Storïau o Hanes Cymru cyf I (testun cyfansawdd)

←

Storïau o Hanes Cymru cyf I (testun cyfansawdd) gan Elizabeth Mary Jones (Moelona)

I'w ddarllen mesul pennod gweler Storïau o Hanes Cymru cyf I

Storïau o Hanes Cymru cyf I.djvu

STORIAU

O

HANES CYMRU

GAN

MOELONA

LLYFR

I

THE
EDUCATIONAL PUBLISHING COMPANY
CAERDYDD A WRECSAM

CYNNWYS

1. DECHRAU BYW YNG NGHYMRU:
Yn yr Ogof a'r Caban

2. CARADOG
Brenin o flaen Brenin

3. BUDDUG:
Brenhines Ddewr

4. DEWI SANT:
Y Cymro Iawn.

5. Y BRENIN ARTHUR:
Ofer son bod Bedd i Arthur

6. HYWEL DDA:
Gwell Cyfraith.

7. GWENLLIAN:
Arwres Cydweli.

8. YR ARGLWYDD RHYS:
Eisteddfod i Gymru.

9. LLYWELYN, EIN LLYW OLAF:
"Gwell Angau na Chywilydd "

10. OWEN GLYN DŴR:
Dyn o flaen ei Oes

11. JOHN PENRY:
Marw Dros Gymru.

12. YR ESGOB MORGAN:
Beibl i Gymru.

13. FICER PRITCHARD:
Goleuo Cymru.

14. GRIFFITH JONES:
Ysgolion i Gymru.

15. CHARLES O'R BALA:
Ysgol Sul i Gymru.

16. MARI JONES:
"Beibl i Bawb o Bobl y Byd "

17. WILLIAMS PANTYCELYN:
Y Pêr-Ganiedydd

18. ROBERT OWEN:
Arwr y Gweithiwr

19. IEUAN GWYNEDD:
Sefyll Dros y Gwir

20. GWILYM HIRAETHOG:
Codi'r Werin

21. HUGH OWEN:
Prifysgol i Gymru

22. HENRY RICHARD:
Apostol Heddwch

23. SYR OWEN M. EDWARDS:
Llyfrau i Gymru.

24. CRANOGWEN:
Agor Drws i Ferched Cymru

25. CEIRIOG:
Bardd y Werin.

26. DANIEL OWEN:
Nofelydd i Gymru.

27. GOFYNIADAU

28. GEIRFA

YR OEDD YN RHAID HELA O HYD

I.

Dechrau Byw yng
Nghymru.

Yn yr Ogof a'r Caban.

1. Amser pell iawn yn ôl, nid oedd y wlad hon fel y mae'n awr.

2. Nid oedd tŷ yma, nid oedd tref, nid oedd ŷd yn tyfu. Yr oedd pob lle a phob peth yn wyllt.

3. Yr oedd pobl y pryd hwnnw'n byw mewn ogofâu.

4. Helwyr oedd y bobl hyn, fel rheol, a cherrig oedd eu harfau. Byddent byw ar gig a ffrwythau gwyllt y coed.

5. Yr oedd yn rhaid hela o hyd, gan nad oedd y fuwch wedi ei dofi i roddi llaeth, ac ymenyn, a chaws, na'r ddafad i roddi cig a gwlân.

6. Pan ddeuai'r helwyr yn ôl, ceid gwledd o gig rhyw anifail.

7. Yna byddai'r dynion yn rhoi hanes yr helfa, a'r fam a'r plant yn sychu croen yr anifail o flaen y tân. Darn o'r croen hwn am eu canol oedd eu gwisg.

8. Sut y gwyddom ni am ffyrdd y bobl hyn o fyw? Yr ogof ei hun sy'n dywedyd yr hanes.

9. Mewn ambell ogof ceir o hyd gyllell garreg, blaen saeth, neu bicell, neu asgwrn anifail, neu asgwrn dyn.

10. Y mae rhai o'r ogofâu hynny i'w gweld heddiw ar draethau Gŵyr, Sir Forgannwg.

11. Daeth llawer math o bobl, of dro i dro, i'r wlad hon ar ôl pobl yr ogofâu.

12. Dysgasant drin y tir, a chodi ŷd; gwneud dillad o ddefnyddiau heblaw crwyn, a gwneud llwyau a dysglau pren.

13. Dysgodd rhai ohonynt bysgota â rhwyd ac â bach. Aent mewn cwch wedi ei wneud fel basged, a chrwyn drosto i gadw'r dŵr allan.

14. Corwgl yw enw'r cwch hwn. Un bach ysgafn iawn ydyw. Gwelir rhai tebyg iddo heddiw ar Afon Tywi ac ar Afon Teifi.

15. Yn fwy na dim, dysgasant wneud tai, nid tai fel ein tai ni, ond cabanau. Coed a chlai oedd y mur, a gwellt neu frwyn oedd y to.

16. Pan ddaeth pobl i ddysgu'r pethau hyn—dofi anifeiliaid, trin y tir, pysgota, a gwneud llestri—filoedd o flynyddoedd yn ôl, dechreuodd bywyd Cymru fod yn fywyd gwahanol i fywyd pobl eraill.

17. Plant pobl yr ogof a phobl y caban ydyw'n cenedl ni heddiw—rhai'n bobl fach ddu, rhai'n bobl dal olau, rhai'n bobl dal ddu, a rhai'n bobl walltgoch.

18. Iaith y bobl hyn hefyd yw'n hiaith ni. Er hynny, nid oedd eu Cymraeg hwy yn debyg iawn i'n Cymraeg ni heddiw.

19. Nid oedd eisiau llawer o eiriau arnynt hwy, am na wyddent ond am ychydig o bethau. Byd bach oedd eu byd hwy.

20. Y mae'r iaith, fel y bobl, wedi datblygu o oes i oes. Ac y maent yn datblygu o hyd.

2.
Caradog.
Brenin o flaen Brenin.

1. Bu'r Hen Gymry'n byw am amser hir gyda'i gilydd yn y wlad hon cyn i neb arall ddyfod atynt.

2. Yn ystod yr amser hwn daethant i wybod mwy ac i fyw'n well.

3. Clywodd pobl eraill am y wlad hon, ac am y tir da a'r copr a'r alcam a oedd ynddi.

4. Daeth awydd ar rai ohonynt ddyfod yma i fyw. Ond yr oedd y Cymry'n caru eu gwlad, ac ni fynnent i neb arall ei chael.

5. Yr oedd pobl ddewr iawn yn byw yn Rhufain. Daethant hwy yma tua dwy fil o flynyddoedd yn ôl.

6. Ond yr oedd pobl ddewr yn byw yng Nghymru hefyd. Caradog oedd yn ben arnynt yr amser hwnnw.

7. Bu raid i bobl Rhufain ymladd yn galed ac yn hir cyn cael aros yn y wlad. Y Cymry oedd y dewraf, ond pobl Rhufain a wyddai orau sut i ymladd.

8. Er hynny, yr oedd Caradog a'i lu yn drech na hwy o hyd.

9. "Y mae'r Caradog yna," meddent, yn ddigon i beri ofn ar bob milwr o Rufain."

10. "Pe caem ef o'r ffordd, ni byddem yn hir cyn cael y wlad hon yn eiddo i ni."

11. Daeth hynny i ben cyn hir. Ar ôl brwydr galed, collodd Caradog y dydd. Aeth i ddwylo'r gelyn.

12. Aed ag ef, a'i wraig a'i ferch i Rufain bell, mewn cadwynau. Bu raid iddynt gerdded drwy brif heol y ddinas fawr, er mwyn i bawb eu gweld.

13. "Dacw Caradog, a fu'n ymladd mor hir yn erbyn Rhufain," ebr un. "Y mae mor ben-uchel ag erioed, ebr un arall.

14. "Caiff dalu am ei falchter," ebr un arall. "Yn wir, un dewr ydyw. Nid oes ofn dim na neb arno," ebr un arall.

15. Yna aed â hwy o flaen yr ymherodr. Aeth pob un ar ei lin ond Caradog. Safai ef yn syth.

16. "Dos ar dy lin o'm blaen," ebe'r ymherodr. "Na wnaf byth," ebe Caradog. "Brenin wyf fi fel tithau." "Cei dy ladd yn awr, oni phlygi," ebe'r ymherodr.

17. "Yr wyt wedi dwyn fy ngwlad oddi arnaf, a gelli fy lladd, ond ni wnei i mi blygu i ti," ebe Caradog. 18. "Allan ag ef i'w ladd!" ebe'r dyrfa, ac edrych yn wyllt ar y Cymro dewr.

19. "Os lleddi fi," ebe Caradog, "ni bydd hynny fawr o glod i ti, ond os cedwi fi'n fyw, a minnau heb blygu i ti, cei glod am hynny gan bawb am byth.

20. "Ni ellir lladd dyn mor ddewr â hwn," ebe'r ymherodr. "Brenin yw, yn wir. Datodwch ei gadwynau. Caiff ef a'i deulu fod yn rhydd."

21. Yn Rhufain y bu ef a'i wraig a'i ferch yn byw ar ôl hyn. Ni chafodd Caradog eto weld ei wlad ei hun.

22. Ond nid anghofiodd Gymru. Nid yw Cymru wedi ei anghofio yntau.

CARADOG YN RHUFAIN

BUDDUG

3.
Buddug
Brenhines Ddewr.

1. Y mae gan y byd barch mawr i'r dewr, pwy bynnag a fyddo. Dyna pam y cofir geiriau Caradog o hyd.

2. Dyma stori eto am wraig ddewr o'r amser gynt, a gwraig yn arwain byddin hefyd.

3. Ni ddaeth Caradog yn ôl o Rufain. Yr oedd ofn ar bobl Rhufain ei roddi'n ôl i Gymru.

4. Ond aeth yr ymladd ymlaen yn y wlad hon wedi'r cwbl. Pe deuai pobl Rhufain i fyw yma, hwy a fyddai'r meistri, a'r Cymry'n weision. 5. Fel Caradog, ni fynnai'r Cymry blygu a bod yn gaeth i neb.

6. Yr oeddynt yn ddewr iawn, ond nid oedd hynny'n ddigon. Ni wyddent sut i ymladd gyda'i gilydd.

7. Yr oedd y Rhufeiniaid wedi dysgu hyn yn dda. Yr oeddynt yn ufudd i un oedd yn ben arnynt. Yr oedd eu harfau hefyd yn well nag arfau'r Cymry.

8. Yr amser hwnnw, pan na byddai pobl yn cyd-weld, neu pan fyddai un am gael tir y llall, aent i ymladd.

9. Hon oedd eu ffordd hwy o weld pwy oedd yn iawn. Y mae ffordd arall, ond y mae pobl wedi bod yn hir iawn cyn dysgu honno.

10. Daeth milwyr gorau Rhufain yma er mwyn ceisio ennill y dydd a mynd â'r wlad. Gwnaeth y Cymry eu gorau i'w cadw allan.

11. Ar ôl Caradog, gwraig oedd y capten dewraf a gafodd y Cymry. Buddug oedd ei henw. Yr oedd yn frenhines ar un rhan o'r wlad.

12. Yr oedd ei gŵr wedi marw, ac yr oedd ganddi ddwy ferch. Bu pobl Rhufain yn gas iawn tuag atynt.

13. "Dewch gyda mi, fy mhobl," ebe Buddug, "a gyrrwn hwy bob un allan o'n gwlad. Ein cartref ni yw Cymru."

14. Daeth y Cymry o bob rhan o'r wlad o dan ei baner hi. Ni welodd hyd yn oed bobl Rhufain neb erioed mor ddewr â Buddug.

15. Ond er dewred ydoedd, colli'r dydd a wnaeth. Yn lle byw i fod yn gaeth yn ei gwlad ei hun, cymerodd Buddug wenwyn, a bu farw.

16. Pe bai Buddug yn byw yn ein hoes ni, nid arwain pobl i ymladd a wnâi ond eu dysgu i wneud rhywbeth o werth yn y byd.

17. Ond yr oedd Buddug yn wraig ddewr. Yr oedd yn caru rhyddid ac yn caru ei gwlad.

18. Ar ôl ei marw hi bu pobl Rhufain yn ymladd â'r Cymry nes concro'r wlad o un pen i'r llall.

19. Yna daethant yma i fyw, a buont yma am bedwar can mlynedd.

20. Er iddynt ddwyn eu rhyddid, dysgasant lawer o bethau i'r Cymry. Y mae eu hôl o hyd ar y wlad hon.

EGLWYS GADEIRIOL TYDDEWI

4.
Dewi Sant.
Y Cymro Iawn.

1. Pan oedd Dewi Sant yn byw yr oedd pobl Rhufain wedi mynd ers amser hir yn ôl i'w gwlad.

2. Ond ni chafodd y Cymry gadw eu gwlad eu hunain wedi'r cwbl. Daeth pobl eraill yma mewn llongau mawr dros y môr.

3. Aeth y rhai hyn â'r rhan orau o'r wlad, a gyrru'r Cymry o'u blaen tua'r gorllewin.

4. Yno, yn lle tir gwastad, bras, yr oedd llawer rhos lom a llawer mynydd uchel.

5. Y rhan honno yw Cymru, ein gwlad ni heddiw. Y Gymraeg, yr iaith oedd gan yr hen Gymry, yw'n hiaith ni. Y bobl sydd yn byw yn y rhan arall o'r wlad yn awr yw'r Saeson.

