Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern/Cynwysiad

Cofiant Darluniadol Y Parch William Williams o'r Wern

gan David Samuel Jones

Y CYNWYSIAD.

PENNOD I.

DYNION gwerth eu cofio—MR. WILLIAMS yn un o honynt Lle ei enedigaeth—Enw ei gartref yn cael ei sillebu mewn gwahanol ddulliau—Amgylchoedd ei gartref yn fanteisiol i berchenogion Athrylith—Priodas rhieni ein gwrthddrych—Nodwedd ei henafiaid Y Parch. John Williams, Dolyddelen, yn cael ei ddefnyddio yn offeryn i ddychwelyd mam MR. WILLIAMS at grefydd—Ei frodyr a'i chwiorydd —Cyfamod ei dad âg ef—Yntau yn ei gadw— Myned i Frynygath, neu i Lanfachreth, cyn adeiladu Capel Penystryd—Cymeryd llwy oddiar fuarth Cwmeisian Uwchaf—Ei fam yn myned ag ef i'w danfon yn ol, ac yn gweddio drosto—Ei hoenusrwydd yn amlwg—Ei dad yn ofni y byddai yn od ar holl blant yr ardaloedd—Henafgwr yn yr ardal yn ei weled yn wahanol i blant eraill y Cwm—Tuedd Athronyddol ei feddwl yn dyfod i'r golwg yn foreu ar ddydd ei fywyd.

PENNOD II.

EI FYNEDIAD YN SAER COED, A'I ARGYHOEDDIAD 1791—1794.

Natur yn amgylchoedd cartref ein gwrthddrych yn cael aros heb ei llychwino gan law dyn—Y trigolion gynt yn ymgadw yn ffyddlon i natur mewn bwydydd a gwisgoedd Cedyrn yn preswylio yma gynt—Ein gwrthddrych yn fyw i bob peth natur—Yn penderfynu myned yn saer coed—Ei hyfrydwch yn ei gelfyddyd—Dyfod i wybodaeth. helaethach o'r natur ddynol wrth ddilyn ei grefft— Arferion annuwiol yn yr ardal—Anrhydeddu y gwŷr a enillent yn y campau llygredig Yn anhawdd ymgadw rhag cymeryd rhan ynddynt—Y tylwythau teg a'r swynyddion—Ysbrydion yn ymddangos mewn lleoedd neillduol yn yr ardal—Y dylanwadau yr ydoedd ein gwrthddrych yn agored iddynt—Heb gael addysg foreuol—Ysgolion yn ychydig ac yn anaml y dyddiau hyny—Manteision crefyddol yn Llanuwchllyn—Eglwys Penystryd yn ganghen o eglwys Llanuwchllyn—Rhys Dafis yn pregethu yn Medd-y-coedwr—Ein gwrthddrych yn yr oedfa—Gwr a gwraig y ty yn ofni iddo derfysgu yr addoliad—Lewis Richard yn ei gyrchu yn nes i gyfeiriad y tân—Y testun y pregethwyd arno, a'r emyn a ganwyd ar ddiwedd yr oedfa—Y llanc wedi. ei derfysgu yn ei enaid gan y gwirionedd—Bedd-y-coedwr mewn lle unig ac anghyspell—Ychydig o fanylion am helyntion bywyd a symudiadau Rhys Dafis Ei lafur a'i nodweddau—Ei farwolaeth a'i gladdedigaeth—Ei weithredoedd da yn trosglwyddo ei goffadwriaeth yn barchus i'r oesau a ddelo ar ol.

PENNOD III.
O'I ARGYHOEDDIAD HYD NES Y DECHREUODD BREGETHU 1794—1800.

