r awdurdodau i hysbysu genedigaeth mab.

"I Socrates a Didymus . . . yr ydym yn rhoddi rhybudd am y mab a anwyd i ni, Ischyras, un mlwydd oed yn y bresennol, y bedwaredd flwyddyn ar ddeg i Antoninus Caesar ein harglwydd."

Yr oedd y mab yr un enw a'i dad, a Thaisarion oedd enw'r fam. Dyma gofnodiad swyddogol arall,—

"Heraclides, pentref ysgrifennydd Euhemeria, oddiwrth Mysthes, mab Peneouris, o Euhemeria yn rhanbarth Themister. Fy mrawd Peneouris, cofrestredig fel un o drigolion ardal y pentref a enwyd, a fu farw ym mis Mesore o flwyddyn gyntaf Gaius Caesar Augustus Germanicus. Myfi a gyflwynaf i chwi y rhybudd hwn fel y bydd i'w enw gael ei osod ar restr y personau trancedig yn ol yr arfer."

Y peth mwyaf dyddorol o Fayûm a welsom oedd llythyr mab afradlon at ei fam (Deissman 177). Dyma gyfieithiad o hono,—

"Antonis Longus i'w fam Nilus, cyfarchiadau lawer. Ac yn wastad y deisyfaf ar i ti fod mewn iechyd. Erfyniaf drosot bob dydd at yr Arglwydd Serapis (ei duw). Dymunwn i ti ddeall nad oedd gennyf obaith y byddet yn myned i fyny i'r brif ddinas ac felly ni ddaethum i'r ddinas. Eithr yr oedd cywilydd arnaf i ddod i Caranis, am fy mod yn rhodio oddiamgylch mewn carpiau. Ysgrifenais atat fy mod yn noeth. Atolygaf arnat, mam, cymoder di à mi. Ymhellach gwn pa beth a ddygais arnaf fy hun, Cosbwyd fi ymhob modd. Gwn fy mod wedi pechu. Clywais oddiwrth Postumus, yr hwn a gyfarfu à thi yn y wlad ger Arsinoe, ac a ddywedodd wrthyt yn anhymig bob peth. Oni wyddost ti y byddai yn well gennyf gael fy anafu na gwybod fy mod eto yn nyled dyn o obol? Tyred dy hun... Clywais fod. . . Atolygaf arnat . . . yr wyf bron . . .Atolygaf arnat.

Yn y lleoedd y mae'r brawddegau'n doredig, yr oedd y papur felly; ac yr ydym yn lled sicr fod teimlad yr ysgrifennydd a'r derbynydd felly. Nid aeth i'r brifddinas am na thybiodd y buasai'r fam yn alluog i fynd yno; a gresyn i Postumus. gario'i feiau i glustiau i fam.

Wedi chwilio'r Fayûm am rai blynyddoedd, dychwelodd Dr. Grenfell a Dr. Hunt i Oxyrhynchus yn Chwefrol, 1903; ac yn fuan iawn ar ol taro rhaw yn yr ysbwrial disgynnwyd ar gopi o "ddywediadau " ereill o eiddo'r Gwaredwr wedi eu hysgrifennu ar gefn rhestr o fesuriadau. Y mae yn ol pob tebyg ychydig flynyddoedd yn nes atom o ran oed na'r Logia. Cafwyd hefyd ddarn o ysgrif cyffelyb o

Craig Behistun

ran cynnwys i'r Efengyl sydd yn debyg iawn i'r Bregeth ar y Mynydd. Cynhwysa'r dywediadau ddwy a deugain o linellau. Y mae'r geiriau cyntaf yn fath o ragymadrodd. Dyma gyfieithiad of hono,—

Dyma y geiriau (hynod) a lefarodd yr Iesu, yr (Arglwydd) byw . . . a Thomas, ac efe a ddywedodd (wrthynt), Pob un a wrendy y geiriau hyn ni phrawf farwolaeth byth."

Dyma'r dywediad cyntaf,—

"Yr Iesu a ddywed, na fydded yr hwn sydd yn ceisio . . . beidio nes iddo gael, a phan y caiff bydd yn synn ganddo, yn synn ganddo, efe a gyrhaedda y deyrnas, ac wedi cyrraedd y deyrnas caiff orffwys."

Dyma'r pedwerydd dywediad,—

"Yr Iesu a ddywed, Pob peth nad yw o flaen dy wyneb a'r hyn a guddir oddiwrthyt a ddatguddiri ti. Canys nid oes dim cuddiedig a'r nis datguddir, nac ychwaith wedi ei gladdu, na chyfodir. (Gwel Mat. x. 26; Luc xii. 2; Marc iv. 22).

Fel hyn y cyfyd yr oesoedd o'u beddau i ddyddori, i ddysgu, ac i oleuo; ac yn y fan hon yr ymadawn â'r ysgrifau mewn papur-frwyn.

V. YSGRIFAU AR BRIDDLESTRI A LLAFNAU O GERRIG.

TRA yr oedd y garreg, y llech o glai a'r papurfrwyn yn ddefnydd ysgrifennu i'r cyfoethogion a'r dosbarthiadau agosaf atynt, yr oedd darn o briddlestr yn werthfawr at yr un gwaith yngolwg y dosbarthiadau tlotaf. Yn ein plith ni, nid oes dim yn fwy diwerth na llestri o bridd wedi torri. Cant wasanaethu ar flodau y garddwr ac i'r plant i chwareu siop fach; eithr yn y canrifoedd oddeutu'r Ymgnawdoliad gwneid defnydd helaeth o honynt yn lle papur ysgrifennu. Clywsom am y modd y byddai gwlad Groeg yn diogelu ei hunan rhag cymeriadau annymunol a drigent ynddi ac a boenent eu cymydogion. Yn 509 cyn Crist, yr oedd Cleisthenes yn un o ddinasyddion Athen. Gŵr enwog fel diwygiwr yng ngwleidyddiaeth y deyrnas, yn bennaf, ydoedd; a chysylltir ei enw ag un arferiad hynod iawn. Mewn cymanfa flynyddol, trefnodd i bob dinesydd yr hawl i ysgrifennu enw unrhyw un y dylid yn ol ei farn ef ei alltudio am ysbaid o'r ddinas. Rhoddid y bleidlais ar ddarn o lestr toredig neu gragen; ac yn y modd hwn cafodd Athen waredigaeth am bump a deng mlynedd. oddiwrth ormeswyr. Un o'r rhai a alltudiwyd oedd Themistocles, y gŵr a orchfygodd y Persiaid yn Salamis. Tybiai yr Atheniaid ei fod, er wedi amddiffyn ei wlad gyda gwroldeb, yn gosod ei law mewn coffrau na ddylasai; ac yn 471 cyn Crist, taflwyd dros chwe mil (y nifer gofynnol) o ddarnau o briddlestr neu gregyn yn dwyn ei enw i flwch y bleidlais; a than y cwmwl aeth Themistocles i drigo i Argos.

Darn o lestr oedd cragen Job (ii. 8); ac at hyn y cyfeiria Esaiah pan y dywed,— "Canys Efe a'i dryllia hi fel dryllio llestr crochenydd, gan guro heb arbed; fel na chaffer ymysg ei darnau gragen i gymeryd tân o'r aelwyd, nac i godi dwfr o'r ffos (xxx. 14). Defnyddia Eseciel y darn of lestr hefyd,—"Canys ti a yfi ac a sugni o hono; drylli hefyd ei ddarnau ef " (xxiii. 34). Gweler hefyd am gyfeiriadau pellach. Job xli. 30 a Diarhebion xxvi. 23. Cyfeiria Deissman at Esaiah xlv. 9,—"Ymrysoned priddell a phriddellau y ddaear."