6. Tywysog oedd Dewi Sant, ond aeth o lys y brenin, a bu fyw fel dyn tlawd.

7. Ei hoff waith ef oedd mynd ar hyd y wlad i sôn wrth y bobl am y gwir Dduw. Yr oedd tyrfa'n gwrando arno bob dydd.

8. Cyn hynny, eu duwiau hwy oedd yr haul, a'r lleuad, a'r môr, a'r mynydd, a'r afon, a llawer peth arall.

9. Dysgodd Dewi hwy mai'r Duw a wnaeth y pethau hyn i gyd yw'r unig Dduw sydd yn bod.

10. Enw ar ddyn da iawn yw Sant. Yr oedd yma lawer Sant y pryd hwnnw, ond y gorau o'r cwbl oedd Dewi Sant.

11. Yr oedd pobl yn hoff iawn o wrando ar Ddewi. Dyma un stori dlos amdano:

12. Yr oedd unwaith mewn cae yn siarad â'r bobl. Yr oedd tyrfa yno, ac ni allai y rhai pell ei weld na'i glywed.

13. Aeth rhyw fachgen bach ymlaen, a rhoi ei gôt ar y llawr er mwyn i Ddewi sefyll arni.

14. Ar hynny, dyma'r tir o dan y wisg honno'n codi a chodi nes mynd yn fryn bach.

15. Yr oedd Dewi'n ddigon uchel yn awr. Gallai pawb ei weld a'i glywed.

16. Daeth pobl i weld mai dyn fel Dewi yw'r Cymro iawn. Yr oedd ef yn ddyn da, yn caru ei wlad ac yn caru ei iaith.

17. Am fod cofio am Ddewi'n gwneud i bobl feddwl am y pethau hyn of hyd, gelwir ef yn Nawdd-Sant y Cymry.

18. Ar y dydd cyntaf o Fawrth, tua'r flwyddyn 601, y bu farw.

19. Y mae Cymry erbyn hyn yn byw ym mhob rhan o'r byd. Bob blwyddyn, ar y cyntaf o Fawrth, y maent i gyd yn cofio am Ddewi, ac am y pethau a ddysgodd.

20. Y maent yn addo o'r newydd i garu eu gwlad a'u hiaith, a charu pob peth oedd yn dda yn yr Hen Gymry gynt.

21. Dydd Gwyl Ddewi yw dydd mawr y Cymry ym mhob gwlad.

YMADAWIAD ARTHUR

5.
Y Brenin Arthur.
Ofer son bod Bedd i Arthur.

1. Yn hanes yr Hen Gymry y mae mwy o sôn am y Brenin Arthur nag am un brenin arall. Yn erbyn y Saeson y bu ef yn ymladd.

2. Yr oedd mor ddewr ac mor hoff gan ei bobl nes i rai fynd i gredu nad dyn oedd, ond duw.

3. O gylch bord gron y byddai Arthur a'i wŷr bob amser yn eistedd i fwyta. Nid oedd neb felly'n uwch ei safle na'r llall.

4. "Gwŷr y Ford Gron" y gelwid hwy. Yr oedd y brenin yn hoff o bob un ohonynt, a hwythau bob un yn hoff o'r brenin.

5. Yr oedd Modred, nai Arthur, am fod yn frenin yn lle ei ewythr. Ym Maes Camlan y bu'r frwydr olaf rhwng y ddau.

6. Y mae llu o storïau tlws am Arthur. Dyma un amdano pan oedd yn mynd o'r byd hwn.

7. Pan welodd Bedwyr, un o Wŷr y Ford Gron, fod y brenin ar farw, aeth ag ef o'r maes i lecyn glas yn ymyl nant.

8. "Bedwyr," ebr Arthur, "dos â'm cleddyf, a thafl ef â holl nerth dy fraich i'r llyn sydd acw. Yna tyred yn ôl ar frys a dywed i mi pa beth a weli."

9. Ni bu cleddyf mor hardd â chleddyt Arthur gan neb erioed. Yr oedd ei garn o aur pur a gemau.

10. Ni fynnai Bedwyr ei fwrw i'r llyn. Yn lle hynny, taflodd ef i'r brwyn ac aeth yn ôl at Arthur.

11. "Beth a welaist?" ebr Arthur. "Dim ond y don ar y dŵr, ebe Bedwyr.

12. "Nid wyt yn dywedyd y gwir," ebr Arthur. "Onid fy ffrind wyt ti? Dos eto, a thafl y cleddyf i'r llyn."

13. Aeth Bedwyr eto, a'i galon yn drist, ond ni fynnai golli cleddyf mor hardd am byth.

14. Yr oedd am ei gadw er cof am Arthur. Aeth yn ôl eto a'r cleddyf o hyd yn y brwyn.

15."A deflaist ti'r cleddyf?" ebr Arthur.
"Do, Arglwydd."
"Beth a welaist?"
"Dim ond y don ar y dŵr."

16. Aeth y brenin yn ddig iawn. Bedwyr!" ebr ef, "gwae di oni wnei yn ôl fy ngair y tro hwn. Dos ar frys, neu byddaf farw."

17. Cododd Bedwyr y cleddyf, a'i daflu â holl nerth ei fraich i'r llyn.

18. Ar hynny daeth llaw wen i fyny o'r dŵr a dal y cleddyf, a'i droi dair gwaith o gylch. Yna aeth y llaw a'r cleddyf o'r golwg yn y llyn.

19. Aeth Bedwyr yn ôl ar frys i roi'r hanes i Arthur. Caria fi at lan y llyn," ebr Arthur.

20. Daeth cwch dros y llyn tuag atynt. Yr oedd tair brenhines ynddo mewn dillad gwynion.

21. Codasant y brenin yn dyner, heb ddywedyd gair na gwneud dim sŵn, a mynd ag ef i'r cwch.

22. Yna aethant yn ôl dros y llyn, a gadael Bedwyr yn unig ar y lan.

23. Bu'r Cymry am amser hir yn credu mai mynd i ryw ynys i wella'i glwyf a wnaethai Arthur. Ni fynnent gredu ei fod wedi marw.

24. Dywed stori arall mai mewn ogof y mae Arthur a'i Wŷr,—pob un a'i wisg o ddur amdano, a phob un yn cysgu, am ei bod yn nos ar Gymru.

25. Pan dyr y wawr, a Chymru wedi deffro, daw Arthur eto i arwain y genedl i fuddugoliaeth.

26. Dyna pam y dywedir weithiau, "Deffro! Mae'n Ddydd!"

6.
Hywel Dda.
Gwell Cyfraith.

1. Yn amser Alfred Fawr, brenin y Saeson, yr oedd brenin da iawn gan y Cymry. Ei enw oedd Hywel.

2. Am ei fod mor dda ac mor hoff gan ei bobl, daeth pawb i'w alw yn Hywel Dda.

3. Am beth amser dim ond ar un rhan o'r wlad yr oedd yn frenin. Yr oedd mwy nag un brenin yng Nghymru ac yn Lloegr yr amser hwnnw.

4. Cyn diwedd ei oes daeth Hywel yn frenin ar Gymru i gyd.

5. Nid oedd yn hoff o ymladd. Gwell ganddo ef oedd cadw ei wlad

HYWEL DDA

mewn trefn, a gweld ei bobl yn dysgu pethau newydd o hyd.

6. Yr oedd Hywel yn ddigon call i weld bod yn rhaid iddo ddysgu llawer ei hun os oedd i arwain ei bobl yn iawn.

7. Nid oedd nac ysgol na choleg yn y wlad hon. Nid oedd llyfrau chwaith.

8. Yr unig ffordd i ddysgu oedd mynd ar hyd y byd a gweld sut oedd pobl eraill yn byw.

9. Felly aeth Hywel am dro i Rufain dinas fwyaf y byd yr adeg honno. Yr oedd yn daith bell iawn dros fôr a thir.

10. Dysgodd Hywel lawer ar y daith honno. Bu'n well brenin nag erioed wedi dyfod yn ôl.

11. Gwaith mawr ei fywyd oedd dysgu'r gyfraith i'r bobl.

12. Yr oedd rhai pobl yn gwneud drwg heb wybod ei fod yn ddrwg. Ni wyddent pa beth oedd yn iawn, na pha beth nad oedd yn iawn.

13. "Rhaid i bob Cymro gael cyfle i wybod y gyfraith," ebe Hywel. 14. Felly galwodd brif ddynion pob rhan o'r wlad i'w blas yn Hen-Dŷ- Gwyn-ar-Dâf.

15. Whitland y gelwir y dref hon heddiw, ond gwell fyddai cadw yr enw Cymraeg hardd.

16. Yno gwnaed rhestr o ddeddfau Cymru, a'u hysgrifennu mewn llyfr, a'u darllen i'r bobl.

17. Bu deddfau Hywel Dda yn ddeddfau i Gymru am amser hir.

Daeth pobl llawer gwlad ac oes i wybod amdanynt.

18. Er eu hysgrifennu yn yr amser pell hwnnw, darllenir hwy heddiw a gwelir eu gwerth.

19. Heblaw eu bod yn ddeddfau da ceir ynddynt lawer o hanes Cymru gynt. Dangosant sut oedd y bobl yn meddwl ac yn byw.

20. Ymladd, lladd, a llosgi a wnâi brenhinoedd eraill yn amser Hywel. Carai ef heddwch, a bywyd da i'w bobl.

21. Yn y flwyddyn 928 yr aeth i Rufain. Yn y flwyddyn 1928 bu plant pob ysgol yng Nghymru yn cofio amdano, ar ôl mil o flynyddoedd.

22. Nid oes neb yn siwr pa bryd y bu farw.

Castell Cydweli.

7.
Gwenllian.
Arwres Cydweli.

1. Beth yw'r hen adeilad mawr acw sydd ar ben y bryn?

2. Y mae ei do wedi mynd, ond y mae ei furiau'n aros. Y mae porfa'n tyfu o'i fewn. Hen gastell ydyw.

3. Pe medrai carreg o'r mur yna siarad, caem ganddi lawer stori gyffrous am bobl a fu'n byw gynt yn ein gwlad.

4. Yn 1066, daeth Norman yn frenin ar Loegr. Daeth â llawer o'i ffrindiau yma gydag ef.

5. Cawsant y tir gorau yn Lloegr i fyw ynddo. Nid oedd y brenin am iddynt ddwyn tir Cymru.

6. Yr oedd arno ofn codi'r Cymry'n ei erbyn. Clywsai mor ddewr oeddynt ac mor hoff o'u gwlad.

7. Er mwyn cadw y Cymry rhag dyfod i Loegr, cafodd y Normaniaid dir ar y ffin rhwng y ddwy wlad.

8. Yna cododd pob Norman gastell mawr, a chadw yno haid o filwyr, er mwyn peri ofn ar y Cymry.

9. Ar y pryd hwn yr oedd gwŷr mawr y Cymry'n ymladd â'i gilydd o hyd. Aeth un ohonynt at Norman i ofyn am ei help.

10. Dyna dro gwael! Cymro yn gofyn am help estron i ymladd yn erbyn Cymro! Daeth gofid mawr i Gymru am hyn.

11. Gwelodd y Normaniaid fod Cymru'n wlad dda. Byddai'n hawdd concro'r Cymry am eu bod mor hoff o ymladd â'i gilydd.

12. Cododd castell mawr yma, a chastell mawr draw. Fel hyn aeth rhan orau'r wlad i law'r Norman.

13. Ar ôl amser hir ac ymladd caled y cafodd y Cymry eu tir yn ôl.

14. Gruffydd ap. Rhys, Tywysog y De, oedd un o'r dewraf a fu'n ymladd â'r Norman. Yr oedd Gwenllian, ei wraig, mor ddewr ag yntau.

15. Enillodd Rhys frwydr ar ôl brwydr, nes i'r Normaniaid ofni y collent eu tir a'u cestyll i gyd.

16. Daeth Rhys i wybod eu bod ar ddyfod â byddin fawr yn ei erbyn. Yr oedd ei fyddin ef yn rhy fach i gwrdd â hwy.

17. Aeth at Frenin Gwynedd i ofyn am help. Tad Gwenllian oedd y brenin hwn.

18. Tra bu ef yn y Gogledd, glaniodd byddin y gelyn. Nid oedd neb i arwain y Cymry.

19. "Byddaf fi 'n gapten arnoch," ebe Gwenllian.
Daeth llu mawr o dan ei baner.

20. Bu brwydr galed iawn yn ymyl Cydweli. Y Norman a enillodd.

21. Wedi'r frwydr, torrwyd pen Gwenllian gan y Norman creulon. Lladdwyd Morgan, ei mab hefyd.

22. "Maes Gwenllian" y gelwir hyd heddiw y fan lle bu'r frwydr hon yn 1130.