Yr oedfa yn Medd-y-coedwr Capel cyntaf Penystryd—Neillduo Mr. William Jones yno yn weinidog—Prophwydoliaeth yr hen brophwyd o Bontypool am dano—Diwygiad crefyddol yn Mhenystryd—Mr. Jones yn anghofio am ei anifail—Mynegiad yr Hybarch Owen Thomas, Brynmair, am nodwedd WILLIAMS yn ei ieuenctyd—Myned i'r gyfeillach am y tro cyntaf—Y gweinidog a'r eglwys yn methu a deall beth i ddywedyd wrtho —Ei dderbyn yn gyflawn aelod—Yntau yn ymwrthod â chwareuon pechadurus—Teimlo gwasgfa a chaledi yn ei feddwl—Cael ymwared trwy aberth y groes—Dylanwadau teuluaidd yn fanteisiol iddo —Ei chwaer Catherine ac yntau yn cyd—deithio i Benystryd—Morris Roberts, Gwynfynydd, yn eu gwylio—MR. WILLIAMS yn adgofio am hyny— Ofni cymeryd rhan yn y moddion cyhoeddus Ei fam ac yntau yn gweddio wrthynt eu hunain—Ei weddi gyhoeddus gyntaf—Yr aelwyd yn lle manteisiol i ymarfer ar gyfer yr addoliad cyhoeddus—Hen ddiaconiaid Penystryd gan Gwilym Eden— Buont yn garedig i'n gwrthddrych—Ei barch yntau iddynt—Ei alw yn "Gorgi bach" yn Maentwrog—Hoffi myned i Lanuwchllyn—Mewn enbydrwydd am ei einioes wrth fyned oddi yno tuag adref—Cael ei waredu—Yn cynyddu mewn crefydd—Yr eglwys yn ei anog i ddechreu pregethu—Yntau er yn ofni yn ufuddhau—Ei destun cyntaf—Huw Puw o Dyddyngwladys, yn ei glywed yn pregethu mewn llwyn o goed—Pregethu yn Nhyddynybwlch —Mr. Jones yn ei ganmol—Coffadwriaeth gwr a gwraig Tyddynybwlch yn fendigedig—Y son am ein gwrthddrych yn ymledu—Prinder llyfrau—Ei hoff awduron—Ei chwaer Catherine gynorthwyo Y diafol yn ei demtio—Gorchfygu y demtasiwn Yr Hybarch William Griffith, Caergybi, yn cael ei demtio yn gyffelyb—MR. WILLIAMS yn cael amrai waredigaethau—Myned rhagddo gyda gorchwyl mawr ei fywyd—Pregethu yn effeithiol yn Ábergeirw mawr—Cael profedigaeth ddigrifol wrth bregethu yn Nhyddyn mawr—Ei hunanfeddiant yntau yn ei gwyneb—Pregethu yn "Y Parc," Cwmglanllafar—Barn un o oraclau Llanuwchllyn am dano—Yr enwad Annibynol yn fychan yn Meirionydd ar y pryd—Erbyn hyn wedi cynyddu yn ddirfawr.

PENNOD IV.

O'R ADEG Y DECHREUODD EFE BREGETHU HYD EI YMSEFYDLIAD YN Y WERN 1800—1807.

MR. WILLIAMS yn fedrus fel saer coed—Ei hoffder at ei gelfyddyd yn lleihau—Ei gariad at bregethu yn cynyddu—Mynachlog y Cymer—Coedio Ysgubor Dolfawr, Llanelltyd—Myned at y Parch. William Jones i'r Ysgol—Dechreu arfer ysgrifenu—Awyddu am fanteision addysgol helaethach—Y Parch. John Roberts, Llanbrynmair, yn ei anog i fyned i Fwlchyffridd—Yntau yn myned yno, ac yn lletya yn Ngallt-y-ffynon—Ei athraw yn Mwlchyffridd—Trwstaneiddiwch MR. WILLIAMS gyda'i Saesonaeg—Cael ei boeni am hyny—Dyfod i gyfathrach agosach â'r Parch. John Roberts o Lanbrynmair Gadael Bwlchyffridd—Pregethu Saesonaeg yn Mwlchyffridd—Gwerthu y ddeadell ddefaid—Cael ei gynal yn yr Athrofa â'r arian a dderbyniodd efe am danynt—Myned i Athrofa Wrexham—Anfon am gyfieithydd rhyngddo ef a Miss Armitage—Ysgrif Dr. Jenkin—Y myfyrwyr yn chwerthin wrth wrando ar MR. WILLIAMS yn adrodd ei wersi—Yr athraw yn gwahardd hyny— Ei gydefrydwyr—Derbyn galwad o Horeb, sir Aberteifi—Penderfynu ymsefydlu yno—Y cyfarfod yn Liverpool—Mr. Thomas Jones o Gaer yn ei anog i ymsefydlu yn Wern a Harwd—Yntau yn cydsynio—Rhagluniaeth y nef yn cyfryngu yn brydlon—Gwasanaeth Mr. Jones, Caer, i'r Enwad Annibynol yn y Gogledd—Ei ewyllys—Ei farwolaeth a'i gladdedigaeth—Cadw ein gwrthddrych yn y Gogledd—Yntau. yn gadael yr Athrofa ac yn ymsefydu yn y Wern,