Darganfuwyd miloedd o honynt yn ystod y blynyddoedd diweddaf, ac y maent yn ein dwyn yn ol i gael golwg ar bobl gyffredin—fel y dywedodd un—yn eu dillad gwaith; a rhaid cofio mai o fysg y werin bobl yr oedd mwyafrif canlynwyr Crist yn oesoedd boreuaf ein crefydd. Cyhoeddodd yr Athraw Wilcken gopi o 1,600 o honynt, ac yn y gyfrol ar ddarganfyddiadau Fayûm cawn gofnodiad am 50 eraill. Gwnaed gwasanaeth pwysig fel hyn o'r fowlen uwd a lithrodd o law'r Aifftiwr ar adeg swper. Gwnaed defnydd o'r ysten olew a'r badell dylino; ac y mae'r ysgrifau arnynt yn dangos i ni ystyr geiriau fel y deallid ac y defnyddid hwynt yn iaith gyffredin y bobl.

Ar un cawn ymddiheuriad dros ddefnyddio darn o lestr. Y mae'r ysgrifennydd yn y wlad ac o gyrraedd papurfrwyn, ac esgusoda ei hun.

Ar lawer ceir darnau byrion o'r Efengylau, yn enwedig y drydedd—eiddo Luc. Tybia rhai y byddai'r llestri pridd. yn gwasanaethu dychymyg y bobl fel swynogl rhag dylanwad ysbrydion drwg. Barn Deissman yw mai copi rhad o ran o'r Ysgrythyr yw, neu rannanu a ysgrifenwyd drwy orchymyn yr esgob gan wr ieuanc oedd yn ymgeisydd am y weinidogaeth. Ar y llestri yr ysgrifennid talebau gan yr awdurdodau llywodraethol. Yr oedd y baddonau ymhob ardal i'w cynnal gan y cyhoedd; ac ymysg yr ostraca—fel y gelwir hwynt, ceir llawer o nodiadau yn cydnabod derbyniad y dreth at gynhaliaeth y lleoedd hyn i ymolchi. Dyma un ohonynt, "Y drydedd flwyddyn, Pachon 18, talodd Heras, gwraig weddw, mam Heron, dreth yr ymdrochle (neu'r eneindy) yn Euhemeria trwy Heron fel rhan o'r tâl, pedair obol ar ddeg. Cyfanswm 14 ob." Yng nghasgliad y Fayûm y ceir y daleb hon; ac ereill o'r un ffynhonnell yw gorchymyn oddiwrth Agathinus, cedd yn gofalu am borthiant meirch y milwyr, am ddau lwyth o wair; taleb am sachaid o us at wasanaeth y gwersyll yn Dionysias. Dyma un arall a berthyn i'r chweched neu'r seithfed ganrif oddiwrth dri dyn ieuanc at yr esgob Abraham o Hermonthis (fel y tybir). Ysgrifennwyd y ddeiseb ar ddau tu i'r darn llestr,—

"Myfi Samuel, a Jacob ac Aaron, a ysgrifennwn at Ein Tad Sanctaidd Ara Abraham yr Esgob. Gan weled ein bod wedi deisyfu dy dadolaeth ar i ti ein hordeinio yn ddiaconiaid, yr ydym yn barod i gadw'r gorchmynion a'r gosodiadau ac i ufuddhau i'r rhai sydd uwch na ni ac i fod yn ufudd i'n huwchraddiaid ac i wylio'r gwelyau ar ddyddiau cymundeb ac i . . . yr Efengyl yn ol Ioan a'i dysgu ar gof erbyn diwedd y Pentecost. Os na ddysgwn hi ar gof ac os rhoddwn heibio ei hymarfer, nid oes ilaw arnom. Ac ni fasnachwn, ni chymerwn usuriaeth, ac nid awn oddi cartref heb ymofyn. (am ganiatad). Myfi, Hemai, ac Ara Jacob mab Job, yr ydym yn fechniwyr dros Samuel. Myfi Simeon ac Atre, yr ydym yn fechniwyr dros Jacob. Myfi, Patermute yr offeiriad a Moses a Lassa, yr ydym yn fechniwyr dros. Aaron. Myfi, Patermute, y lleiaf o'r offeiriaid a archwyd ac a ysgrifennais y llechen hon ac ydwyf dyst."

Yr efengyl yn ol Ioan sydd i'w dysgu. Bu'r esgob hwn, yn ol priddlestr arall, yn rhoddi yr efengyl yn ol Matthew yn faes llafur i'r ymgeiswyr; ac yr oedd Ioan, esgob Aphu o Oxyrhynchus, yn gosod pum Salm ar hugain, dau o epistolau Paul, a rhan o efengyl, yn waith i gof y rhai a geisient ei ordeiniad trwy osodiad dwylaw. Rhydd y manylion hyn a llawer o rai cyffelyb gipdrem ar barotoadau'r ymgeiswyr, a rheolau derbyniad i'r weinidogaeth yn yr Aifft ar adeg cyfodiad Mohametaniaeth. Tra yr oedd canlynwyr y proffwyd o Mecca yn cydio yn dynn yng ngharn ei gledd; y gair bywiol a nerthol oedd arf diguro canlynwyr Iesu o Nazareth,—"Drwy y gwaed" yr oedd y ddwy fuddugoliaeth; ond rhyfedd y gwahaniaeth rhwng y ddwy!

Bywyd a'r byd wedi ei gau allan o hono oedd i orchfygu'r byd. Hen fyd da ydyw hwn mewn rhai ystyron; ond gwelai Abraham yr esgob mai gwell oedd cadw traed ei drafnidiaeth y tu allan i ddrws ysbryd a ymroddai i weddi a gweinidogaeth y Gair.

Darganfuwyd nifer o briddlestri gan Dr. Sayce, yn 1901, yn Elephantine; a dwg y rhai hyn, sydd yn awr yn drysoredig yn Rhydychen, dystiolaeth fod Iddewon wedi byw unwaith ar yr ynys. Pa werth sydd yn y darnau hyn?

Llawer ymhob rhyw fodd. Clywir yr oesoedd a fu yn siarad pethau dyddiol bywyd. Ceir geiriau mewn amgylchedd oedd yn arferol iddynt yn ymddiddanion y werin, ac felly deallir hwy yn well. Yn enwedig y mae hyn yn bwysig ynglyn â geiriau nad arferir o honynt ond unwaith neu ddwy waith o fewn i gloriau'r Beibl. Gwyddom fod llawer o eiriau'r Testament Newydd yn ail-anedig. Paganiaid oeddynt, ac ar dudalennau'r clasuron y bu eu llwybrau. Benthyciwyd hwynt i osod allan feddyliau'r grefydd newydd, a daethant yn Gristionogion. Un o'r rhai hyn ydyw "eglwys," ac un arall ydyw "cariad."

Yn y byd Groegaidd, pan oedd yr apostolion yn llafurio, cawn sefydliad a elwid yn Eglwys. Dyna oedd "cynulleidfa gyfreithlawn" Ephesus. Dyna'r enw ar y "gynulleidfa oedd yn gymysg," hefyd, yn yr un ddinas. Ar ol i Paul lefaru yn hyf ac ymresymu am dri mis yn y Synagog, ac am ysbaid dwy flynedd yn nhy Tyrannus, a gwneud gwyrthiau rhagorol, aeth bywyd canlynwyr yr Hwn a bregethai yr apostol ar draws y fasnach mewn temlau arian i Diana. Arweiniodd Demetrius mewn cyffro mawr yn erbyn Paul. Daeth "cynulleidfa oedd yn gymysg" ynghyd, ac yr oedd arwyddion fod tymhestl nwydwyllt i ymdorri. Peth mawr yw gwrthwynebu pethau sydd yn dwyn elw i ddynion. Yn ilogell y byd y mae'r amddiffynfa yr ymleddir galetaf am dani, pan ymesyd y gelyn. Maer dinas Ephesus a lonyddodd y bobl. Dywedodd wrthynt fod y llysoedd barn yn agored, a chynrychiolwyr Rhufain yno i ddal y cloriannau. Os oedd y bobl am ymholi ymhellach, ebe fe, gall y prif ynad alw cynulleidfa gyfreithlawn. Y gair am eglwys yn y Testament Newydd yw'r gair a ddefnyddir yn Actau xix. am gynulleidfa. Felly hefyd cynulliadau. o Israeliaid fel yr un ym Mispah (Barn. xxi. 8), a'r dyrfa anerchodd Dafydd (1 Cron, xxxi. 30). Pobl wedi eu galw allan o'u tai-oddiwrth eu masnach ac wedi dod at eu gilydd i benderfynu rhyw gwestiwn oedd eglwys gynt. Gallai man y cyfarfyddiad fod yn heol y ddinas neu dy'r farchnad. Bydol, daearol, ac amserol oedd ei materion; eithr pan ddaeth Cristionogaeth cyfnewidiodd y gair ei ysbryd. Dynoda yn awr y bobl sydd wedi eu galw allan o fyd i benderfynu fod Crist i gael y gogoniant a'r byd i fod yn eiddo iddo. Y mae adnabod y gair yn ei hen gylch yn gymorth gwirioneddol i ni i'w ddeall wedi iddo ddod i gylch newydd. Faint o Paul a ddeallem, onibai i ni adnabod hefyd y Saul o Tarsus a fu'n erlid yr eglwys?