8.
Yr Arglwydd Rhys.
Eisteddfod i Gymru.

1. Cododd y Cymry fel un gŵr i ddial cam Gwenllian. Aeth un ar ôl y llall o gestyll y Norman i'r llawr.

2. Wedi marw Gruffydd a Gwenllian, daeth eu mab yn Dywysog y De.

3. Yn Nyffryn Tywi y mae rhes hir o gestyll yn agos at ei gilydd, Carreg Cennen, Dinefwr, Dryslwyn, Cydweli, Llansteffan, a Chaerfyrddin.

4. Dengys y rhai hyn fod llu o'r Normaniaid wedi bod yn byw yn y rhan hon o'r wlad.

5. Gwelodd Rhys mai gwaith mawr ei fywyd ef oedd cael y wlad oedd o dan ei ofal yn ôl i'r Cymry.

6. Pe câi'r Norman aros yng Nghymru ni byddai na Chymro na Chymraeg yn bod yn fuan iawn.

7. Harri'r Ail oedd brenin Lloegr ar y pryd hwn. Ar ochr y Normaniaid yr oedd ef, wrth gwrs. Bu'n eu helpu lawer tro yn erbyn Rhys.

8. Cyn hir, aeth y Normaniaid yn erbyn Harri ei hun. Daeth Rhys a'i wŷr i'w helpu i ymladd â hwynt. Ar ôl hynny, bu Harri ar ochr Rhys.

9. Yr oedd llawer o'r cestyll wedi eu hail-godi erbyn hyn. Cyn hir daeth Rhys yn feistr arnynt i gyd. Cafodd Cymru lonydd am dymor.

10. Rhys oedd y cryfaf a'r gorau o bob Tywysog a fu yng Nghymru hyd yn hyn. "Yr Arglwydd Rhys" y gelwid ef gan bawb.

EISTEDDFOD ABERTEIFI, 1176

11. Wedi'r ymladd, cafodd amser at bethau eraill. Trefnodd Eisteddfod am y tro cyntaf yn ein gwlad.

12. Yn Aberteifi y bu hon yn 1176. Daeth yno bobl o bob rhan o Gymru. Yr oedd yr Arglwydd Rhys yno hefyd.

13. Rhoed cadair i'r bardd gorau, ac un arall i'r telynor gorau, a gwobrau eraill am adrodd a chanu.

14. Medrodd yr Arglwydd Rhys arwain ei bobl at bethau fel hyn yn y dyddiau blin hynny!

15. Ar ôl hyn adeiladodd Rhys Fynachlog Ystrad Fflur. Yno, bu dynion da'n byw o sŵn y byd, yn gweddio, a dysgu eraill ac ysgrifennu llyfrau.

16. Eu llyfrau hwy sydd yn rhoi i ni hanes Cymru ar yr amser hwnnw.

17. Er i'r Arglwydd Rhys drechu'r Norman, a gwneud llawer i godi'r bobl, ni chafodd amser tawel yn niwedd ei oes.

18. Yr oedd ganddo chwech neu saith o feibion. Codasant hwy yn erbyn eu tad er mwyn dwyn ei gestyll a'i dir.

19. Bu farw yn 1197. Y mae ei fedd yn Eglwys Gadeiriol Tyddewi.

20. Ar ôl dyddiau'r Arglwydd Rhys bu raid ymladd llawer eto â'r Norman. Erbyn heddiw nid oes neb ohonynt ar ôl.

21. Y mae'n gwlad gennym o hyd, ac y mae "Heniaith y Cymry mor fyw ag erioed."

OGOF LLYWELYN

9.
Llywelyn, ein Llyw Olaf.
"Gwell Angau na Chywilydd."

1. Yr oedd y Cymry yma o flaen y Rhufeiniaid, o flaen y Saeson, o flaen y Normaniaid.

2. Er iddynt ymladd yn galed, gyrrwyd hwy, o gam i gam, o flaen y gelyn, i gwr pell o'r Ynys, i Gymru.

3. Cadw y rhan hon o'r wlad iddynt eu hunain oedd eu hamcan mwy. Er mwyn hynny y brwydrodd eu dewrion oes ar ôl oes.

4. Rhai o'r un gwaed â hwy oedd eu Tywysogion. Ni fynnent estron i lywodraethu arnynt.

5. Ond yr oedd un bai amlwg ar y Cymry erioed; yr oeddynt yn rhy hoff o ymladd â'i gilydd, yn lle sefyll fel un gŵr o flaen y gelyn.

6. Pan oedd Edwart y Cyntaf yn frenin Lloegr, bu y rhyfel rhwng y Saeson a'r Cymry yn boethach nag erioed.

7. Llywelyn ap Gruffydd oedd Tywysog y Cymry'r amser hwn. Dyn dewr iawn oedd ef, a mawr ei barch gan ei bobl.

8. Yr oedd llu o filwyr gan frenin Lloegr, ond bu raid iddo ymladd am amser hir cyn concro'r Cymry.

9. Pan oedd Dafydd ei frawd yn arwain y fyddin yn y Gogledd, aeth Llywelyn a'i wŷr i'r De i ymosod ar ei elynion yno.

10. Ar ei ffordd yn ôl daeth at Afon Irfon, gerllaw Llanfair ym Muallt. Yr oedd castell Norman yn y dref honno.

11. Gadawodd Llywelyn ei wŷr wrth Bont Orewyn, ac aeth ef a'i was ar ryw neges i'r cwm yr ochr arall i'r afon.

12. Daeth byddin y Norman at y bont. Ofer a fu eu cais i'w chroesi.

13. Yna aeth rhai ohonynt yn nes i lawr, lle'r oedd rhyd. Aethant drosodd i'r lan arall.

14. Daethant at y ddau Gymro yn y cwm. Lladdwyd y gwas ar unwaith. Yr oedd Llywelyn wedi dechrau ei ffordd yn ôl at y bont, ond yr oedd ceffyl y Norman yn gynt nag ef.

15. Trywanodd y marchog ef, a'i adael yno i farw.

16. Ymhen oriau ar ôl hynny, y gwelwyd mai Llywelyn, Tywysog Cymru, oedd yr un a laddesid felly.

17. Ar yr unfed dydd ar ddeg o Ragfyr, 1282, y bu hyn. Dydd tywyll iawn oedd hwnnw yn hanes Cymru.

18. Collodd ei hannibyniaeth, y peth y bu ei dewrion yn ymladd drosto o oes i oes.

19. O hynny hyd heddiw nid yw Cymru'n ddim ond rhan o Loegr, a chanddi'r un brenin a'r un deddfau.

20. Llywelyn oedd yr olaf o linach hen Dywysogion Cymru i fod ar yr orsedd. Am hynny y gelwir ef yn Llywelyn, ein Llyw Olaf."

21. Er plygu i frenin Lloegr, a derbyn ei ddeddfau, Cymry yw'r Cymry o hyd.

22. Nid anghofiant ogoniant eu gorffennol. Carant eu gwlad a chadwant eu hiaith.

TY SENEDD OWEN GLYN DWR

1O.
Owen Glyn Dŵr.
Dyn o flaen ei Oes.

1. Pwy na chlywodd enw Owen Glyn Dŵr? Pwy oedd ef? Pa bryd y bu fyw? Beth a wnaeth i beri i bawb wybod ei enw a chofio amdano?

2. Cymro ydoedd, wrth gwrs. Yr oedd yn byw tua dwy ganrif ar ôl yr Arglwydd Rhys.

3. Yr oedd ymladd mawr o hyd yma. Ymladd er mwyn dwyn tir pobl eraill oedd y Saeson y pryd hwnnw. Ymladd am ryddid i fyw yn eu gwlad eu hunain oedd y Cymry.

4. Wedi marw Llywelyn, daeth mab hynaf brenin Lloegr yn Dywysog arnynt.

5. Yna bu'n amser blin ar y Cymry. Ni welai'r Saeson ddim da ynddynt. Ni welent hwythau ddim da yn y Saeson.

6. Eu hawydd mawr oedd bod rhydd eto, a chael Cymro'n Dywysog arnynt fel o'r blaen.

7. Wedi amser hir o ymladd, cododd dyn dewr i'w harwain. Galwodd am help pob Cymro i yrru'r Saeson allan o'r wlad.

8. Owen Glyn Dŵr oedd hwnnw. Aeth ei neges fel tân trwy Gymru. Daeth llu mawr o dan ei faner.

9. Wedi brwydro'n hir, daeth Cymru'n rhydd. Owen Glyn Dŵr oedd Tywysog Cymru!

10. Wedi cael Cymru Rydd mynnai Owen gael Cymru Lân. Yr oedd am i Gymru fod yn wlad orau'r byd.

11. Yr oedd am gael Senedd, ac Eglwys, ac Athrofa i Gymru ei hun! Dim ond un o'r tair sydd gennym eto, ar ôl pum can mlynedd!

12. Aeth pethau yn erbyn Owen eto. Aeth brenin Lloegr yn drech nag ef. Gorfu i Owen ffoi.

13. Un tro daeth ef, ac un o'i ffrindiau fel gwas iddo, at Gastell y Coety, lle'r oedd Norman o hyd yn byw.

14. "A gawn ni lety noson, os gwelwch yn dda?" ebr Owen yn Ffrangeg.
"Gyda phleser," ebe'r Norman.

15. Daeth yn hoff iawn o gwmni'r ddau. "Arhoswch yma am wythnos," meddai, "yna cewch weld y dyn drwg yna, Owen Glyn Dŵr. Bydd fy milwyr yn sicr o'i ddal cyn hynny."

16. "Gwaith da a fyddai dal hwnnw,' ebr Owen.

17. Pan oedd yn ymadael, estynnodd Owen ei law i'r Norman a dywedyd,— "Dyma Owen Glyn Dŵr yn ysgwyd llaw â chwi, ac yn diolch o galon i chwi am fod mor dda iddo ef a'i ffrind." Aeth y Norman yn fud gan syndod.

18. Dro arall, yr oedd Owen yn cerdded wrtho'i hun yn y bore bach ar fynydd y Berwyn. Daeth mynach i gyfarfod ag ef.

19. "Bore da, syr," ebr Owen. “Yr ydych wedi codi'n rhy fore." "Nac ydwyf," ebe'r mynach, ac edrych yn hir ar Owen, "tydi sydd wedi codi'n rhy fore—o gan mlynedd."

20. Ystyr geiriau'r mynach oedd bod Owen yn rhy fawr ac yn rhy dda i'w oes. Wedi amser hir ar ôl ei farw y gwelwyd ei werth.

21. Hyd heddiw, dwy genedl wahanol yw'r Saeson a'r Cymry, ond nid gelynion ydynt yn awr. Y mae'r ddwy'n cydfyw ac yn cydweithio'n heddychol. Gwêl y naill beth sydd yn dda ym mywyd y llall.

22. Perchir y Cymry heddiw gan y byd am eu cariad at ryddid, ac am iddynt gadw 'u gwlad a'u hiaith, a mynnu bod yn genedl fyw trwy bob caledi.

23. Edrychid gynt ar Owen Glyn Dŵr fel gwrthryfelwr,—un yn ymladd yn erbyn Llywodraeth ei wlad. Heddiw edrychir arno fel un o brif arwyr Cymru.

Cefn Brith, cartref John Penri

11.
John Penry.
Marw dros Gymru.

1. Ar ôl amser Owen Glyn Dŵr, ni bu llawer o ymladd â'r cleddyf yn ein gwlad, ond bu ymladd dewr o natur arall.

2. Y mae llawer un, o dro i dro, wedi sefyll i fyny dros Gymru, wedi dadlau drosti, ac wedi ei chadw rhag cael cam.

3. Y mae'r bobl a wna hyn yn aml yn fwy dewr na'r rhai a ymladd drosti ar faes y gad.

4. Y mae ambell un ohonynt wedi colli ei fywyd ei hun wrth achub ei wlad. Un o'r rhai hyn oedd John Penry.

5. Yn amser y Frenhines Elisabeth yr oedd John Penry'n byw. Yr oedd Cymru a Lloegr wedi eu gwneud yn un wlad cyn i Elisabeth ddyfod i'r orsedd.

6. "Gan mai un wlad ydyw, un iaith sydd i fod ynddi," meddai Harri'r Wythfed, oedd yn frenin y pryd hwnnw. "Ni chaiff neb sydd yn siarad Cymraeg ddal unrhyw swydd yn y wlad."

7. Mwy na hyn, nid oedd hawl gan neb i bregethu yn Gymraeg, nac i ddysgu'r bobl yn Gymraeg.

8. Pan âi'r Cymry i'r eglwys, nid oedd y rhan fwyaf ohonynt yn deall gair o'r gwasanaeth.

9. Nid oedd llyfrau ganddynt i'w darllen. Nid oedd neb ganddynt i'w dysgu. Yr oedd y Saeson oedd mewn swyddi yn eu sarhau a'u cam-drin.

10. Cyn hir, daeth rhywun i ddadlau trostynt gerbron y Frenhines a dynion mawr y wlad. John Penry oedd hwnnw.

11. Ganwyd ef yn y Cefnbrith, gerllaw Llangamarch, Sir Frycheiniog. Cafodd addysg dda pan oedd yn llanc ac aeth i'r coleg i Gaergrawnt.