PENNOD V.

O'I YMSEFYDLIAD YN Y WERN HYD ADEILADIAD CAPEL CYNTAF Y RHOS 1807—1812.

Agosrwydd y Wern i Wrexham—Y myfyrwyr o Athrofa Wrexham yn pregethu yn y Wern o'r dechreuad—MR. WILLIAMS yn un o'r rhai cyntaf i bregethu i'r Annibynwyr yn yr ardal—Ysgrif y Parch. J. Thomas, Leominster, yn y Beirniad—Y flwyddyn 1807 yn un hynod yn hanes eglwys y Wern—Adeiladu ei hail gapel—Ymsefydliad MR. WILLIAMS yn yr ardal—Myned i lettya at Mr. Joseph Chalenor—Pregethu yn Nghymanfa Machynlleth cyn cael ei ordeinio—Aros yn y Wern am yn agos i flwyddyn cyn ei urddiad—Tystiolaeth Mr. Evans, Plas Buckley—Bedyddio merch fechan yn mhen dau ddiwrnod ar ol ei ordeinio—Nifer achosion yr Annibynwyr yn siroedd Dinbych a Fflint yn ychydig ar cychwyniad gweinidogaeth MR. WILLIAMS—Yntau yn ymwroli i'w waith—— Agoriad y capel cyntaf yn Rhesycae—Y Wern yn dyfod yn enwog drwy ei chysylltiad â MR. WILLIAMS—"Cymanfaoedd yr Annibynwyr" Sefydlu eglwys yn y Rhos—Ei nifer ar y pryd—Mr WILLIAMS yn cymeryd ei gofal—Ei ymweliad âg Athrofa Wrexham Ei wasanaeth i'r enwad drwy hyny—Yn ymroddi i deithio y wlad yn achos yr Efengyl—Anghyfleusderau teithio—Tystiolaeth Mr Thomas, Ty'n-y-wern, am MR. WILLIAMS yn dilyn Mr Hughes, o'r Groeswen, ar un o'i deithiau casglyddol yn y Gogledd—Llyfr casglu Mr. Hughes—Eglwys y Rhos yn llwyddo—Adeiladu ei chapel cyntaf—MR. WILLIAMS yn casglu ato.

PENNOD VI.