Y mae rhai o'r talebau a ysgrifennwyd. ar y darnau llestr pridd yn cynnwys gair a ddefnyddid gan yr Arglwydd Iesu ac un o'i apostolion. Y gair ydyw yr un a geir yn Matt. vi. 2, y maent yn derbyn (neu derbyniasant) eu gwobr. Gweler hefyd Philip. iv. 18. Ar ostracon a gofnodir gan Deissmann rhoddir derbyneb am dreth a'r gair derbyn arni. Ai nid ydym yn gweled mwy yng ngeiriau'r Arglwydd wedi gweled o honom y gair a ddefnyddia fel y deallid ef ac fel yr oedd mewn arferiad cyffredin ymysg y werin? Y mae'r rhagrithiwr yn y Synagogau ac ar yr heolydd, er cael ei ganmol gan ddynion, yn rhoddi taleb neu dderbyneb am eu gwobr. Ni ddaw dim mwy iddynt o'r gwaith hwn. Y mae llawer o eiriau a gyfieithir yn "derbyn." Defnyddia'r Arglwydd fwy nag un; ond yn y bregeth ar y mynydd yn unig, sef yn Matt. vi. 2, 5, 16, yn unig y defnyddia hwn; ac yn ol pob tebyg yr oedd yr Athraw mawr am roddi min yr arferiad masnachol o dderbyn taleb i'r brawddegau oedd yn desgrifio'r Pharisead —yr un mwyaf diobaith y pregethwyd yr efengyl iddo erioed.

Defnydd fel yna a wneir o'r cregyn. Rhoddant oleuni cyfnod yr ysgrifen ar air a brawddeg.

Y mae llefnyn neu dafell o garreg galch yn dwyn ysgrif, hefyd, sydd yn myned. dan yr enw ostracon, ac yn cael ei rhestru gyda'r pridd lestr. Y mae'r holl ysgrifeniadau a ddarganfuwyd a berthynent i'r cyfnod yr oedd Groeg a Rhufain mewn bri yn y wlad ar ddarnau o briddlestr, ond ar y garreg y mae yr ysgrifau Coptaidd—hen iaith yr Aifft a siaredid drwy'r holl wlad cyn dyfodiad y diluw Mahometanaidd yn y seithfed ganrif. Er wedi colli eu hiaith, y mae tua miliwn o'r cyff Coptaidd yn aros yn yr Aifft hyd heddyw, a hwy ydyw'r bobl fwyaf dysgedig; ac y mae'r mwyafrif o honynt yn Gristionogion. Condemniwyd hwynt gan Gyngor Eglwysig Chalcedon yn 451 am ddal fod y ddwy natur yng Nghrist wedi eu cymysgu.

Gelwir hwynt yn Eutychiaid ac yn Unnaturiaid. At yr hyn oedd yn yr eithaf oddiwrth eu daliadau hwy y cyfeiria Ann Griffiths pan ddywed (yn ol coflyfr John Hughes, Pont Robert),—

"Dwy natur mewn un person,
Yn anwahanol mwy—
Mewn purdeb heb gymysgu
Yn berffaith hollol drwy."

Ar y darnau o gerrig a llestri ceir llawer adnod o'r Beibl, llawer o lythyrau eglwysig, cyfamodau, darnau o bregethau. Cymerwn nifer o honynt. Cawn un ag arni ran o'r adnod sydd yn weddi i ganlynwyr agos yr Arglwydd ynghyd ag aralleriad,—

"Crea galon lân ynnof, O yr hwn wyt yn caru dyn, ac achub fi."

Un arall a ddwg ran o gyffes ffydd rhyw sant—pur hunan-gyfiawn,—

O Cyfaddefwn y Drindod sydd mewn Undod, sef yw hynny, y Tad, y Mab a'r Ysbryd Glan, tri pherson (hypostaseis) o ba rai un a gymerodd gnawd er ein hiachawdwriaeth, sef yw hynny, y Mab. Er hynny y mae pob un o'r Personau yn beth ar wahan, nid yn y lleill. Y mae hyn mewn gwirionedd felly. Un benaduriaeth (monarchia), un lywodraeth dros bob peth, un gogoniant. Ond yr ydym yn cysylltu gweithredoedd da a'r fawlwers hon er caffael yr addewidion."

Sonia'r Difinydd am "garreg wen" ac enw newydd (Dat. ii. 17); ac yr oedd y ffigiwr yn adnabyddus i'w ddarllenwyr ef pa un bynnag ai Groegiaid ai Rhufeiniaid ai Iddewon fyddent. Yn Rhufain, byddai cyflwyno carreg wen gan y naill gyfaill i'r llall yn arwydd rhwng y ddau y byddai iddynt hwy a'u teuluoedd ar eu hol gael mwynhau lletygarwch dan gronglwydydd. eu gilydd, a rhaid cofio fod lletygarwch yn eu byd hwy yn golygu llawer iawn mwy na gwely a bwyd. Byddai awdurdodau'r ddinas yn cyflwyno carreg wen i dlodion anghenog y ddinas, a byddent hwythau. yn gallu cael digonedd o yd drwy'r arwydd hon o ystorfeydd y ddinas. Dyma'r tocyn. a fynegai'r hawl i'r fraint hon. Yn llysoedd barn Groeg teflid carreg ddu i lestr pan gondemnid dyn; a dyna fel y gwnaethpwyd pan wgodd ei wlad ar Socrates; a phan deflid carreg wen, arwyddai hynny fod y ddeddf yn ei gyfiawnhau, neu yn myned heibio i'w drosedd. Yr oedd gan y Lefiaid hefyd garreg wen fel tystysgrif o'u cymhwyster i weini mewn pethau sanctaidd. Pa figiwr' llawnach o ystyr a ellid ei ddefnyddio yn y dydd hwnnw er cysuro Cristion na'r garreg wen? Danghosai fod drws gras yr Hollgyfoethog yn agored, ac y gallent hwythau dynnu hyd at ddiwalliad o'r ystor, canys yr oedd Un wedi rhoddi ei Hun drostynt ac wedi anturio eu cyfiawnhau o flaen y nef. Yr oedd yn rhaid iddynt fod yn gadwedig drwy'r enw hwn.

Carreg wen oedd papur etholiad rhai pobl yn y dydd hwnnw.

Dyma bapur ysgrifennu nodiadau of bregeth. Cawn homili neu ddarn o lythyr o dan law rhyw Esgob yn rhybuddio yn erbyn hustyngwr neu wr sydd yn cario chwedlau. Fel hyn y desgrifia'r troseddwr yn siarad.

"Dy eiddo ydwyf fi.' meddai; ac wedi hyn os a ato ef (y gelyn) dywed 'Y mae'n resyn gennyf am danat iy fod yn ddistaw fel hyn, tra mae d'elyn yn gwneuthur felly â thi.' Ar ol hynny efe a ddwg fy ngeiriau at y llall ac a ddwg yr eiddo ef i mi nes iddo greu ymraniad ac ymryson. Er hyn, pan ymddiddana â thi, tyngheia di gan ddywedyd— Na ddywed wrth un dyn yr hyn a ddywedais i ti o ba herwydd y mae pob dyn sydd yn ddeu-dafodiog wedi ei ddieithrio oddiwrth Dad, a Mab, ac Ysbryd Glan, hyd nes yr edifarhao. A dyweded yr holl bobl Felly y boed.'"