12. Yr oedd ei galon yn llawn gofid wrth weld cosbi ei gyd-genedl am siarad yr unig iaith a wyddent, a gweld nad oedd neb yn dysgu dim iddynt.

13. Ysgrifennodd lythyr at y Frenhines ac at y Senedd yn dangos sut yr oedd pethau yng Nghymru.

14. "Dymunaf arnoch anfon i Gymru rai a fedr bregethu a dysgu yn iaith Cymru," meddai.

15. Yr oedd dyn ieuanc a fentrai ysgrifennu fel hyn at Frenhines Lloegr yr amser hwnnw yn ddyn ieuanc dewr iawn.

16. Daliwyd ef a'i roddi yn y carchar. Ond nid oedd tewi arno. Ar ôl dyfod allan, ysgrifennodd eto at yr un rhai, i alw eu sylw at Gymru.

17. Ysgrifennodd hefyd at ei gyd-genedl yn erfyn arnynt gasglu arian yn eu plith eu hunain i dalu rhywrail am bregethu iddynt yn Gymraeg.

18. Cafodd ei roddi yn y carchar eto. Er mwyn cael llonydd ganddo am byth, cafodd ei grogi.

19. Ar y nawfed ar hugain o Fai, 1593 y bu hyn. Nid oedd ond pedair ar ddeg ar hugain oed.

20. Costiodd ei gariad at Gymru'n ddrud i John Penry. Ond ni bu ei waith yn ofer, ac nid â ei enw byth yn angof.

Rhodd yr Esgob Morgan i Gymru

12.
Yr Esgob Morgan.
Beibl i Gymru.

1. Y Beibl yw prif lyfr y byd. Trwy ddarllen y Beibl y dysgwn y pethau sydd â mwyaf o eisiau arnom eu gwybod.

2. Pan oedd John Penry'n fachgen bach, nid oedd Beibl yn bod yn yr iaith Gymraeg.

3. Yr oedd Beibl yn yr iaith Saesneg. Nid llawer o Gymry a fedrai ddeal! hwnnw.

4. Yr oedd y gwaith o droi'r Beibl i'r Gymraeg wedi ei ddechrau ymhell cyn i John Penry farw.

5. Ni ellid gwneud gwaith mor fawr mewn amser byr. Ni wyddai neb pa bryd y deuai i ben.

6. Bu chwilio mawr cyn cael neb addas at y gwaith.

7. Yn yr iaith Hebraeg a'r iaith Roeg yr ysgrifennwyd y Beibl ar y cyntaf. Yr oedd yn rhaid cael rhywun oedd yn deall yr ieithoedd hynny'n dda.

8. Yr oedd yn rhaid iddo hefyd fedru'r iaith Gymraeg,—nid ei siarad yn unig, ond ei hysgrifennu'n gywir a choeth.

9. Dechreuodd mwy nag un ar y gwaith mawr, a'i roddi i fyny cyn ei orffen. O'r diwedd, cafwyd un oedd yn well na neb o'r lleill.

10. William Morgan oedd ei enw. Mab i ffermwr tlawd o Sir Gaernarfon ydoedd. Yr oedd yn hoff iawn o ddysgu. Darllenai bob llyfr y câi afael arno.

11. Bu rhyw fynach dysgedig, a grwydrai ar hyd y wlad, yn athro da iddo.

12. Aeth i Gaergrawnt. Wedi hynny bu'n Ficer yn Llanrhaeadr ym Mochnant, Sir Drefaldwyn.

13. Nid oedd ei well am ddysgu ieithoedd pan oedd yn y coleg. Gwyddai Roeg a Hebraeg yn dda.

14. Gan ei fod wedi ei fagu ar fferm yng Nghymru medrai siarad Cymraeg naturiol. Y mynach hwnnw a roes iddo'i arddull dlos wrth ei hysgrifennu.

15. Dechreuodd gyfieithu'r Hen Destament heb i neb ofyn iddo. Daeth yn hoff iawn o'r gwaith.

16. Un dydd, dangosodd yr hyn a wnaethai i'r Archesgob. Ni wyddai hwnnw air o Gymraeg, ond deallodd yn fuan mai William Morgan oedd y dyn at y gwaith pwysig.

17. Gofynnodd iddo ddyfod i fyw i'w blas ef yn Llundain, a chael ei holl amser i ysgrifennu.

18. Yn 1588 yr oedd y gwaith mawr yn barod. Yr oedd gan Gymru ei Beibl!

19. Am ei waith pwysig cafodd y Ficer William Morgan ei wneud yn Esgob Llanelwy. Y mae "Yr Esgob Morgan" yn enw cyfarwydd yng Nghymru o'r pryd hwnnw hyd yn awr.

20. Cael y Beibl yn eu hiaith eu hunain oedd y rhodd fwyaf a gafodd y Cymry gan neb erioed.

21. Daethant gydag amser i fyw bywyd gwell. Daethant i wybod mwy. Daethant hefyd i siarad gwell Cymraeg.

TŶ'R FICER, LLANYMDDYFRI

13.
Ficer Pritchard.
Goleuo Cymru.

1. Y mae mwy nag un dyn mawr wedi ei eni a'i fagu yn ardal Llanymddyfri. Un o'r ardal honno oedd y Ficer Pritchard.

2. Ganed ef yn 1579. Pan oedd yn ddeunaw oed aeth i Rydychen. Ar ôl hynny bu am beth amser yn offeiriad yn Lloegr.

3. Cyn hir cafodd ddyfod yn ôl i Gymru. Daeth yn Ficer Llandingad, ei hen blwyf. Yn y plwyf hwn y mae Llanymddyfri.

4. Yr oedd y Ficer yn drist iawn pan welodd sut yr oedd pobl ei hen ardal yn byw.

5. Yr oeddynt yn anwybodus iawn. Ni wyddent yn aml pa beth oedd yn dda na pha beth oedd yn ddrwg.

6. Nid oedd neb wedi eu dysgu pa fodd i fyw. Gwelodd y Ficer mai hyn oedd ei waith ef.

7. Credai mai trwy bregethu iddynt y gallai wneud hyn. Nid oedd gwell pregethwr nag ef yn y wlad. Deuai pobl o bell ac agos i wrando arno.

8. Ond gwelai'r Ficer nad oedd un o bob cant ohonynt yn deall ei eiriau nac yn medru darllen y Beibl.

9. Er bod y Cymry wedi cael y Beibl yn eu hiaith eu hunain, yr oedd, ar yr amser cyntaf hwnnw, yn rhy ddrud i bob teulu ei brynu.

10. Dim ond yn yr Eglwys ar y Sul y caent glywed ei ddarllen. Nid rhyfedd eu bod yn anwybodus iawn ac yn isel eu moes.

11. Ceisiodd y Ficer feddwl am ryw ffordd i'w gwella. Gwelodd mor hoff o ganu oeddynt. Clywai hwynt yn canu hen ganeuon gwael bob dydd.

12. Gwnaeth nifer fawr o benillion ar yr un mesur â'r caneuon hyn, yn dangos y ffordd i fyw'n iawn, ac yn rhai hawdd i'w cofio a'u canu.

13. Dysgid y penillion hyn yn yr eglwys. Aeth y bobl yn hoff iawn ohonynt. Canent hwy wrth eu gwaith, ac aethant trwy'r wlad i gyd.

14. Gwnaed y penillion yn llyfr. Ei deitl yw "Cannwyll y Cymry." Daeth y llyfr â golau i Gymru mewn amser tywyll iawn, a daeth newid mawr ar fywyd trwy Gymru gyfan.

15. Gwnaeth y Ficer lawer o bethau da eraill yn ei fywyd. Rhoddodd lawer o arian i helpu'r tlawd ac i sefydlu ysgol yn ei dref ei hun.

16. Ond ei waith mwyaf oedd "Cannwyll y Cymry." Gwnaeth y llyfr hwnnw fwy o les i Gymru na'r un llyfr arall ond y Beibl.

17. Dyma ddau bennill ohono:

Deffro, cyfod, di ddiogyn,
Dos a dysg gan y morgrugyn.
Mae e'n casglu y cynhaeaf
Fwyd a lluniaeth erbyn gaeaf.

18.Amser casglu ydyw'r hydref,
Pob rhyw ffrwythau tuag adref.
'R hwn ni heuo'i had mewn amser,
Ni bydd casgliad hwn ond prinder.

GRIFFITH JONES YN DYSGU PLANT I DDARLLEN

14.
Griffith Jones.
Ysgolion i Gymru.

1. Sut y daeth yr ysgol bob dydd gyntaf i Gymru? Nid oedd plant Cymru gynt yn gwybod dim am ysgol.

2. Hyd yn oed yn amser John Penry, yr Esgob Morgan, a'r Ficer Pritchard, ac yn hir ar ôl hynny, nid oedd yma un math o ysgol ar gyfer plant y werin.

3. Yr oedd yma ambell ysgol i rai mewn oed, os byddai ganddynt ddigon o arian i dalu am fynd iddi.

4. Yr oedd y bobl gyffredin yn anwybodus iawn. Yr oedd hyn yn pwyso'n drwm ar feddwl rhai dynion da oedd yn byw'r amser hwnnw.

5. Un o'r rhai hyn oedd y Parch. Griffith Jones, Llanddowror, Sir Gaerfyrddin. Ganed ef yn 1684.

6. Wedi cael addysg aeth yn offeiriad i Landdowror. Ei awydd mawr oedd dysgu'r bobl.

7. Yr oedd tlodi mawr yn y wlad, ac nid oedd y bobl eu hunain bobl eu hunain yn meddwl llawer am addysg. Yr oedd yn rhaid gwneud rhywbeth i'w denu i ddysgu.

8. Prynodd Griffith Jones dorthau o fara, a'u rhannu i'r bobl dlawd wrth ddrws yr eglwys.

9. Daeth llawer i gael y torthau, a gofynnodd yntau iddynt a gâi ef eu dysgu i ddarllen.

10. Yr oedd yn dda gan y bobl gydsynio, er mwyn boddio un oedd mor garedig tuag atynt.

11. Dysgodd hwy cystal fel y daethant yn fuan iawn i fedru darllen y Beibl.

12. "Yn awr," ebe Griffith Jones, "rhaid i chwi sydd wedi dysgu ychydig ein helpu ni i ddysgu eraill."

13. Gwnaethant hynny gyda phleser. Aeth un i'r fferm hon ac un arall i'r fferm arall yn athro.

14. Pan fyddai pobl un ardal wedi dysgu tipyn, âi'r athrawon ymlaen i ardal arall.

15. Fel hyn dysgodd miloedd o bobl, hen ac ieuainc, ddarllen ac ysgrifennu.

16. Ar yr un pryd, gan mai'r Beibl oedd eu llyfr darllen, daethant i wybod ei wersi ac i fyw'n well.

17. Yr oedd pobl yn falch iawn pan ddeuai athro i'w hardal hwy. Ysgol i'r plant a geid yn y dydd, ac yn yr hwyr deuai'r bobl mewn oed ar ôl gorffen eu gwaith.

18. Yn 1760, yr oedd 215 o ysgolion Griffith Jones yng Nghymru, a miloedd o ysgolheigion, o'r chwe blwydd oed i'r deg a thrigain.

19. Yr oedd Griffith Jones yn bregethwr heb ei ail yn ei ddydd. Gallasai fod wedi ennill safle dda iddo'i hun yn yr eglwys.

20. Gwell na hynny, yn ei olwg ef, oedd gweithio'n galed er mwyn dysgu ei gyd-genedl. Hyn oedd diben ei fywyd.

21. Cafodd roddion o lyfrau ac arian i'w helpu. Gwelwyd gwerth ei waith pan oedd yn fyw. Cofir amdano fel un o gymwynaswyr ei wlad.

CHARLES O'R BALA

15.
Charles o'r Bala.
Ysgol Sul i Gymru.

1. Yn 1761 y bu farw Griffith Jones. Gadawodd lawer o arian ar ei ôl ar gyfer ei ysgolion, ond nid fel y trefnodd ef y gwnaed â'r arian, ac aeth yr ysgolion. i lawr o un i un.

2. Daeth dyn da arall i gario ymlaen waith Griffith Jones yn ei ffordd ei hun.

3. Yn ardal St.Clears, Sir Gaerfyrddin, heb fod ymhell o Landdowror, y ganed ef. Nid oedd ond prin chwe blwydd oed pan fu Griffith Jones farw.

4. Thomas Charles oedd ei enw. Yn y Bala y treuliodd y rhan fwyaf o'i oes. Daeth yn ddigon enwog i gael yr enw "Charles o'r Bala."

5. Wedi bod yn yr ysgol yn Llanddowror, ac yn y coleg yn Rhydychen, penderfynodd Charles mai rhoddi addysg i'r bobl oedd ei waith mawr yntau i fod.

6. Nid ail-agor ysgolion Griffith Jones a wnaeth; yr oedd y rhai hynny wedi eu cau am byth. Sefydlodd ysgolion eraill tebyg iddynt.