O ADEILADIAD CAPEL CYNTAF Y RHOS HYD GYMANFA HOREB 1812—1820

Dechreu achosion newyddion yn Llangollen a Rhuabon—Rhywbeth heblaw rhagrith—Yr eglwysi ag eithrio Harwd, yn cynyddu dan weinidogaeth MR. WILLIAMS—Ei arddull bregethwrol—Oedfa yn Nhowyn, Meirionydd—Y dadleuon duwinyddol— Hergwd i Arminiaeth—MR. WILLIAMS yn Galfiniad lled uchel yn nyddiau boreuaf ei weinidogaeth —Gwasanaeth Mr. Roberts o Lanbrynmair, a MR. WILLIAMS—Tystiolaeth yr Hybarch W. Daniell, Knaresborough, am y cyfnewidiad a gymerodd le yn marn ein gwrthddrych ar bynciau athrawiaethol crefydd—Rheswm MR. WILLIAMS dros newid ei farn—Ei atal i bregethu yn Sir Fynwy—Ei gyd-gynorthwywyr—Y"Prynedigaeth," a'r "Galwad Ddifrifol" Rhoddi ystyr fasnachol i'r Iawn— Ystyried y rhai a gilient oddiwrth yr Athrawiaeth hono yn gyfeiliornwyr peryglus—Poblogrwydd MR. WILLIAMS fel pregethwr—Ei briodas Myned i drigianu i Langollen—Yr achos Annibynol yno —Agoriad capel Llangollen—Yr ysbryd cenadol yn deffroi yn y wlad—Y Deheudir yn blaenori—Cymanfa y Groeswen, a Chyfarfod Cenadol Aber— tawe—Cychwyniad yr achos Cenadol yn y Gogledd Cyfarfodydd Llanfyllin a Threffynon Ein gwrthddrych yn cymeryd dyddordeb yn y Cymdeithasau Beiblaidd a Chenadol—Apeliad y Parch. Richard Knill—Effaith yr apeliad ar MR. a MRS. WILLIAMS—Ei Araeth nodedig yn Llangollen— Cymanfa Horeb, Sir Aberteifi—Tystiolaethau yr Hybarch W. Evans, Aberaeron, y Parch. J. B. Jones, B.A., a Hiraethog, am y nerthoedd rhyfedd oedd yn cydfyned â phregeth ein gwrthddrych yn y Gymanfa hono

PENNOD VII.

O GYMANFA HOREB HYD YR OEDFA YN ABERDARON 1820—1823.

MR. WILLIAMS yn y Deheudir yn casglu at gapel newydd Llangollen—Adgofion y Parch. D. Jones, Gwynfe, am y daith hono——Cynghorion MR. WILLIAMS iddo—Mr. Jones yn methu a'i gael yn WILLIAMS O'R WERN fel oedd ganddo ef yn ei feddwl —Yn ei gael yn Nghrugybar i fyny â'r syniad oedd ganddo am dano cyn y daith hono—Dr. Thomas, Liverpool, yn ysgrifenu adgofion Mr. Jones— Parch. Richard Knill a John Angel James—Dr. William Rees—Cymanfa y Rhos—Ymddyddan ynddi ar y priodoldeb o gychwyn y "Dysgedydd Crefyddol" Penderfynu gwneuthur hyny mewn cyfarfod yn Ninbych—Arwyddo y Cytundeb— Dull a threfn ei gychwynwyr o'i ddwyn yn mlaen —Gwyr galluog wedi bod yn ei olygu o'i gychwyniad—Ei ddylanwad yn ddaionus ar y wlad—Cyfarfod Cenadol yn Nghaernarfon—Rhoddi Llangollen a Rhuabon i fyny—Pregethu pregeth Genadol yn Llundain—Oedfa hynod yn Aberdaron—Y gweinidogion a gyfodwyd i bregethu dan weinidogaeth MR. WILLIAMS—Ein dyled i Harwd

PENNOD VIII.

O'R OEDFA YN ABERDARON HYD YR OEDFA YN NGHAPEL Y WESLEYAID YN Y RHOS 1823—1831.

Cyfnod arbenig yn hanes MR. WILLIAMS—Cymanfa Llanerchymedd—Darluniad Gwalchmai o'n gwrthddrych yn pregethu ynddi ar y "wlad well" Helaethu Capel y Wern i'w faintioli presenol— Eglwys Rhuthyn mewn helbul—MR. WILLIAMS yn gwasanaethu mewn angladd yn Rhuthyn—Rhoddi Harwd i fyny—Llythyr at y Parch. C. Jones, Dolgellau—Crynodeb o bapyr yr Hybarch S. Evans, Llandegla—Nodwedd MR. WILLIAMS fel gweinidog a bugail—Llythyr y Parch. R. Roberts, Rhos—MR. WILLIAMS yn addaw myned i bregethu i'r Beast Market, Wrexham—Cael oedfa hynod yno—Gweinidog perthynol i'r Ranters yn tystio mai o dan bregeth MR. WILLIAMS yr argyhoedd— wyd ef—Merch ieuanc o'r Frondeg yn ymuno â'r Ranters yn Wrexham—Ei mam yn pryderu yn ei chylch MR. WILLIAMS yn tawelu ei meddwl— Tystiolaeth y Parch. J. Rowlands, Talsarn, am "Bregeth y mamau "yn y Rhos

PENNOD IX.