Cawn yng nghasgliad Mr. W. E. Crum (Coptic Ostraca) lawer iawn o bethau eglwysig, a rhai o'r pethau mwyaf dyddorol ydyw cytundebau rhwng pleidiau yn sicrhau na bydd iddynt ymgyfreithio. Y mae dyn o'r enw Ezekias, yn rhoddi sierwydd cyfreithiol i'r Esgob Abraham na bydd iddo hawlio dim ymhellach oddiar yr Esgob, yr hwn oedd wedi diarddel brawd Ezekias. Ni fydd iddo fyned i gyfraith â'r esgob heb dalu dirwy o owns of aur. Ymddengys oddiwrth hyn nad oedd y swyddog eglwysig yn cael ei amddiffyn gan ragorfraint gysgodol deddf ei wlad pan weinyddai ddisgyblaeth eglwysig.

Cyfeiriasom at yr Esgob Abraham o'r blaen. Cafwyd llawer o'i ohebiaeth yn Dêr el Bahri yn 1893—4. Cysylltir ei enw yn y llythyrau à Victor "ei fab." Ni Ysgrifau ar Briddlestri. 95 ddywedir am ba esgobaeth y gofala; eithr ar bapurfrwyn sydd yn awr yn yr Amgueddfa Brydeiníg ceir ewyllys neu lythyr cymun Esgob Hermonthis o'r enw Abramius. "I'r offeiriad duwiol a'm disgybl," Victor, y cyflwyna ei holl eiddo, gan gynnwys monachlog Sant Phoebammon. Y mae Dioscorus, archoffeiriad Hermonthis, yn dyst i'r ewyllys; ac ar un o'r llafnau cerrig ceir llythyr oddiwrth yr Esgob Abraham at berson o'r enw hwn.

Tybir, felly mai yr un yw perchen yr ewyllys a gŵr gohebiaeth Dêr el Bahri. Rhoddwn un neu ddwy o ysgrifau dyddorol sydd yn taflu goleuni ar yr adeg: a gwyddom mai pethau a ddigwyddodd tua'r flwyddyn 600 a'i helyntion sydd yn ysgrifenedig ar yr ostraca, oherwydd cofnodir diffyg ar yr haul, a dywed seryddwyr mai ym Mawrth, 601, y digwyddodd hwnnw. Dyma rai o'r ysgrifau "ymrwymiad gan Marc" y diacon gostyngedig i'r diacon Victor.

"Trwy ewyllys Duw a gweddiau'r saint yr wyf yn barod i gadw'r gorchmynion sanctaidd a osodaist arnaf ac i wneuthur holl waith crefftwr ac i ddyfod atat ti i'r mynydd hwn ar gytundeb am fis o ddyddiau ar y pryd ac i gyflawni gwasanaeth (leitourgia) y lle yn ddyfal a pharod, &c.

Ceir nifer o linellau o Iliad Homer hefyd ar ostraca a ddarganfyddwyd yn Denderah. Y maent i'w gweled yng nghasgliad Coleg y Brifysgol yn Llundain. Rhydd Crum gyfieithiad o restr o eiddo rhywun. Y mae yno ddau lyfr Psalmau, llyfr y Barnwyr, y 'Diarhebion ac Ecclesiastes, gwrthban, pedwar croen dafad, chwe crochan pres, saith pâr ar hugain of ddillad bedd, dau swch aradr, dau ganhwyllbren, dau beiriant pwyso, &c. Y mae chwilfrydedd yn peri i ni ofyn y cwestiwn—beth oedd y dyn a feddai'r pethau hyn? Os nad oedd efe yn masnachu ym mhethau'r bedd, y mae'n rhaid fod y byd arall yn llanw lle pwysig yn ei feddwl gan luosoced y gwisgoedd priodol i briddellau'r dyffryn oedd yn ei feddiant.

Wedi cael o honom bethau fel hyn, nid ffeithiau noeth ydyw hanes. Y mae yn llawn o fywyd, a hawdd ydyw i'r dychymyg wisgo esgyrn sychion â chnawd.

VI. YSGRIFAU AR GROEN.

DEFNYDD arall a arferid i ysgrifennu arno oedd croen. Rhagorir ar bapurfrwyn mewn llawer ystyr, ond yr oedd yn drymach o ran pwysau ac yn uwch ei bris na hwnnw. Darganfuwyd y ffordd i'w barotoi tua dwy ganrif cyn Crist; ac yn Pergamus, hen brif ddinas Rhufain yn Asia, y digwyddodd hynny. Oddiar y dydd hwnnw hyd heddyw, ar groen yr ysgrifennir pob gweithred o bwys ymhob gwlad. Lle nodedig am ei lyfrgell oedd Pergamus. Sefydlwyd hi gan y brenin Eumenes II. (197—159 cyn Crist); a glynodd enw'r ddinas wrth y gair Saesneg parchment (o'r Lladin Pergamena charta), oddiar y dydd y darparwyd ef gyntaf. O groen geifr, defaid, neu loi, y parotoir y defnydd cyffredin i ysgrifennu arno; ond ceir un hefyd sydd yn feinach ac yn decach, a elwir vellum, o groen mynnod, wyn a lloi, ac yn y ganrif o'r blaen darganfuwyd ffordd i wneuthur efelychiad da o'r croen o fath o bapur.

Croen oedd memrwn Paul. Yn ei ail lythyr at Timotheus, esgob Ephesus, ac efe yr ail waith ger bron Nero, gofynna'r apostol am y gochl, y llyfrau, a'r memrwn (2 Tim. iv. 13) a adawyd yn Nhroas gyda Carpus. Amrywia llawer mewn barn am yr hyn a ysgrifenwyd ar y memrwn. Dywed un mai llyfr nodiadau Paul ydoedd; a dywed arall mai ysgrythyrau'r Hen Destament oedd yn ysgrifenedig arno; eithr cydolygir yn dra chyffredinol fod y llyfrau o bapurfrwyn a'r memrwn o groen.

Ar y defnydd hwn y mae'r copiau. hynaf o'r Testament Newydd. Taflwn olwg frysiog dros bedwar neu bump o honynt. Yn yr Amgueddfa Brydeinig y trysorir y copi a elwir ysgriflyfr (Codex) A. Ynddo ceir ymron y Beibl oll mewn Groeg; a chredir iddo gael ei ysgrifennu mewn pedair canrif a hanner ar ol dyfodiad Crist i'r byd. Ni ellir disgwyl am ysgrifau a fydd lawer yn hŷn, am fod copiau o'r ysgrythyrau yn brinion a bod erledigaeth wedi peri i lawer o honynt fyned yn aberth i dân. Byddai pob gelyn yn ceisio lladd y Cristion a'i lyfr, am na allai ysgar y berthynas rhwng y ddau. Ni chariai canlynwyr Crist arf. Gwnaeth un o honynt hynny ryw dro, fel y gwyddail gwas yr archoffeiriad yn dda; ond nid oes angen am gleddyfau na grym arfau ym myddin Calfaria. Gair Duw yw cleddyf yr Ysbryd, ac er mwyn lladd Cristionogaeth yr oedd yn rhaid difa'r cleddyfau hyn.