7. Nid oedd digon o arian ganddo i gynnal yr ysgolion ei hun. Gorfu iddo fynd ar hyd y wlad i gasglu arian at y gwaith.

8. Yr oedd llawer o bobl fawr yn credu nad oedd eisiau rhoddi addysg i bobl gyffredin. Gwnaethant lawer i rwystro'r gwaith.

9. Gwelodd Charles yn fuan y gallai pobl o bob oed ddyfod at ei gilydd ar y Sul, pan na allent wneud hynny yn yr wythnos.

10. Felly sefydlodd yr Ysgol Sul.

11. Ar y cyntaf dysgid pobl a phlant i ddarllen ac ysgrifennu yn hon. Ar ôl hynny, dysgu darllen y Beibl a'i astudio oedd ei gwaith hi.

12. Rhodd fawr Charles o'r Bala i Gymru oedd yr Ysgol Sul. Yn fuan iawn yr oedd un gan bob capel ac eglwys trwy'r wlad.

13. Gydag amser daeth ysgolion eraill i wneud gwaith yr hen ysgolion bob dydd, ond y mae'r Ysgol Sul yn aros o hyd.

14. Y mae Ysgol Sul Cymru'n wahanol i Ysgol Sul Lloegr. Un i blant yn unig, ac i blant y tlodion yn bennaf, yw Ysgol Sul Lloegr.

15. Y mae pob oed a phob gradd yn mynd i Ysgol Sul Cymru. Y mae hon wedi gwneud mwy na dim arall i ddysgu gwerin ein gwlad ni.

16. Ysgrifennodd Charles o'r Bala lawer o lyfrau i helpu pobl i ddeall y Beibl. Darllenir hwynt heddiw.

17. Pan oedd Charles yn ddyn ieuanc, dywedodd un dyn mawr amdano, "Rhodd Duw i'r Gogledd yw Charles."

18. Felly y bu. Er ei eni a'i fagu yn Sir Gaerfyrddin, y Gogledd a gafodd fwyaf o'i wasanaeth. Ond y mae ei ôl ar Gymru gyfan.

19. Y mae'r Ysgol Sul yn fyw o hyd yn y De a'r Gogledd, ac yn gwneud gwaith da.

MARI JONES YN MYNED I'R BALA

16.
Mari Jones.
"Beibl i Bawb o Bobl y Byd."

1. Yn amser Charles o'r Bala yr oedd merch fach yn byw gyda'i thad a'i mam mewn bwthyn wrth droed Cader Idris. Mari Jones oedd ei henw.

2. Teulu tlawd oeddynt. Er hynny daeth y ferch fach honno'n enwog iawn.

3. Aeth sôn amdani trwy Gymru gyfan, a thrwy lawer rhan arall o'r byd. Beth a wnaeth, ynteu?

4. Fel y gwelsom yr oedd rhai ysgolion i blant tlawd yng Nghymru erbyn hyn. Daeth ysgol i ardal Mari Jones hefyd.

5. Daeth hi i fedru darllen yn fuan iawn. Yr oedd yn hoff iawn o ddarllen y Beibl. Ond nid oedd digon o arian gan dad a mam Mari Jones i brynu Beibl.

6. Yr oedd Beibl mewn fferm tua dwy filltir o'i chartref. Dywedodd pobl y fferm wrthi y câi hi ddyfod yno bryd y mynnai i'w ddarllen.

7. Bob dydd ar bob tywydd âi'r eneth fach, ar hyd y ffordd arw a phell, i'r fferm hon er mwyn darllen y Beibl. Dim ond deg oed oedd pan aeth yno'r tro cyntaf.

8. "O, mi hoffwn gael Beibl i mi fy hun," meddai Mari. "Hoffwn hynny'n fwy na dim. Mi gadwaf bob dimai a enillaf nes bod gennyf ddigon o arian i brynu un."

9. Cyn i hynny ddyfod i ben, yr oedd wedi cerdded yn ôl a blaen i'r fferm am chwe blynedd.

10. Un dydd, wedi rhifo ei cheiniogau a'i dimeiau, gwelodd fod ganddi ddigon i dalu am Feibl. Dydd hapus oedd hwnnw iddi hi.

11. Ond nid oedd Beibl i'w gael yn nes na'r Bala lle'r oedd Thomas Charles yn byw. Yr oedd pum milltir ar hugain rhwng cartref Mari Jones a'r Bala.

12. Cerddodd yr holl ffordd heb esgidiau na hosanau! Pan ddaeth i'r Bala, dywedwyd wrthi nad oedd un Beibl ar ôl. Yr oedd yr olaf wedi ei werthu.

13. Wylodd Mari Jones yn chwerw. Yr oedd Thomas Charles bron ag wylo hefyd wrth edrych arni.

14. Aeth i ystafell arall a daeth yn ôl â Beibl yn ei law.

15. "Paid ag wylo, eneth fach," ebr ef. 'Rhaid i ti gael Beibl, wedi cerdded yr holl ffordd yna."

16. "Yr wyf wedi addo hwn i ffrind i mi. Rhaid iddo ef fod heb un y tro hwn eto. Dyma'r Beibl i ti."

17. Nid oedd ferch fach hapusach yng Nghymru na Mari Jones ar y funud honno.

18. Wedi iddi fynd bu Charles o'r Bala yn meddwl yn ddwys am aberth y ferch er mwyn cael Beibl.

19. "Rhaid rhoi Beibl i bob plentyn yng Nghymru," ebr ef. Aeth i Lundain, a dywedyd hanes Mari Jones.

20. Aeth yr hanes i galon pawb a'i clywodd. Cyn mynd yn ôl, yr oedd ef ac eraill wedi trefnu ffordd i roi—
"Beibl i bawb o bobl y byd."

21. Galwyd nifer o ddynion da o lawer gwlad at ei gilydd yn Llundain, a sefydlwyd Cymdeithas newydd.

22. "Cymdeithas y Beiblau" oedd ei henw. Ei hamcan oedd cyfieithu'r Beibl i bob iaith, a'i anfon i bob. gwlad.

23. Gan ei fod eisoes wedi ei gyfieithu i'r Gymraeg, cafodd Cymru ddigon o Feiblau yn fuan iawn, am bris llawer is na Beibl Mari Jones.

24. Y mae Cymdeithas y Beiblau wrth ei gwaith o hyd. Efallai na buasai'n bod onibai am aberth Mari. Jones er mwyn cael Beibl.

COFGOLOFN WILLIAMS PANTYCELYN

17.
Williams Pantycelyn.
Y Perganiedydd.

1. O'r holl ddynion mawr a fu byw yng Nghymru erioed ni wnaeth neb fwy o les i'w oes ac i'r oesau ar ei ôl na William Williams Pantycelyn.

2. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1717, mewn ffermdy yn agos i Lanymddyfri. Yr oedd hyn fwy na chan mlynedd ar ôl amser y Ficer Pritchard.

3. Wedi iddo dyfu'n llanc aeth i'r ysgol i ddysgu bod yn ddoctor. Un bore Sul, clywodd Hywel Harris yn pregethu. Ni bu byth yr un fath wedi clywed y bregeth honno.

4. Nid oedd am fynd yn ddoctor mwy. Gwelodd yn sydyn fod iddo ef waith pwysicach i'w wneud yn y byd.

5. Ei awydd mawr oedd mynd ar hyd y wlad, fel y gwnâi Hywel Harris, i bregethu a dysgu pobl sut i fyw.

6. Daeth yn bregethwr ac yn fardd hefyd. Nid pob bardd a fedr wneud emyn. Gwneud emynau oedd hoff waith Williams.

7. Daeth pobl yn hoff iawn o'i emynau. Yr oedd pawb trwy'r wlad yn eu canu. Bu hynny'n help mawr i bobl fyw'n iawn a gwneud y gorau o'u bywyd.

8. Er bod yn agos i ddau can mlynedd er pan fu farw Williams, nid oes neb wedi gallu gwneud cystal emynau â'i emynau ef, a chenir hwy o hyd.

9. Y maent yn iaith i feddwl a chalon dynion. Y mae Cymry trwy'r byd yn gwybod llawer ohonynt ar eu cof.

10. Nid Cymry'n unig a ŵyr amdanynt. Y mae rhai ohonynt wedi eu cyfieithu i'r Saesneg.

11. Y mae rhai pobl wedi dysgu Cymraeg er mwyn medru eu darllen yn yr iaith yr ysgrifennwyd hwy gan Williams.

12. Ceir llawer iawn ohonynt ymhob Llyfr Emynau, hen a diweddar, yng Nghymru.

13. Medrai Williams wneud emyn yn aml heb ymdrech o gwbl. Unwaith, yr oedd mewn pulpud a chlywai sŵn y môr trwy'r ffenestr agored. Gwnaeth un o'i emynau gorau ar y funud honno:

14. Mae'r iachawdwriaeth fel y môr,
Yn chwyddo byth i'r lan,
Mae ynddi ddigon, digon byth
I'r truan ac i'r gwan.

15. Dyma un arall o'i emynau,—un syml a llon:

Plant ydym eto dan ein hoed,
Yn disgwyl am y stâd,
Mae'r etifeddiaeth inni'n dod
Wrth Destament ein Tad.

16.Mae gwlad o etifeddiaeth deg
Yn aros pawb o'r saint;
Ni ddichon dyn nac angel byth
Amgyffred gwerth eu braint.

17.Cyd-etifeddu gaiff y plant
 Christ—Etifedd nen;
Cânt balmwydd gwyrddion yn eu llaw
A choron ar eu pen.

18. Dyma un arall eto:

Yr Iesu mawr yw tegwch byd,
A thegwch penna'r nef:
Ac mae y cwbl sydd o werth
Yn trigo ynddo Ef.

19. Os edrych wnaf i'r dwyrain draw,
Os edrych wnaf i'r de;
Ymhlith a fu, neu eto ddaw,
'Does debyg iddo 'Fe.

20. Wedi iddo briodi, aeth Williams. i fyw i Bantycelyn,—fferm yn agos i Lanymddyfri. "Williams Pantycelyn" yw ei enw gan bawb erbyn hyn. Weithiau, dim ond "Pantycelyn" a ddywedir.

21. Y mae ei fedd ym mynwent eglwys Llanfair-ar-y-bryn, Llanymddyfri.

ROBERT OWEN

18.
Robert Owen.
Arwr y Gweithiwr.

1. Hyd yn ddiweddar, prif waith pobl yn y wlad hon oedd trin y tir a magu anifeiliaid.

2. Nid oedd na gwaith glo na gwaith dur; nid oedd na ffatri wlân na ffatri gotwm. Nid oedd trên.

3. Yn y cartref y gwneid y rhan fwyaf o bethau. Dysgid pob merch i nyddu, neu droi edafedd yn barod at wneud brethyn.

4. Yr oedd rhôd nyddu ym mhob tŷ. Yr oedd gwehydd ym mhob pentref.

5. Offer gwael oedd gan bobl at eu gwaith. Bu llawer o ddynion yn ceisio gwneud rhai gwell o dro i dro.

6. Pan ddaeth peiriannau newydd, bu raid cael lle iddynt heblaw yn y cartref, fel y caffai llawer o bobl weithio gyda'i gilydd. Fel hyn y daeth y ffatri i fod.

7. Tua'r un adeg agorwyd glofeydd yma a thraw ar hyd y wlad. Dechreuwyd gweithiau dur ac alcam.

8. Daeth y gweithwyr i fyw i'r ardal lle'r oedd y gwaith. Codwyd llu o dai yn ymyl ei gilydd.

9. Fel hyn y daeth rhai o'n trefi mawr i fod, megis Merthyr, Abertawe, Birmingham a Sheffield.

10. Gwneud arian oedd amcan y rhan fwyaf o'r meistri, mewn ffatri a glofa. Ni ofalent lawer am fywyd eu gweithwyr.

11. Gwnaent iddynt weithio'n galed iawn am arian bach. Yr oedd y gwragedd a'r plant yn gorfod gweithio hefyd am oriau hir iawn bob dydd.

12. Gwael iawn oedd eu tai, er eu bod yn talu'n ddrud amdanynt. Amser caled oedd hwnnw i weithwyr ym mhobman.

13. Cyn hir daeth dyn da i ddadlau eu hachos, i fynnu chwarae teg iddynt, a dangos i'r byd y modd y dylid eu trin.

14. Robert Owen oedd ei enw. Ganwyd ef yn y Drefnewydd, Sir Drefaldwyn, yn 1771.

15. Er prinned oedd addysg yr amser hwnnw, dysgodd Robert Owen ddarllen, ysgrifennu, ac ychydig rifyddeg.

16. Bu raid iddo ddechrau gweithio mewn siop pan nad oedd ond naw mlwydd oed. Yr oedd yn hoff iawn o ddarllen. Daeth ymlaen yn gyflym.

17. Aeth i weithio i drefi mawr. Bu ym Manceinion mewn gweithfa beiriannau. Wedi hynny daeth yn brif ddyn mewn ffatri gotwm fawr.