O'R OEDFA YN NGHAPEL Y WESLEYAID YN Y RHOS HYD EI YMADAWIAD O'R TALWRN 1831—1834.

Tystiolaeth yr Hybarch Humphrey Ellis, Llangwm, am MR. WILLIAMS fel pen teulu—Ysgrifau y Parch. J. Thomas, Leominster, ar Robert Jones, Y Stryd—Llythyr yr Hybarch D. M. Davies, Talgarth—MR. WILLIAMS yn pregethu yn Nghapel Iwan, Sir Gaerfyrddin Cymanfa Trelech —Mr. Davies, Talgarth, yn pregethu yn y Wern— Morwyn MR. WILLIAMS yn ceisio ganddo ail adrodd un pen o'i bregeth iddi—Tystiolaethau Miss Jones, Plas Buckley, a Mr. William Jones, Rossett, am grefyddolder Mr. Williams yn ei deulu—Tystiolaeth Mrs. Mason am bregethau effeithiol o eiddo MR. WILLIAMS Dau ddyn annuwiol yn teimlo cywilydd o'u buchedd wrth ei wrando yn pregethu—Teithiau mynych ein gwrthddrych yn y cyfnod hwn—Pregethu yn Nghwmeisian ganol—Marwolaeth bruddaidd y Parch. David Jones, o Dreffynon—MR. WILLIAMS yn Swyddi Meirionydd a Threfaldwyn yn areithio dros ryddhad y caethion yn y West Indies—Cymanfa Colwyn—Marwolaeth y Parch. John Roberts o Lanbrynmair—Miss Williams yn cychwyn "Boarding School" yn ei chartref MR. WILLIAMS a'i deulu yn symud i fyw o'r Talwrn i Fryntirion Bersham—Gweddi effeithiol o'i eiddo wrth ymadael

PENNOD X.

O'I YMADAWIAD O'R TALWRN HYD EI SYMUDIAD I LIVERPOOL 1834—1836.

MR. WILLIAMS yn parhau i deithio llawer—Ei oes ef yn un drafferthus i weinidogion gydag adeiladu addoldai newyddion—Annibynwyr y Gogledd yn edrych ato ef am gymhorth—Blinder y Parch. D. Griffith, Bethel, gydag achos Manchester— Cydymdeimlad a ffyddlondeb MR. WILLIAMS iddo —Talu dyled capel Manchester—Parotoi at y Cydymegniad" Cyffredinol—Y Cyfarfodydd yn Ninbych a Rhaiadr—gwy—Llafur a haelioni MR. WILLIAMS gyda'r symudiad—Ei ddylanwad daionus mewn aneddau pan ar ei deithiau pregethwrol—Ei gefnogaeth yn sicrhau llwyddiant y symudiadau yr ymgymerai efe â hwynt—Adroddiad y "Cydymegniad"—Talu £24,000 o ddyled yr enwad— Deffroad ysbrydol yn dilyn hyny yn yr eglwysi— Anfon galwad o eglwys Rhaiadr—gwy i MR. WILLIAMS—Yn cerdded "rhwng dau leidr"—Cystudd a marwolaeth Mrs. Williams—Ei Chofiant gan y Parch. T. Jones, Ministerley—Trallod dwys MR. WILLIAMS ar ol ei briod—Teimlo awydd i symud o'r Wern—Cael ei alw i wasanaethu am Sabbath i'r Tabernacl, Liverpool—Yr eglwys hono heb weinidog ar y pryd—Holi MR. WILLIAMS am weinidog—Yntau yn cynyg ei hun iddynt—Rhoddi galwad iddo—Merch ieuanc o'r Wern yn wylo pan roddwyd y mater gerbron yr eglwys—Yr holl Dywysogaeth yn anfoddlon iddo symud—Arwyddo yr ardystiad dirwestol cyn symud i Liverpool—Yr ocsiwn goffi—Ei bregeth ymadawol

PENNOD XI.