O dan deyrnasiad yr Ymerawdwr Decius (245—251) gwelodd yr Eglwys ddyddiau blin iawn. Penderfynwyd difodi'r grefydd oedd yn ymlid paganiaeth gyda'r fath gyflymder, ac yr oedd Decius am adfer pethau i'r hyn oeddynt yn nyddiau Trajan a Marcus Aurelius y stoic, a bu erledigaeth dost ar bawb a ddygai enw'r Iesu. Daeth Valerian (253 —260) i'r orsedd, ac am saith mlynedd. chwythodd ystorm erwin, Yr oedd y moesgarwch, a ddesgrifir gan Gibbon, a pha un y gosodai'r swyddogaeth Rufeinig ddyfarniad y llysoedd mewn gweithrediad yn gwneuthur yr erledigaeth yn greulon dros ben. Ar ol dyddiau hwn bu goddefgarwch yn llywodraethu. Cafodd yr Eglwys seibiant am ddeugain mlynedd. —dyddiau mwy peryglus i foesau'r disgyblion na dyddiau'r erledigaeth fwyaf Ilymdost. Nid oes lle i us yn yr Eglwys lle chwyth y gwynt yn gryf; a phura'r tân yr aur. Wedi'r deugain mlynedd. daeth Diocletian (284—305), ac yn Chwefrol, 303, anfonodd allan orchymyn i lwyr ddinistrio Cristionogaeth, a llosgwyd ei hysgrythyrau gyda llwyredd ofnadwy. Gorchmynnwyd i'r henuriaid a'r esgobion eu cyflwyno i fyny i'r swyddogion; a gwyrth fuasai y posibilrwydd i unrhyw gopi ddianc rhag y fflam; a hwn oedd y cyfnod y difawyd yr ysgriflyfrau. Wedi i'r hindda ddod drachefn, yn 330, ysgrifenwyd hanner cant o gopiau drwy orchymyn yr Ymerawdwr Cystenyn at wasanaeth eglwysi ei brif ddinas. Mewn prif lythrennau (uncials) yr ysgrifenwyd y copiau hynaf, ac o'r nawfed ganrif ymlaen cawn filoedd o gopiau mewn ysgriflaw redeg (cursive).

Y Codex A yw un o'r copiau hynaf o'r ysgrythyrau. Yn 1098, gosodwyd y llyfr yn Llyfrgell Caercystenyn: a chyflwynwyd ef gan Cyril Lucar, hen batriarch yr Eglwys Ddwyreiniol yn Alexandria, yr Aifft, ond oedd ar y pryd yn batriarch Caercystenyn, i Siarl I., brenin Lloegr yn 1628—ymhen dwy flynedd ar bymtheg ar ol cyhoeddi y cyfieithiad awdurdodedig Saesneg gan y brenin Iago. Yr oedd deugain mlynedd wedi pasio er pan gyhoeddwyd Beibl Dr. William Morgan yn 1588; ac yr oedd argraffiad Cymraeg Dr. Richard Parry o Lanelwy ar y maes oddiar 1620. Felly, nid oes un dylanwad gan Codex A ar destun y cyfieithiad Saesneg na'r Cymraeg.

Yn Lloegr Brotestanaidd y trysorir y copi hwn. Cedwir un arall yn Llyfrgell y Vatican—cartref y Pab yn Rhufain. Ysgrifenwyd hwn tua'r bedwaredd ganrif. Cynhwysa yr Hen Destament a'r Newydd, ac eithrio dros ddeugain o dudalennau o'r ysgrif sydd ar goll. Yr enwau mwyaf adnabyddus ynglyn âg astudiaeth Codex B, cyn i'r awdurdodau Pabaidd gyhoeddi darluniau cyflawn o hono, ydyw Tregelles, Tischendorf, ac Alford. Yr oedd y blaenaf a enwydSamuel Prideaux Tregelles (1813—1875) yn enedigol o Falmouth. Gweithiodd o 1828 i 1834 yng ngwaith haearn Abaty Castell Nedd, ac yn 1836 cawn ef yn athraw yn ei gartref. Wedi hynny aeth i Rufain i efrydu yr ysgrif sydd o dan ein sylw; a dywed y Parch. J. Paterson Smith o Dublin fod Tregelles wedi cael trafferth gyda'r awdurdodau Pabyddol pan oedd yn gweithio ar y Codex. Ni chaniateid iddo bin ysgrifennu na phapur, a chwiliwyd ei logellau. Fel y cyfeiriwyd, cyhoeddwyd gwawl-arluniau^[2] o'r gyfrol gan Pius IX., a chofiwn yn dda am y Prifathraw Thomas Charles Edwards yn ein hysbysu iddo bwrcasu copi o hono i Lyfrgell Coleg y Bala. Y mae ol amryw ddwylaw ar y llawysgrif hon. Bu rhywun, yn fuan ar ol i'r ysgrifennydd gwreiddiol ei rhoddi o'i law, yn gwneuthur cywiriadau, ac ymhen rhai canrifoedd aeth rhywun ati i ysgrifennu drosti o ben i ben, dan yr argraff fod yr inc yn diflannu; eithr nid oedd raid iddo, gan fod yr hen mor berffaith a'r newydd.

Y nesaf mewn dyddordeb yw yr ysgrif Sinaitaidd. Gelwir hi felly am mai ym. Mynachlog y Santes Catrin, ar odre mynydd Sinai, y darganfuwyd hi. Pan oedd ar ymweliad â'r fangre ramantus lle y bu mynydd yn crynnu wrth dystio i gyfiawnder yr Hwn a roddodd ddeddf oddiarno, gwelodd Dr. Tischendorf lawer o hen ysgrifau; a dywedwyd wrtho fod llawer o rai tebyg wedi eu defnyddio fel tanwydd heb fod neb yn y sefydliad yn gwybod dim am eu gwerth. Rhoddwyd iddo ddeugain tudalen o'r croen, ar yr hwn vr oedd yn ysgrifenedig gyfieithiad y Deg a Thriugain o'r Hen Destament, a dymunol iawn yw gwel- ed pawb sydd yn derbyn caredigrwydd yn gwerthfawrogi hynny yn briodol; eithr yn hanes Dr. Tischendorf, gymaint oedd y llawenydd a ddangosodd fel y creodd hynny ddrwgdybiaeth ym meddwl yr hen fynachod. Gwelsant werth yr ysgrif ar foddlonrwydd wyneb yr ysgolhaig; ac ataliasant eu llaw, gan wrthod rhoddi ychwaneg iddo. Dychwelodd Dr. Tischendorf a deffrodd ei ddarganfyddiad ddyddordeb dwfn a disgwyliad am gael o hyd i gopiau ereill.

Yn 1859, cawn ef yr ail waith yn y fynachlog. Y tro hwn y mae yno fel negesydd dros Nicholas, Ymerawdwr Rwsia. Yr oedd gorchymyn y teyrn hwn, i sicrhau unrhyw beth o ddyddordeb, ganddo i'w gyflawni, ac yr oedd cyllid yr orsedd ganddo at ei law er sicrhau hynny. Siomedig fu'r ymweliad hwn am ysbaid, ac yr oedd Tischendorf ar droi adref heb yr un trysor pan ofynnwyd iddo ymweled â chell un o'r mynachod, yr hwn oedd oruchwyliwr y sefydliad. Yn yr ymddiddan a ddilynodd, dywedai'r mynach fod ganddo gopi o'r Septuagint, Cyfieithiad y Deg a Thriugain, a dangosodd ef. Er ei syndod, gwelodd Tischendorf fod yn ei law gopi o rannau o'r Hen Destament a'r Testament Newydd yn gyflawn, ynghyda rhai llyfrau o'r Apocrypha. Dyfynna Dr. Paterson Smith eiriau y gŵr mawr ei hun. Mawr oedd ei foddhad, a gofynnodd am ganiatad i edrych dros y copi yn ei ystafell wely. "Ac yno wrthyf fy hun rhoddais ffordd i lesmair o orfoledd. Gwyddwn fy mod yn dal yn fy llaw un o'r trysorau Beiblaidd mwyaf gwerthfawr mewn bod—ysgrif o ran ei hoed a'i phwysigrwydd a ragorai ar bob un a welais ar ol ugain mlynedd o astudiaeth o'r mater." Trwy gymorth yr ymerawdwr, prynwyd yr ysgrif, ac y mae heddyw yn un o ryfeddodau'r Llyfrgell yn St. Petersburg—lle mae'r Eglwys Roeg neu Ddwyreiniol yn grefydd y wladwriaeth. Y mae, felly, gan bob un o brif ganghennau'r Eglwys Gristionogol, gopi gwerthawr o'r Ysgrythyrau.