18. Yn fuan iawn yr oedd yn berchen gwaith cotwm yn Lanark. Cafodd yn awr ei gyfle i ddangos sut i drin gweithwyr.

19. Adeiladodd bentref ar gyfer y gweithwyr yn unig. Yr oedd tai da yn hwn ac ysgolion i'r plant.

20. Yn yr ysgol yr oedd plant ei weithwyr ef. Ni chaent weithio yn y ffatri.

21. Yr oedd siopau yn y pentref hefyd, y siopau gweithwyr cyntaf. Ceid ynddynt fwyd da am bris rhesymol.

22. Rhoddai Robert Owen yr elw i gyd at wella bywyd y gweithiwr.

23. Aeth sôn amdano drwy'r wlad a thrwy Ewrop. Deuai dynion pwysig o bell i weld y gwaith a'r pentref newydd ar lan Afon Clyde.

24. Bu Robert Owen eto'n ysgrifennu ac yn siarad llawer ar ran y gweithwyr. Cyn hir gwnaed Deddf newydd er eu mwyn.

25. Ni châi plant weithio mwy mewn ffatrioedd. Yr oeddynt i fynd i'r ysgol. Yr oedd oriau'r gweithwyr i fod yn llai a'u tai'n well.

26. Sefydlodd Robert Owen hefyd Undeb y Gweithwyr, fel y gallent helpu ei gilydd.

27. Am y pethau da a wnaeth dros weithwyr ym mhobman y gelwir ef yn "Arwr y Gweithiwr."

IEUAN GWYNEDD

19.
Ieuan Gwynedd.
Sefyll dros y Gwir.

1. Bryntynoriad. Dyna enw hir! Enw bwthyn ydyw ger Dolgellau. Y mae'n werth ei gofio am mai yno y ganed un o feibion dewraf Cymru.

2. Tybiwn ein bod yn agor drws y bwthyn hwn ryw fore yn y flwyddyn. 1824.

3. Ar y sciw wrth y tân gwelwn fachgen bach pedair blwydd oed, ac ar y ford o'i flaen Feibl agored, ac yntau'n darllen ohono.

4. "Dech-reu-ad," medd rhyw lais. Y fam sydd yno'n tylino toes, ac yn helpu'r plentyn i ddarllen yr un pryd.

5. "Dech-reu-ad," medd yntau ar ei hôl, a darllen yr adnod eto.

6. "Yn y dechreuad yr oedd y Gair, a'r Gair oedd gyda Duw, a Duw oedd y Gair."

7. Fel yna y dysgodd Evan Jones ddarllen. Rhaid bod ei fam yn athrawes dda. Medrai Evan ddarllen y Beibl cyn ei fod yn bum mlwydd oed.

8. Nid oedd neb yn meddwl y byddai Evan bach fyw'n hir. Nid oedd byth yn iach, felly ni chafodd fynd i'r ysgol.

9. Ond ni chafodd fod heb ddysgu. Cyn ei fod yn ddeng mlwydd oed yr oedd wedi darllen pob llyfr oedd yn y tŷ. Ei fam oedd yn ei helpu i'w deall.

10. Er ei fod mor afiach, ac er ei fod yn dlawd iawn, dysgodd ddigon i fod yn athro mewn ysgol.

11. Ar ôl hynny aeth i'r coleg. Bu'n weinidog, a bu'n olygydd papur pwysig yn Llundain.

12. Fe'i galwodd ei hun yn "Ieuan Gwynedd." Dyna'i enw Dyna'i enw gan bawb heddiw. Y mae llawer Evan Jones yng Nghymru. Nid oes dim ond un Ieuan Gwynedd.

13. Daeth yn ddyn o ddysg a dylanwad yn ei wlad ei hun ac yn Llundain. Yr oedd yn fawr ei barch gan Gymry a Saeson.

14. Bu 1847 yn flwyddyn ddu i Gymru. Bu dynion yma ar ran y Llywodraeth yn edrych beth oedd cyflwr addysg yn y wlad, a sut oedd y bobl yn byw.

15. Yn eu Hadroddiad, dywedasant lawer o bethau nad oeddynt yn wir am Gymru. Bu hyn yn ofid blin i'r genedl.

16. Pwy ddaeth i sefyll ar ran Cymru ar yr awr ddu honno yn ei hanes? Ieuan Gwynedd.

17. Gwnaeth ef i'r byd weld nad oedd yr Adroddiad yn gywir. Dynion heb fedru iaith Cymru ac felly heb ddeall ei phobl oedd wedi ei ysgrifennu.

18. Ni all neb ddeall pobl yn iawn heb fedru eu hiaith a byw yn eu plith.

19. Bu Ieuan, â'i bin ysgrifennu, yn ymladd yn ddewr dros enw da Cymru. Gwnaeth fwy o waith na llawer milwr. Enillodd frwydr fawr.

20. Erbyn hyn, y mae'r ddwy genedl yn deall ei gilydd yn well. Y mae llawer o Saeson yn byw yng Nghymru, a llawer o Gymry'n byw yn Lloegr, a'r naill yn parchu'r llall.

21. Gwnaeth Ieuan lawer o bethau eraill dros ei wlad. Ef oedd y cyntaf i ddwyn allan lyfr i roddi addysg i ferched Cymru. "Y Gymraes" oedd enw'r llyfr hwnnw.

22. Yn ei amser ef, anaml y câi merched ddysgu dim ond gwaith tŷ. Gwelodd Ieuan nad oedd hynny'n deg.

23. Caiff merched heddiw gystal addysg â bechgyn. Ieuan Gwynedd oedd y cyntaf yng Nghymru i ddangos mai felly y dylai fod.

24. Bu farw pan nad oedd ond deuddeg ar hugain oed. Gwnaeth waith mawr mewn oes fer. Y mae ei fedd ym mynwent y Groeswen.

GWILYM HIRAETHOG

20.
Gwilym Hiraethog.
Codi'r Werin.

1. Yr oedd bachgen o Gymro'n edrych ar ôl defaid ei dad ar un o fryniau Cymru.

2. Dim ond y defaid, a'i gi Tango, oedd ei gwmni bob dydd o'r bore bach tan nos.

3. Yr oedd yno un ddafad ungorn yn rhoi tipyn o waith iddo ef a'i gi, ond, er hynny, câi ddigon o amser i feddwl.

4. Am ba beth yr oedd y llanc yn meddwl ar hyd y dydd hir? Am fyw i wneud gwaith mawr dros Gymru. Ni wyddai eto pa waith oedd hwnnw i fod.

5. Daeth i wybod yn fuan iawn. Daeth Cymru a'r byd i wybod hefyd. Y llanc hwnnw oedd William Rees—Gwilym Hiraethog.

6. Yn 1802 y ganed ef. Nid oedd eisiau neb i ymladd dros Gymru â'r bwa neu â'r cleddyf erbyn hyn.

7. Pa beth oedd angen Cymru'r pryd hwnnw? Yr oedd eisiau deffro'r bobl, a'u dysgu i feddwl drostynt eu hunain.

8. Saesneg oedd iaith pob papur newydd oedd yng Nghymru. Nid llawer o Gymry'r pryd hwnnw oedd yn deall Saesneg, felly ni wyddent beth oedd yn mynd ymlaen yn y byd.

9. Caent eu cadw ar lawr a chaent lawer o gam gan rai oedd yn gwybod mwy na hwy. Helpu'r bobl oedd ar lawr a fu gwaith mawr Gwilym Hiraethog.

10. Nid rhoi arian iddynt a wnaeth, ac nid dysgu Saesneg iddynt. Rhoddodd bapur newydd iddynt yn eu hiaith eu hunain.

11. Gallent ddarllen hwn, ac yn fuan iawn daethant i wybod llawer am y byd. Daethant i ddeall popeth yn well.

12. Ar ôl hyn nid oedd mor hawdd i'r rhai oedd uwchlaw iddynt wneud cam â hwy fel o'r blaen.

13. Daeth y llanc o fugail yn ddyn enwog iawn. Yr oedd pawb yn ei barchu am ei fod yn rhoi ei holl amser i helpu codi ei gyd-genedl.

14. Gweithiodd yn galed heb gael llawer o dâl gan neb am hynny. Y tâl gorau iddo ef oedd gweld y Cymry'n dyfod yn bobl effro a deallus, i feddwl a barnu drostynt eu hunain.

15. Nid dros ei genedl ei hun yn unig y gweithiai. Câi pawb o dan orthrwm, mewn unrhyw wlad, ei sylw a'i help.

16. Tynnodd ei lyfrau a'i ysgrifau sylw rhai o bobl orau'r byd. Aeth ei ddylanwad ymhell tuhwnt i Gymru.

17. Yr oedd yn bregethwr mawr hefyd, ac yn un o feirdd mwyaf ei oes.

18. Yr oedd beirdd yr amser hwnnw'n aml yn rhoi enw arall, neu ffug-enw, arnynt eu hunain.

19. Ffug-enw William Rees oedd Gwilym Hiraethog, am mai ar fynydd Hiraethog y bu gynt yn bugeilio'r defaid. "Yr Amserau" oedd enw ei bapur.

HUGH OWEN

21.
Hugh Owen.
Prifysgol i Gymru.

1. Ar ôl i Griffith Jones a Charles o'r Bala farw, ni ddaeth neb arall i gario ymlaen yr ysgolion bob dydd" yng Nghymru.

2. Aeth yr ysgol Sul ymlaen yn iawn. Y mae hi'n aros hyd heddiw yn ein gwlad, ac wedi gwneud gwaith mawr.

3. Ond nid aeth yr ysgolion bob dydd" ymlaen yn hir. Yn fuan iawn nid oedd dim ond ambell ysgol yma a thraw ar hyd y wlad.

4. Er hynny, yr oedd rhai plant yn byw yng Nghymru'r amser hwnnw a fynnai ddysgu, ysgol neu beidio.

5. Daethant yn enwog ac yn ddysgedig wrth weithio'n galed.

6. Un o'r rhai hynny oedd Hugh Owen, mab i ffermwr tlawd yn Sir Fôn, a aned yn 1804.

7. Dysgodd ddigon i fod yn glerc yn Llundain. Ar ôl hynny, cafodd swydd bwysig arall yn y ddinas honno.

8. "Pam na ddeuai mwy o fechgyn Cymru i Lundain?" meddai wrtho'i hun. "Eisiau gwell addysg sydd arnynt."

9. Dyna a fu gwaith mawr Hugh Owen, trefnu gwell addysg ar gyfer plant Cymru.

10. Yr oedd ef yn gwybod yn well na'r un Cymro arall ar y pryd beth i'w wneud er mwyn cael ysgolion da i Gymru.

11. Yr oedd yn waith hir a chaled. Hugh Owen oedd yn arwain ac eraill yn ei helpu.

12. Ymhen amser, daeth cyfle am addysg i gyrraedd y plentyn tlotaf yn y wlad.

13. Er ei fod yn byw yn Llundain, ac yn dyfod ymlaen yn y byd, meddwl am les ei wlad a wnâi Hugh Owen o hyd.

14. Nid oedd ei waith ar ben eto. Wedi cael ysgolion, y cam nesaf oedd cael Prifysgol i Gymru.

15. Hugh Owen oedd y cyntaf i feddwl am hyn yr adeg yma. Galwodd nifer o bobl ynghyd i ystyried y peth.

16. Cyn hir prynwyd adeilad mawr ar lan y môr yn Aberystwyth i fod yn Goleg y Brifysgol.

17. Yr oedd yn rhaid cael llawer o arian i dalu am hwn. Aeth Hugh Owen i bob man trwy Gymru i gasglu'r arian.

18. Yr oedd pawb yn rhoi iddo,—un yn rhoi ceiniog, un arall swllt, un arall bunt. Yr oedd yn ddiolchgar am bob rhodd.

19. Nid iddo'i hun yr oedd yn eu casglu, ond er mwyn y plant a ddeuai ar ei ôl.

20. Am ei fod yn gweithio mor galed er mwyn eraill yr oedd pobl yn barod i'w helpu.

21. Yr oedd llawenydd mawr trwy Gymru pan agorwyd Coleg Aberystwyth yn 1873.

22. Erbyn hyn y mae tri choleg arall gan y Brifysgol yng Nghymru,—un ym Mangor, un yng Nghaerdydd, ac un yn Abertawe.

23. Y mae gan blant Cymru'n awr gystal cyfle am addysg â phlant unrhyw wlad.

24. Y mae llawer ohonynt erbyn hyn yn gwneud gwaith pwysig ymhob rhan o'r byd. Ni chânt mwy eu cadw'n ôl oherwydd diffyg addysg.