Cyflwynodd Theodore Beza ysgrif o'r Efengylau, yr Actau a'r Epistolau cyffredinol, mewn Groeg a Lladin, i Brifysgol Caergrawnt yn 1581. Rhoddodd yr Archesgob Laud gopi, yn cynnwys y rhan fwvaf o'r Actau, mewn Groeg a Lladin, i Brifysgol Rhydychen.

Un o'r rhai rhyfeddaf yw'r un a adweinir fel Codex Ephraem. Tad parchus yn eglwysi Gristionogol Syria oedd yr Ephraem hwn, ac efe oedd un o amddiffynwyr cadarnaf y ffydd, ac efe hefyd oedd per ganiedydd yr Eglwys yn ei ddydd-tua chanol y bedwaredd ganrif. Yr oedd mor boblogaidd fel y cafodd ei weithiau eu copio a'u darllen ym mhen wyth canrif wedi iddo huno. Yn y ddeuddegfed ganrif cawn ysgrifennydd yn cymeryd hen femrwn, ac yn golchí ymaith yr ysgrifen er mwyn gosod arno gyfieithiad o waith Ephraem y Syriad; ond nid oedd sebon y golchydd wedi peri i'r inc lwyr ddiflannu. Ymhen pum canrif, yn yr ail ar bymtheg, gwelwyd yr hen ysgrif o dan y newydd; a phan ddarllenwyd hi cafwyd mai copi o'r ysgrythyrau mewn Groeg ydoedd. Ym Mharis y mae'r ysgrif hon.

Dyma rai o'r ysgrifau pwysicaf o'r Beibl. Y mae y rhain y gwerthfawrocaf ymysg miloedd o ysgrifau am eu bod wedi rhedeg o'r canrifoedd agosaf i ffynhonell fawr y datguddiad dwyfol i ddyn. Y mae rhai o'r cyfieithiadau yn werthfawr iawn. Dyna Gyfieithiad y Deg a Thriugain, er engraifft. Cafodd yr enw oddiwrth y traddodiad ddarfod i Ptolemy II., brenin yr Aifft, anfon at yr archoffeiriad Iddewig yn Jerusalem yn deisyfu arno ddanfon dehonglwyr cyfarwydd mewn Hebraeg a Groeg i gyfieithu yr ysgrythyrau i iaith yr Iddewon oedd yn lliosog yn Alexandria a phrif drefydd yr Aifft. Anfonwyd deuddeg a thrigain; a gorffenasant eu gwaith mewn deuddeg o thrigain o ddyddiau. Nid oes lle i gredu fod y traddodiad yn gywir, er fod Josephus yn ei dderbyn; eithr y mae enw'r cyfieithiad wedi ei gymeryd oddiwrth y traddodiad, ac y mae hwn wedi glynu ar hyd y canrifoedd. Hwn oedd Beibl cyffredin Palestina yn nyddiau Crist a'r apostolion, ac o hono y dyfynnir o'r Hen Destament y rhan amlaf. Dengys fod rhagor rhwng seren a seren ymysg y cyfieithwyr, a chymerwyd amser maith i ddwyn y gwaith i ben, a bernir fod y cyfieithiad wedi ei orffen tua 150 cyn Crist. Casglodd Origen (185—254) nifer o gyfieithiadau at eu gilydd, a gosododd chwe cholofn ar yr un tudalen—sef (1) yr Hebraeg; (2) yr Hebraeg mewn llythrennau Groegaidd; (3) Cyfieithiad Aquila; (4) Cyfieithiad Symmachus; (5) Cyfieithiad y LXX.; a (6) Cyfieithiad Theodotion. Gresyn i hwn fynd ar goll. Nid oes dim yn aros ond cyfeiriadau ato, ac ychydig ddyfniadau o hono. Adnabyddir ef fel Hexapla Origen. Bu llawer yn diwygio Cyfieithiad y Deg a Thrigain, megis. Theodotion o Ephesus, tua 160.

Yr oedd llawer o Iddewon ym Mabilon, ac er eu mwyn hwy cawn ddehongliadau o'r Hen Destament wedi eu parotoi yn ystod y ganrif Gristionogol gyntaf. Nid cyfieithiadau mo honynt. Yn hytrach, y maent yn cynnwys esboniad a chyfieithiad. Y maent yn y Galdeaeg, ac adnabyddir hwynt fel Targums. Y ddau bwysicaf o honynt yw y rhai a adnabyddir fel Targum Onkelos, cyfaill Gamaliel, a Thargum Jonathan ben Uziel. Cyfeirir at y naill fel Targum Babilon, a'r llall fel Targum Jerusalem gan rai.

Cyfieithiad pwysig i'r Syriaeg yw y Peshito. Sonir am dano gan Ephraem y Syriad, yr hwn a fu farw yn 373. Y mae yn llawer hŷn na hynny, oherwydd y mae Ephraem yn esbonio rhai geiriau ynddo oedd erbyn ei ddydd ef yn anadnabyddus i'w bobl, a chymer gair gryn amser i fyned yn anealledig. Y mae'n cynnwys yr Hen Destament a'r Newydd, a pherthyn yn ol y farn gyffredin i'r ail ganrif.

Yn 1892 darganfu dwy chwaer ddysgedig—Mrs. Lewis a Mrs. Gibson o Gaergrawnt, ysgrif o werth o'r pedair Efengyl mewn Syriaeg, ac yn hen fynachlog godre mynydd Sinai y cafwyd hi. Y mae'n amlwg mai cyfieithiad ydyw a wnaethpwyd gan ryw ddiwinydd a ddygai fawr sel dros athrawiaeth a ffynnai ar y pryd yn yr Eglwys; ac y mae wedi troi allan yr enedigaeth oruwchnaturiol a briodolir i'r Gwaredwr. Yn ol yr ysgrif, ar y groes y coronir yr Iesu â drain. Yn lle "Mab Duw" yn Ioan i. 34, cawn "Etholedig Duw" a gelwir Barabbas yn Math. xxviii. 16, 17, yn Iesu Barabbas. Ar groen a olchwyd yr oedd yr ysgrif. Y cyfieithiad o'r Efengylau oedd yr isaf, a dyddiad yr uchaf yw 778. Mewn ystafell dywyll y cedwid y trysor hwn gan y mynachod, ac ni wyr neb pa mor hir y bu yno cyn i'r chwiorydd hyn ei ddwyn i oleu'r dydd. Y cwbl a wyddom ydyw fod gweddi a mawl wedi esgyn yn ddifwlch oddiyno am dros bymtheg canrif. Yma y cafodd Dr. Rendel Harris o hyd i amddiffyniad Aristides; a diau fod yno lawer iawn o bethau fyddai'n taflu pelydrau o oleuni ar lawer pwnc dyrus.

Y Vulgate, cyfieithiad Jerome (340—420) i'r Lladin, yw yr un a ddefnyddiwyd fwyaf gan yr Eglwys. Yr oedd efe yn ysgrifennydd i'r Pab Damasus; a gorchmynnwyd iddo gan ei feistr barotoi cyfieithiad a fyddai yn gywirach na'r hen. a wnaethpwyd yn Carthage. Yn 1546, y mae Cyngor Trent yn cyhoeddi gwaith Jerome fel cyfieithiad awdurdodedig yr Eglwys Rufeinig, a'r cyfieithiad diwygiedig a gyhoeddwyd yn 1598 yw Beibl y Pabydd heddyw. Yr ysgrif werthfawrocaf a ddarganfuwyd yn ddiweddar ydyw llawysgrif W, sef, y Washington. Cynhwysa y pedair Efengyl, a rhoddir hwynt yn y drefn ganlynol,—Mathew, Ioan, Luc, a Marc; ac y mae'n ysgrifenedig ar 374 o dudalennau. Ym meddiant Arab a fasnachai yn Gizeh, ger Cairo, yn yr Aifft, y cafwyd y trysor, a phrynwyd ef gan Americanwr—Mr. Charles L. Freer, o Detroit, yn nhalaeth Michigan; ac ar y cyntaf y Freer Codex y galwyd ef. Nis gwyddom o ba le y daeth; eithr dywed y Proff. H. A. Saunders o Michigan mai tebyg yw iddo ddod o Fonachlog y Gwinllanydd, gerllaw y Trydydd Peiramid—yn ymyl Cairo. Ali oedd enw'r Arab a'i gwerthodd, ac ar Rhagfyr 19eg, 1906, y bu'r ymdrafodaeth.

Y mae yn perthyn i'r bumed ganrif, ac felly o werth mawr. Gosodir ef i'w gadw yn y Smithsonian Institution, yn Washington. Croen defaid a geifr yw ei ddefnydd; ac y mae arno ddarluniau bychain (miniatures) o'r Efengylwyr.

Rhaid gorffen yn y fan yma. Temtir ni i fyned ar ol llawer o lenyddiaeth sydd y tu allan i ganon yr ysgrythyr, ond ymataliwn heddyw; ac yr ydym yn gadael y trysorau ar groen a ddaeth o'r Dwyrain gyda'r trysor pennaf o honynt i gyd—y Trysor a roddodd werth ar bob un arall.

VII. CENEDL, GWLEDYDD, DINASOEDD, A PHLASDY.

CYN sychu'r ysgrifell carwn godi cwr y llen ar dri neu bedwar o gyfeiriadau ereill.

Tua'r flwyddyn 1879 gwelwyd fod cenedl yr Hethiaid yn bwysicach o lawer nag yr ystyrrid hi gan haneswyr ac esbonwyr yn gyffredin; ac i Dr. A. H. Sayce y perthyn yr anrhydedd i raddau mwy na neb arall o'i dwyn i sylw Prif ddinasoedd meibion Heth oedd Cades ar yr afon Orontes a Carchemish ar lan yr Euphrates. Ceir cyfeiriadau aml atynt yn yr Hen Destament. Ganddynt hwy y cafodd Abraham le bedd ym Machpelah, a dywedir yn Genesis xxiii, eu bod yn trigo yn Hebron; ac ymddengys yn awr, ar ol i lawer o olion eu hanes mewn arysgrifau yng ngwahanol rannau'r wlad ddyfod i'r amlwg, nad oedd y bobl a werthodd y maes a'r ogof a phob pren ar a oedd yn y maes yn amgen na threfedigaeth. Yr oedd y genedl yn un gref a lliosog; a changen fechan o bren mawr oedd perchenogion Machpelah.

Ymgyfamododd Rameses II. (1300 cyn Crist) a'r Hethiaid, a gosodwyd y cytundeb dan gadwraeth duwiau'r Aifft a Heth; ac yn ol y telerau yr oedd Canan i fod yn eiddo'r Aifft a Syria yn eiddo iddynt hwy. Yn ol llechau Tell Eb Amarna yr oeddynt yn bygwth taleithiau gogledd-orllewin Syria. Yr oeddynt yn ddigon cryf i rwystro Tiglath Pileser I., brenin Assyria, i groesi'r Euphrates, ond yn 717 cyn Crist gorchfygwyd hwynt gan Sargon, a gosodwyd tywysog Syriaidd i lywodraethu o Carchemish.

Y mae Dr. A. H. Sayce yn awdurdod ar eu hanes, ac y mae gan haneswyr Beiblaidd syniad eglurach am ystyr y cyfeiriadau atynt yn llyfrau'r Barnwyr a'r Brenhinoedd a mannau ereill drwy ei lafur ef. Gwlad hynod yw Arabia. Y mae perthynas agos rhwng yr Iddew a'r Arab; oherwydd cawn fod deuddeng mab Ismael yn eu cestyll " yn preswylio o Hafilah hyd Sur, yr hon sydd o flaen yr Aifft, ffordd yr ai di i Assyria." Yr anialwch tywodlyd sydd yng ngogledd Arabia oedd Hafilah; a bernir fod tair o haenau i'w gweled ym mhoblogaeth y wlad, ac mai trigolion cyntaf Arabia oedd teulu Cus fab Cham (Gen. x. 7). Yr ail oedd tylwyth Sem (Gen. x. 21-29); ac y mae teulu Ismael a phlant Ceturah yn dod yno'n olaf.

Yn Arabia y mae Ophir, y lle y dygodd y Phoeniciaid aur o hono i lanw coffrau Solomon. Oddiyno y daeth brenhines. Seba i brofi'r brenin â chwestiynau caled; yr oedd hi yn perthyn o bell iddo. Yr oeddynt eu dau yn blant i Abraham. Dyma lle y trigai Elihu, yr hwn yr enynnodd ei ddigofaint yn erbyn Job (xxxii.); ac oddiyno y daeth y Sabeaid a'r Caldeaid a ruthrasant ar lanciau a chamelod y patriarch o Us; ac yno yr oedd Midianile bu Moses yn gweled y berth yn llosgi ac yn clywed geiriau Duw yn ei alw.

Gwlad ddyddorol yw hon i'r cloddiwr, ac y mae llawer o deithwyr wedi ei thramwyo, ac fel y rhai mwyaf adnabyddus gallem enwi Doughty, Burton, Huber, Langer,, Glaser, Halevy, a Blunt. Y mae'r rhai hyn wedi darganfod llawer of gerfysgrifau sydd o ddyddordeb; ac yn Assyria ceir llawer o gyfeiriadau at ymgyrchoedd yn erbyn Arabia, ac y mae'r ysgrifau a gafwyd yn Arabia yn rhoddi enwau llawer o frenhinoedd, ac yn dangos. bywyd y bobl yn y gwahanol gyfnodau.

Tybir yn gyffredin mai lwythau crwydrol fel y patriarchiaid oeddynt, yn byw mewn pebyll, ac yn newid eu meusydd. pan ddarfyddai'r borfa; ond yr oedd y Sabeaid a'r Minaeaid yn adeiladu amddiffynfeydd a themlau urddasol. Ceir llawer hefyd o hanes crefydd y wlad; eithr nid yw darganfyddiad eto ond yn ei febyd yn y wlad hon sydd heddyw yn gartref i Fahometaniaeth. Cyfeiria Dr. Frederick Jones Bliss ("The Development of Palestine Exploration ") at amryw gofnodion. o ymweliadau â gwlad Canan. Tua 1966 c.c. (yn o debyg) y mae Sinuhit—mab i Amenemhat I., un o frenhinoedd yr Aifft, yn ffoi o flaen yr hwn a gymerodd yr orsedd ar ol ei dad i wlad oedd yn gysegredig i rai a gawsant fyw yn Gosen mewn hanner canrif ar ol hynny. Gadawodd y gwr ar ei ol ramant ar bapurfrwyn rydd ddarlun o fywyd Canan yn oes y patriarchiaid. Yr oedd y wlad yn gyfoethog o ffigys a gwinwydd—o olewydd ac yd—o win a mêl—yr oedd gyrroedd o wartheg a lluoedd o adar mewn digonedd mawr.

Ar furiau teml y duw Amen, oddiar flynyddoedd olaf y bedwaredd ganrif ar ddeg cyn Crist, ceir cofnodiad o bedwar ymgyrch ar ddeg yn Syria a Phalestina. Rhydd yr hanes restr o drefydd, a thywysogion, a'r ysbail a gymerwyd.

Yn 1070 c.c. danfonodd Krikhor—un o offeiriaid frenhinoedd yr Aifft Uchafwas o'r enw Wen Amen i brynu coed. iddo yng Nghanan. Glaniodd yn ymyl Carmel, a chan iddo gyfarfod â lladron methodd symud at ben ei siwrne yn Gebal am naw diwrnod. Ymosododd ar lwyth of bobl a ddrwgdybiai o fod mewn cyfamod â'r lladron, a chymerodd long a berthynai iddynt. Bu y gwas yn y wlad am tua hanner blwyddyn, ac y mae yn y llythyr lawer o bethau rydd oleu ar Ganan cyn dyddiau Samuel.