25. Hefyd y mae llu o bobl ieuainc o wledydd eraill yn dyfod i golegau Cymru bob blwyddyn am yr addysg dda a geir yno.

26. Gydag amser fe geir llyfrau Cymraeg a dynn sylw'r byd.

27. Y mae dyled plant yr oes hon yn fawr i'r rhai a fu'n gweithio mor galed i roddi iddynt eu breintiau.

HENRY RICHARD

22.
Henry Richard.
Apostol Heddwch.

1. Rhwng y bryniau yng ngogledd Sir Aberteifi y mae hen dref fach dawel, dlos. Tregaron yw ei henw.

2. Y mae Tregaron erbyn hyn yn enwog. Oddi yno aeth un dyn mawr allan i'r byd i wneud ei waith.

3. Mewn man amlwg yn y dref y mae heddiw gof-golofn iddo. Y dyn mawr hwnnw oedd Henry Richard.

4. Ganed ef yn 1812. Yr oedd felly'n byw'r un amser â Ieuan Gwynedd, Hiraethog a Hugh Owen. Yn 1888 y bu farw.

5. Mab i weinidog oedd. Daeth yntau'n weinidog ei hun ar eglwys yn Llundain. Wedi hynny bu'n Aelod Seneddol.

6. Ar hyd ei oes gweithiodd yn galed dros Gymru. Gyda Ieuan Gwynedd, gwnaeth ei orau i ddwyn yn ôl enw da Cymru ar ôl helynt 1847.

7. Gwnaeth ei ran hefyd i godi Cymru mewn addysg. Bu ef a dynion da eraill yn arwain ei wlad ar amser pwysig yn ei hanes.

8. Ond gwnaeth Henry Richard rywbeth na wnaethai'r un Cymro arall o'i flaen. Hwnnw oedd gwaith mawr ei fywyd ef. Am y gwaith hwnnw y cofia'r byd amdano.

9. Henry Richard ac un dyn arall,—Elihu Burrit o America—oedd y rhai cyntaf i geisio cael cenhedloedd y byd i setlo'u cwerylon heb ryfel.

10. Sut y gallai dau ddyn felly ddwyn i ben waith mor fawr? Y mae dechrau i bopeth.

11. Galwodd y ddau ar nifer o bobl o bob gwlad i ddyfod at ei gilydd i siarad am y peth. Daeth dau cant o bobl ynghyd. Ym Mrussels, yn 1848, y bu hyn.

12. Hon oedd y "Gynhadledd Heddwch gyntaf. Ar ôl hynny bu Henry Richard yn teithio trwy Ewrop yn ceisio dysgu pobl mai peth drwg a ffôl yw rhyfel.

13. Y mae plant pob gwlad wedi eu dysgu mai yn 1815 y bu brwydr Waterloo. Peth mwy pwysig oedd Cynhadledd Heddwch Brussels yn 1848.

14. Bu llawer Cynhadledd Heddwch wedi'r un gyntaf honno. Gwnaed llawer o waith. Bu llawer llai o ryfel yn y byd.

15. Bu Henry Richard yn gweithio gyda'r peth hwn tra bu fyw. Bu'r Cymro o Dregaron yn nhrefi mwyaf Ewrop, yn siarad â mawrion pob gwlad, er mwyn eu cael i sefyll yn erbyn rhyfel.

16. "Apostol Heddwch" y gelwid ef. Aeth dylanwad da'r Cymro hwn dros y byd.

17. Nid yw rhyfel wedi peidio â bod eto, ond y mae gwaith Henry Richard yn dwyn ffrwyth.

18. Yn 1928, bu Cynhadledd Heddwch arall ym Mharis. Yno addawodd pymtheg o wledydd mwyaf y byd beidio â mynd i ryfel. Y mae sŵn eraill yn dyfod i'w dilyn.

19. Un waith bob blwyddyn er 1922 y mae neges yn mynd oddi wrth blant Cymru at blant pob gwlad arall yn gofyn iddynt helpu gyrru rhyfel o'r byd.

20. Y mae'r pethau hyn yn sicr o ddwyn ffrwyth yn y man. Pan ddaw pobl ieuainc y gwledydd i adnabod ei gilydd yn well, bydd yn fwy anodd eu cael i ryfela â'i gilydd.

21. Y mae gwaith mawr wedi ei wneud oddi ar y Gynhadledd gyntaf honno yn 1848, ac y mae'n mynd yn ei flaen o hyd.

22. Da yw cofio mai Cymro oedd un o'r ddau a'i cychwynnodd.

23. Bydd yn beth da iawn i Gymru ac i'r byd pan ddaw delfryd Henry Richard i ben.

SYR O. M. EDWARDS

23.
Syr Owen M. Edwards.
Llyfrau i Bawb.

1. Yn ystod y ganrif ddiwethaf, pan â'i plant Cymru i'r ysgol am y tro cyntaf, nid oeddynt yn deall yr athro'n siarad.

2. Er mai Cymraeg oedd iaith y plant i gyd, Saesneg oedd iaith yr ysgol. Ni châi neb o'r plant ddarllen, nac ysgrifennu, nac adrodd, na hyd yn oed siarad Cymraeg.

3. Yr oedd y bobl a ofalai am addysg Cymru'n meddwl mai gwell a fyddai cael dim ond un iaith drwy Brydain i gyd. Yr oeddynt am i bawb siarad Saesneg.

4. Wedi eu dysgu fel hyn yn blant, aeth llawer o'r Cymry eu hunain i feddwl yr un fath â hwy. Credent eu bod yn fwy parchus pan fyddent yn methu â siarad Cymraeg.

5. Aethant i feddwl mai iaith pobl dlawd yn unig oedd y Gymraeg.

6. Ni wyddent ei bod yn iaith brenhinoedd a dynion mawr ymhell cyn i'r Saeson ddyfod dros y môr i'r wlad hon.

7. Nid oedd neb wedi eu dysgu am Garadog, ac Arthur, a Dewi Sant, a Hywel Dda, a Llywelyn, a Glyn Dŵr, a dewrion eraill Cymru.

8. Fel hyn aeth nifer y bobl oedd yn siarad Cymraeg yn llai bob dydd. Yr oedd llawer yn gwneud eu gorau i anghofio'r hen iaith.

9. Y mae ceisio anghofio'n hiaith ein hunain yn beth mor ffôl â cheisio anghofio'n mam neu'n tad.

10. Cyn iddi fynd yn rhy ddiweddar, cododd llawer o ddynion da i ddysgu'r bobl am werth eu hiaith. Un o'r rhai a wnaeth fwyaf â'r gwaith hwn oedd Syr Owen M. Edwards.

11. Daeth allan â llu o lyfrau Cymraeg da, yn ddigon rhad fel y gallai pawb eu prynu.

12. Fel hyn daeth pobl i wybod am y pethau rhagorol a ysgrifennwyd gan Gymry yn eu hiaith eu hunain. Nid oedd yr ysgolion wedi dysgu neb am y rhai hyn.

13. Daeth â "Cymru'r Plant" a'r "Cymru" allan bob mis. Ei amcan oedd dysgu ei gyd-genedl—y plant a'r bobl mewn oed—i fod yn falch eu bod yn Gymry, ac i fod yn falch o'u hiaith.

14. Erbyn hyn, dim ond pobl anwybodus iawn sydd am wadu eu gwlad a'u hiaith. Y mae gwaith Syr Owen M. Edwards, ac eraill a fu'n gweithio gydag ef, yn dwyn ffrwyth.

15. Ysgrifennodd Syr Owen lawer o lyfrau i blant ac i bobl mewn oed. Heblaw hynny, anogodd eraill i ysgrifennu.

16. Gwaith plant a phobl ieuainc oedd llawer o ysgrifau "Cymru'r Plant" a'r "Cymru." Fel hyn magodd do o lenorion a beirdd. Amcan ei fywyd oedd "codi'r hen wlad yn ei hôl."

17. Ganed ef yn Llanuwchllyn yn 1859. Bu farw yn 1920.

CRANOGWEN

24.
Cranogwen.
Agor drws i Ferched Cymru.

1. Y mae llawer pentref bach tlws ar lan y môr yn Sir Aberteifi. Y mae un ohonynt wedi dyfod yn enwog am fod un o brif ferched Cymru wedi ei geni a'i magu yno.

2. Llangrannog yw'r lle hwn. Yno y ganed Sarah Jane Rees yn 1839. Yno y claddwyd hi yn 1916.

3. Fe'i galwodd ei hun Cranogwen" ar ôl y pentref bach. Daeth Cymru gyfan yn fuan iawn i wybod am yr enw hwnnw.

4. Yr oedd yn hoff iawn o ddysgu. Pan fu farw hen ysgolfeistr y pentref cafodd hi'r swydd yn ei le.

5. Y mae'r rhan fwyaf o fechgyn glan y môr am fod yn forwyr. Bu'r ysgolfeistres ieuanc yn dysgu'r grefft honno i do ar ôl to o fechgyn.

6. Peth rhyfedd yw meddwl am ferch ieuanc yn dysgu gwaith bechgyn i fechgyn !

7. Gwnaeth Cranogwen yn ystod ei hoes lawer o bethau nad oedd neb ond bechgyn wedi eu gwneud o'r blaen.

8. Yr oedd yn fardd da. Pan nad oedd ond pump ar hugain oed, enillodd wobr am gân yn Eisteddfod Genedlaethol Aberystwyth.

9. Yr oedd rhai o feirdd mwyaf Cymru yn cynnig am y wobr honno. Nid oeddynt yn fodlon iawn i ferch eu curo.

10. Bu Cranogwen yn darlithio ac yn pregethu hefyd. Yr amser hwnnw nid oedd llawer o ferched yn gwneud gwaith felly.

11. Nid oedd pawb yn fodlon i Granogwen ei wneud ar y dechrau. Daethant i weld y gallai hi ei wneud cystal ag un dyn.

12. Bu'n olygydd hefyd. Hi oedd y ferch gyntaf yng Nghymru i wneud gwaith o'r math hwn.

13. "Y Frythones" oedd y llyfr yr oedd hi'n olygydd arno. Deuai allan bob mis.

14. Merched oedd fynychaf yn ysgrifennu iddo. Merched oedd yn ei ddarllen. Dysgu merched Cymru oedd ei waith. Lledu bywyd merched oedd ei amcan.

15. Yn amser Cranogwen nid oedd neb yn meddwl llawer am roi addysg i ferched. Bernid bod dysgu cadw tŷ'n ddigon iddynt hwy.

16. Barnai Cranogwen y dylai merched gael yr un cyfle â bechgyn i ddysgu'r hyn a fynnent.

17. Gwnaeth hi ei gorau gyda'r "Frythones," fel y gwnaeth Ieuan Gwynedd gyda'r "Gymraes," i'w dysgu i feddwl, ac i wneud bywyd yn fwy diddorol iddynt.

18. Heblaw hyn, galwodd Cranogwen ar ferched De Cymru i ymuno â'i gilydd yn un cwmni mawr i ddysgu pobl i fyw'n sobr.

19. Enwodd y cwmni'n "Undeb Dirwestol Merched y De." Gwneir gwaith mawr gan hwn o hyd.

20. Fel hyn dysgodd hyn dysgodd Cranogwen ferched i feddwl drostynt eu hunain, i bwyso arnynt eu hunain, ac i gydweithio â'i gilydd.

21. Dysgodd hefyd y gall merched ddewis eu cwrs mewn bywyd yr un fath â bechgyn. Dangosodd hyn yn ei bywyd ei hun.

22. Yr oedd syniadau fel hyn yn newydd a rhyfedd yn ei hamser hi. Erbyn heddiw y mae pawb yn addef eu bod yn iawn.

23. Fel Buddug a Gwenllian, yr oedd Cranogwen yn arweinydd da. Fel hwynt-hwy, bu hithau'n ddewr iawn, ond nid ar faes y gad.

24. Carodd Gymru a gwnaeth wasanaeth da i'w hoes.

CEIRIOG

25.
Ceiriog.
Bardd y Werin.

1. Y mae llawer bardd da wedi codi yng Nghymru. Dyma enwau rhai ohonynt.

2. Dafydd ap Gwilym, Goronwy Owen, Eben Fardd, Dewi Wyn, Alun, Hiraethog, Islwyn, Mynyddog, Ceiriog, Eifion Wyn.

3. Nid oes neb o'r rhai hyn yn fyw heddiw. Ond bydd Cymry'n darllen eu gwaith tra byddo'r iaith Gymraeg yn bod.

4. Y mae beirdd da yng Nghymru o hyd. Efallai fod rhai ohonynt yn feirdd mwy na neb a fu yng Nghymru o'u blaen.

5. Y mae mwy o ddarllen wedi bod ar waith Ceiriog nag a fu ar waith un bardd arall yng Nghymru hyd yn hyn.

6. Paham hynny? Y mae Ceiriog wedi canu'n syml nes bod pawb yn deall ei waith. Y mae teimlad calon Cymro ym mhob un o'i gerddi.

7. Ganed ef yn 1832. John Hughes oedd ei enw. Cymerodd ei enw barddol oddi wrth yr afon a rêd drwy ei hen ardal—Glyn Ceiriog.

8. Pan oedd yn ieuanc iawn aeth i Fanceinion yn glerc yng ngorsaf y ffordd haearn. Yr oedd hiraeth mawr arno yno.

9. Lle llawn o sŵn oedd yr orsaf ym Manceinion. Yr oedd Ceiriog yn meddwl o hyd am ardal dawel ei febyd, lle'r oedd y grug a'r eithin yn eu blodau, a dim i'w glywed ond si'r nant a chân yr adar.

10. Dyma'r pryd y canodd ei gân fach dlos i "Nant y Mynydd." Dyma hi:

11. Nant y mynydd, groyw, loyw,
Yn ymdroelli tua'r pant,
Rhwng y brwyn yn sisial ganu,—
O na bawn i fel y nant!

12.Grug y mynydd yn eu blodau,—
Edrych arnynt hiraeth ddug
Am gael aros ar y bryniau
Yn yr awel efo'r grug.

13.Adar mân y mynydd uchel
Godant yn yr awel iach,
O'r naill drum i'r llall yn hedeg—
O na bawn fel deryn bach!

14.Mab y mynydd ydwyf finnau,
Oddi cartref yn gwneud cân,
Ond mae nghalon yn y mynydd,
Efo'r grug a'r adar mân.

15. "Alun Mabon" yw enw un o'i brif weithiau. Dyma un pennill o'r gerdd honno:

16.Aros mae'r mynyddoedd mawr,
Rhuo trostynt mae y gwynt,
Clywir eto gyda'r wawr
Gân bugeiliaid megis cynt.
Eto tyfa'r llygad dydd
O gylch traed y graig a'r bryn,
Ond bugeiliaid newydd sydd
Ar yr hen fynyddoedd hyn.

Ar arferion Cymru gynt
Newid ddaeth o rod i rod,
Mae cenhedlaeth wedi mynd
A chenhedlaeth wedi dod.

Wedi oes dymhestlog hir
Alun Mabon mwy nid yw,
Ond mae'r heniaith yn y tir
A'r alawon hen yn fyw.

17. Dyma ddarn o gân fach arall:

Mae'n Gymro byth pwy bynnag yw,
A gâr ei wlad ddinam:
Ac ni fu hwnnw'n Gymro 'rioed,
A wado fro ei fam.

Aed un i'r gad a'r llall i'r môr,
A'r llall i dorri mawn;
A chario Cymru ar ei gefn
A wna y Cymro iawn.

'Does neb yn caru Cymru'n llai,
Er iddo grwydro'n ffôl;
Mae calon Cymro fel y trai
Yn siwr o ddod yn ôl.

DANIEL OWEN

26.
Daniel Owen.
Nofelydd i Gymru.

1. Magodd Cymru ar hyd yr oesau lu o ddynion mawr mewn llawer cylch.

2. Bu llawer ohonynt yn ymladd dros ryddid, y naill â'r cleddyf a'r llall â'r pin ysgrifennu. Treuliodd llawer eu holl fywyd i geisio codi eu cyd-genedl.

3. Bu yma lawer o feirdd o amser Dafydd ap Gwilym a chyn hynny hyd ein dyddiau ni.

4. Bu yma eraill yn ysgrifennu llyfrau ar lawer pwnc er mwyn dysgu a goleuo'r bobl.

5. Mewn un math o ysgrifenwyr bu Cymru'n brinnach na'r rhan fwyaf wledydd y byd. Am amser hir iawn ni chafwyd yma nofelydd.

6. Bu llawer yn ceisio ysgrifennu storïau yn ystod y ganrif ddiwethaf. Un yn unig a ddaeth yn fawr yn y cyfeiriad hwn. Daniel Owen oedd hwnnw.

7. Ganed ef yn yr Wyddgrug yn 1836. Bu ei dad farw pan nad oedd Daniel ond baban.

8. Yr oedd ganddo fam dda a diwyd. Gwnaeth hi ei gorau dros ei bachgen.

9. Cafodd fynd i'r ysgol ac i Goleg y Bala, er mwyn bod yn bregethwr. Gwael iawn oedd ei iechyd ar hyd ei oes.

10. Ar ôl bod yn y Bala am dair blynedd gorfu iddo adael y Coleg am nad oedd yn iach.

11. Gorfu iddo eto beidio â phregethu o gwbl. Yr oedd hyn yn siom mawr iddo.

12. Ar ôl hyn y dechreuodd ysgrifennu ei nofelau. Efallai na fyddai wedi eu hysgrifennu onibai iddo fethu â mynd ymlaen â'i waith fel pregethwr.

13. Ni fedrai ennill digon o arian i gael bwyd a dillad wrth ysgrifennu, felly agorodd siop dilledydd yn yr Wyddgrug.

14. Yn y dref honno y bu fyw hyd ddiwedd ei oes, ac yno y bu farw yn 1895, pan nad oedd ond 59 mlwydd oed. Yno y mae ei fedd, a chofgolofn iddo.

15. Dyma enwau ei nofelau: Y Dreflan, Rhys Lewis, Enoc Huws, a Gwen Tomos. Ysgrifennodd hefyd Straeon y Pentan.

16. O'r rhai hyn Rhys Lewis yw'r fwyaf adnabyddus. Y mae'r cymeriadau sydd yn hon mor rial â phe baent wedi byw a bod yn y byd.

17. Y mae pob Cymro darllengar yn adnabod Wil Bryan, Abel Hughes, Mari Lewis, Tomos a Barbara Bartley, Bob, a Seth, a Rhys Lewis ei hun.

18. Dim ond nofelydd gwir fawr a fedrai greu cymeriadau byw fel hyn. Ni chafwyd erioed gystal darlun o fywyd gwerin Cymru ag a geir yn Rhys Lewis.

19. Er bod llawer nofel ac ystori Gymraeg wedi eu hysgrifennu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, hyd yn hyn ni chododd Cymru nofelydd mwy na Daniel Owen.

20. Nid oes yma neb a haedda'n well nag ef y teitl o Nofelydd Cymru.

GOFYNIADAU AR Y GWERSI

I.

1. Pa hanes a geir o ambell ogof?
2. Enwch ddwy dref ar Afon Tywi, a dwy ar Afon Teifi.

2.

1. Pam y daeth y Rhufeiniaid i'r wlad hon?
2. Dangoswch sut yr oedd Caradog yn ddewr.

3.

Pam y concrwyd y Cymry gan y Rhufeiniaid ?
2. Pa les a wnaeth y Rhufeiniaid yn y wlad hon?

4.

1. Sut un yw Cymro iawn?
2. Beth a wnaeth y Saeson wedi dyfod yma?

5.

1. Pwy oedd Modred a Bedwyr?
2. Beth oedd Y Ford Gron?

6.

1. Sut y cafodd Hywel Dda addysg?
2. Pa le y mae Hen-Dŷ-Gwyn-ar-Dâf? Beth yw ei enw Saesneg?

7.

1. Pa bryd y daeth y Normaniaid i'r wlad hon?
2. Enwch ddeuddeg castell yng Nghymru.

8.

1. Pa waith da a wnaeth Yr Arglwydd Rhys?
2. Pam oedd eisiau gyrru'r Norman o Gymru?

9.

1. Beth a gollodd Cymru wrth golli Llywelyn?
2. Ym mha le y bu Llywelyn farw?

1O.

1. Am ba beth yr ymladdai Owen Glyn Dŵr?
2. Sut wlad oedd ef am i Gymru fod?

11

1. Sut ymladd a fu yng Nghymru ar ôl amser Owen Glyn Dŵr?
2. Am ba beth y crogwyd John Penry?

12

1. Pam y dywedir mai'r Beibl yw'r rhodd fwyaf a gafodd y Cymry erioed?
2. Beth a wyddoch am yr Esgob Morgan?

13.

1. Pwy oedd y Ficer Pritchard?
2. Beth oedd "Cannwyll y Cymry"?

14.

1. Sut rai oedd ysgolion Griffith Jones?
2. Pam y dywedir bod Griffith Jones wedi gwneud gwaith mawr?

15.

1. Beth a wnaeth Charles o'r Bala?
2. Beth yw gwerth yr Ysgol Sul?

16.

1. Sut y daeth Mari Jones i wybod y Beibl?
2. O ba le y cafodd hi arian i brynu un?

17.

1. Ysgrifennwch un o emynau Williams Pantycelyn.
2. Pam y peidiodd Williams â mynd yn ddoctor?

18.

1. Beth yw "gwaith cotwm," "peiriant nyddu," a "glofa"?
2. Beth a wnaeth Robert Owen?

19.

1. Pa ddau waith mawr a wnaeth Ieuan Gwynedd?
2. Sut y cafodd Ieuan Gwynedd addysg?

20.

1. Pa help a roes Hiraethog i'w gyd-genedl?
2. Beth oedd "Yr Amserau"?

21.

1. Beth oedd gwaith mawr Hugh Owen?
2. Pa le y mae Colegau Prifysgol Cymru?

22.

1. Pam y gelwir Henry Richard yn Apostol Heddwch?
2. Sut y mae ei waith yn dwyn ffrwyth?

23.

1. Beth oedd amcan bywyd Syr Owen M. Edwards?
2. Sut lyfr yw " Cymru'r Plant " ?

24.

1. Sut yr oedd Cranogwen yn ddewr?
2. Beth oedd amcan "Y Frythones"?

25.

1. Pam y mae'r Cymry'n hoff o waith Ceiriog?
2. Ysgrifennwch un pennill o'i waith.

26.

1. Enwch lyfrau Daniel Owen.
2. Rhoddwch dipyn o hanes bywyd Daniel Owen.

GEIRFA

MAE'R llythrennau c, p, t, g, b, d, ll, m, rh, ar ddechrau gair yn newid ar ôl geiriau neilltuol, fel hyn :

gb
ciei gi ei chify nghi
pêlei bêl ei phêlfy mhêl
tŷei dŷ ei thŷfy nhŷ
gwraigei wraig fy ngwraig
bysei fysfy mys
drwsei ddrwsfy nrws
llawei law
mamei fam
rhawei raw

Felly, wrth chwilio am air fel nghi, edrycher am ci, etc. Os methir â chael gair i ddechrau gydag a, e, i, o, u, w, y, edrycher dan y llythyren g, ac weithiau h, fel wraig yn y rhestr uchod.

m., masculine; f., feminine; pl., plural.

---

Aberth, m. sacrifice.
Adeilad, m. building.
Adrodd: to recite.
Addysg, f.: education.
Aelod Seneddol, m.: Member of Parliament.
Afiach: unwell, sickly.
Alcam, m. tin.
Amcan, m.: aim.
Annibyniaeth, m.: independence.
Anwybodus: ignorant.
Apostol, m. apostle.
Arf, m.: tool, weapon.
Arweinydd, m.: leader.
Barddol: bardic.
Brwydr, f. battle.
Brwyn, f.pl.: reeds.
Bugail, m. shepherd.
Caban, m.; hut.
Cadwyn, f.: chain.
Caergrawnt, f.: Cambridge.
Caeth: bound, a slave.
Cais, m. request.
Cam, m.: wrong.
Caneuon, f.pl.: songs.
Canrif, f.century.
Carn, m.hilt.
Carw, m.deer.
Cenedl, f. nation.
Cenedlaethol: national.
Cerdd, f.: song.
Clwyf, m.: wound..
Cofgolofn, f.: statue.
Cotwm, m.: cotton.
Creadigaeth, f.: creation.
Crefft, f.: trade, profession.
Cweryl, m. quarrel.
Cyd-genedl, f.: one's own nation.
Cyfieithu to translate.
Cyfle, m. chance.
Cyfraith, f.: law.
Cymdeithas, f.: society.
Cynhadledd, f.: conference.
Cywilydd, m. shame.
Dadlau: to plead.
Darlith, f.: lecture.
Deddf, law.

Dewrion, m.pl.: brave ones, heroes.
Dial: to take revenge.
Diddorol: interesting.
Digysur: without comfort.
Dilledydd, m.: draper.
Dylanwad, m.: influence.
Eangderau, m.pl.: expanses.
Edafedd, m.: yarn.
Eithin, f.pl.: furze, gorse.
Esgob, m. bishop.
Estron, m. foreigner.
Ffin, f.: boundary.
Ffurf, f. form, shape.
Golygydd, m.: editor.
Grug, m.: heather.
Gwadu: to deny.
Gwasanaeth, m.: service.
Gwehydd, m.: weaver.
Gweinidog, m.: minister.
Gwenwyn, m.: poison.
Gwerin, f.: the common people.
Gwiw (nid): it is (was, would be) of no use.
Gŵyr Gower.
Haid, f.: large number.
Heddwch, m.: peace.
Llanfair ym Muallt: Builth.
Llanelwy: St. Asaph.
Llym: sharp.
Llyw, m. leader, captain.
Mawrion, m.pl.: great ones.
Mebyd, m.: boyhood.
Mês, f.pl.: acorns.
Mynach, m.: monk.
Nawdd Sant, m.: Patron Saint
Neges, m. message.
Nod, m. or f.: mark.
Nyddu to spin.
Offer, m.pl.: tools.
Peiriant, m. machine.
Pennill, m. verse of poetry.
Penuchel: haughty.
Picell, f. spear.
Porthor, m. porter, doorkeeper.
Prifysgol, f. University.
Rhagorol: excellent.
Rhodd, f. gift.
Rhyd, f. ford.
Rhyddid, m.: freedom.
Sarhau: to insult.
Sciw, f.: settle.
Si, m. murmur.
Siom, m. disappointment.
Swydd, f.: office.
Syml: simple.
Trum, m. ridge, bank.
Tylino: to knead.
Ymherodr, m.: Emperor.
Ymuno: to join together.
Ystrad Fflur: Strata Florida.