Yn ddiweddar darganfuwyd plasdy brenhinoedd Israel yn adfeilion dinas Samaria, gan gwmní a gloddiant dan nawdd Prifysgol Harvard yn yr Unol Daleithiau; ac y mae'r lle yn bwysig, am mai yn y plas hwn y bu Ahab a Jezebel yn trigiannu, ac am fod Amos ac ereill yn cyfeirio ato.

Gwyddom i deyrnas Solomon, wedi marw o homo ef, ymrannu yn ddwy—yn Judah, y deyrnas a gynhwysai Benjamin a Judah, ac yn Israel a gynhwysai y deg llwyth. Jerusalem oedd prifddinas Judah, ac o ddyddiau Omri ymlaen yr oedd Samaria, dinas newydd ar y ffordd o Sichem i Esdraelon, yn brif ddinas teyrnas y gogledd, sef Israel neu Ephraim (1 Bren. xvi, 24) tua 925 cyn Crist; a bu felly hyd ei dinistr gan yr Assyriaid yn 722 cyn Crist. Gelwir Samaria gan Eseciel yn chwaer hynaf Jerusalem (xvi. 46); ac er na phechodd fel hanner pechod" Jerusalem, y mae'n amlwg fod ei drwg yn fawr, a bod dyddiau ei goddiweddiad gan ei phechod yn yr ymyl. Nid oes gan Esaiah (xxviii.) well enw arni na "choron balchder meddwon Ephraim." "Bydd ardderchowgrwydd ei ogoniant yn flodenyn diflanedig: megis ffigysen gynnar cyn' yr haf." Wedi dyfod o Jezebel i fyw yma daeth y ddinas yn lle crefyddol pwysig; adeiladwyd temi i Baal. Lladdodd y frenhines hon broffwydi'r Arglwydd; ac yn bwyta ar ei bwrdd yr oedd pedwar cant a deg a deugain o broffwydi Baal, ynghyd a phedwar cant o broffwydi'r llwyni (1 Bren. xviii.), a pharhaodd dylanwad y duwiau dieithr hyd ddyddiau Jehu, yr hwn a ddinistriodd y deml. Yr oedd Eliseus yn byw yma, ac y mae yn bur debyg mai yma y proffwydodd Hosea. Mor bwysig yr ystyrrid dinas Samaria fel y cawn hi yn chwareu rhan ym mhob cyflafan a gyfarfu gwlad Canan. Cawn Salmaneser, Sargon, Alexander Fawr, Hyrcanus, Herod Fawr, a'r Croesgadwyr yma yn nyddiau bri pob un o'r rhai hyn.

Ymddengys mai ty y brenin oedd yr adeilad mwyaf gorwych yn y ddinas. Y mae Amos, y bugail a chasglydd ffigys gwylltion, yn cyfeirio ato. Wedi galw Asdod o'r Aifft i fod yn dystion o'r dinistr y mae'r Arglwydd ar gyflawni ar Samaria. cyfeiria at yr hyn sydd yn aros y lle,—"Tarawaf y gaeafdy a'r hafdy; a derfydd am y tai ifori, a hefyd diben ar y teiau mawrion" (iii. 15). Brad-fwriadodd Pecah mab Remaliah yn erbyn Pecahiah y brenin nad oedd (fel ereill) wedi troi oddiwrth bechodau Jereboam mab Nebat, ac yng nghastell y brenhindy y tarawyd ac y lladdwyd y teyrn. Yma yn ddiau. y lladdwyd y deg a thrugain o feibion Ahab, ac yma y bu Herod Fawr yn byw am ddeugain mlynedd. Y mae'r lle yn garnedd ers blynyddoedd, a chuddir y rhan fwyaf o'r bryn gan olewydd—lannau; ac wrth gloddio cafwyd seiliau plasdy o dan bedwar ugain troedfedd o adfeilion a daear, ac y mae y murddyn yn cuddio dwy acer o dir. Ymhlith y pethau a ddarganfuwyd y mae pymtheg a thrugain o ddarnau o lestri pridd yn dwyn ysgrif, ac y mae'n amlwg mai costrelau gwin ac ystenau olew oeddynt. Dywedir o ba winllan ac o ba olewydd—lan y daeth cynnwys y llestr; a chredir mai at winllan Naboth (1 Bren, xxi.) y mae'r cyfeiriad pan sonnir am "Winllan y Tell"—neu winllan y tir uchel.

Bu Dr. Sellins a'i gwmni, dros Athrofa Vienna a llywodraeth Awstria, yn archwilio Taanach—un o ddinasoedd brenhinol y Cananeaid, yn rhandir Isachar. Tarawyd ei brenin gan Josua (xii. 21); ac yn ei hymyl yr ymladdodd Barac a brenhinoedd gwlad yr addewid, a dethlir y fuddugoliaeth yng nghân Deborah.

Darganfuwyd nifer o lythyrau ar glai mewn llythrennau cŷn-ffurf. Perthynant i'r blynyddoedd rhwng 2000 a 1300 c.c. Yn un o honynt gorchmynnir i lywodraethwyr Taanach dalu teyrnged i Megido.

Daeth pethau rhyfedd i'r golwg drwy gloddio yn Bethsemes. Yr oedd yno uchelfa a cholofnau, a chladdfa i'r meirw dani.

Bu y Gymdeithas Ddwyreiniol Ellmynig yn brysur ar adfail Jerico; a chawsant olion muriau amryw o hen ddinasoedd; a bernir fod un, neu ychwaneg o honynt, yn henach na goruchafiaeth yr Hebreaid o dan Josua.

Gwarglawdd o dros fil o droedfeddi mewn hyd, a thua phum cant o droedfeddi o led, yw murddyn Jerico—dinas y palmwydd (Deut. xxxiv. 3). Y mae'r muriau mewn cyflwr pur dda. Y maent yn drwchus ac yn uchel, ac, fel yr awgrymwyd, nis gellir gwybod ai y mur a syrthiodd pan ddaeth y seithfed tro i ben, ydyw. A syrthiodd pob darn o furiau Jerico? "A'r mur â syrthiodd i lawr odditanodd," a ddywedir yn yr hanes. "Yn gydwastad," medd y Cyfieithiad Diwygiedig; ac yn ei le," medd yr Hebraeg. Digon i lanw ystyr y geiriau sy'n desgrifio'r amgylchiad ydyw'r hyn a gredir yn dra chyffredin, sef, mai rhan o fur y ddinas—digon i ollwng pob un i fyned i fyny ar ei gyfer, a syrthiodd; ac onid ar waith yr hwn a wna Jerico yn ddinas warchaedig trwy adeiladu ei mur y mae melldith Josua yn gyfeiriedig (Jos. vi. 26; 1 Bren. xvi. 34).

Yr oedd y ddinas yn gyfaneddol yn nyddiau Dafydd, oherwydd gorchmyn nodd y brenin i'r gweision a dderbyniasant anfri ar law Hanun—y gwr gamddeallodd garedigrwydd, i aros yno nes tyfu o'u barfau.

Nid ydym yn y nodiadau hyn ond megis wedi teithio ar antur. Y mae ugeiniau o leoedd sydd wedi eu hadgyfodi o ddistawrwydd y gorffennol pell sydd yn ychwanegu yn ddirfawr at ein gwybodaeth a'n dyddordeb, ac yn cadarnhau dilysrwydd yr Ysgrythyrau. Hyderwn y bydd cipdrem fel hon yn ddigon i ddatguddio'r posibilrwydd rhyfeddol sydd o flaen y darganfyddiadau a wneir yn y dyfodol yn y gwledydd y bu'r Arglwydd yn gwneuthur enw iddo'i hun yn hanes tylwythau'r ddaear.

CAERNARFON:

CWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF.).

SWYDDFA CYMRU."

Nodiadau

1. Gweler llyfr Mr. Handcock.
2. ffotograffau