O'I SYMUDIAD I LIVERPOOL HYD YR WYL DDIRWESTOL YN NHREFFYNON 1836—1838.

Amgylchoedd Newydd MR. WILLIAMS yn wahanol i'r hyn oeddynt yn ei hen faes—Eglwys y Tabernacl yn ei dderbyn yn groesawgar—Ei fynediad i Liverpool yn ychwanegu at gysur Mr. Pierce—Liverpool yn methu ysgaru y Wern oddiwrth ei enw—Ei ofal am un teilwng i'w olynu yn y Wern a'r Rhos—Ei lythyr at y Parch. E. Evans, Llangollen—Cyflwyno Tysteb i MR. WILLIAMS—Pregethu yn Nghymanfa Colwyn—Boneddiges Seisnig o Liverpool yno yn ei wrando—MR. WILLIAMS yn parhau yn llawn gweithgarwch—Ymosodiad arno yn y Papyr Newydd Cymraeg"—Y Bedydd olaf a weinyddodd yn y Wern—Bedyddio baban yn Bethesda—Cymanfa Ddirwestol Caernarfon—Ysgrif yr Hybarch B. Hughes, Llanelwy—Cyfarfodydd yn Nhreffynon—MR. WILLIAMS yn cael oedfa hynod yno—Ei nodwedd Gymreig— Ordeinio dau weinidog yr un diwrnod yn Nhreffynon, y naill i'r Saeson a'r llall i'r Cymry— Cynghor MR. WILLIAMS i'r Gweinidog Cymreig—Ei eiriau yn cael eu hystyried yn rophwydoliaethol Gwyl Ddirwestol Treffynon—Llawer o bregethwyr enwog wedi eu cyfodi yn Nghymru

PENNOD XII.

O WYL DDIRWESTOL TREFFYNON HYD YR YSTORM FAWR YN LIVERPOOL 1838—1839.

MR. WILLIAMS yn parhau i deithio llawer—Pregethu yn Nghyfarfod Urddiad Mr. Thomas yn Glandwr—Llythyr y Parch J. Davies, Taihirion— Yr achos yn llwyddo yn y Tabernacl Cyfeillgarwch MR. WILLIAMS gyda'r Parch. Henry Rees— Cynghori y Parch. H. Ellis, Llangwm—Lladron yn tori i'w dŷ ar y Sabbath—Bedyddio merch fechan y Sabbath hwnw—Dirwest yn bwnc y dydd—MR. WILLIAMS yn cael anwyd wrth fyned i gyfarfod dirwestol Mostyn—Dychwelyd adref yn wael iawn —Ei gyfeillion yn ofni na byddai iddo byth wella —Yntau yn cryfhau—Myned i Nanerch—Anfon llythyr at ei fab ieuengaf—Cael derbyniad croesawgar yn Nanerch—'Walk' WILLIAMS Wern— Myned am daith drwy ranau o Arfon a Meirion— Dychwelyd yn ol i Liverpool—Myned i Ddublin ac Abertawe Y gwynt yn ei gadw am wythnos. yn Nghaergybi—Anerchiad effeithiol o'i eiddo yn y Tabernacl—Cyrhaeddyd i Abertawe a lletya yn y Sketty—Dychwelyd yn sydyn i Liverpool—Ail—ddechreu pregethu—Myned gyda'i ferch henaf i Landrindod Dychwelyd oddiyno wedi ymsirioli yn fawr—Dal i bregethu drwy y gauaf dilynol— Ystorm fawr 1839.

PENNOD XIII.

O ADEG YR YSTORM FAWR YN LIVERPOOL HYD GYMANFA BETHESDA.—1839

Ystorm fawr Liverpool Y Parch R. Parry, (Gwalchmai) yn galw yn nhy MR. WILLIAMS dranoeth wedi yr ystorm—Gweddi effeithiol o eiddo MR. WILLIAMS y boreu hwnw—Yr ystorm yn effeithio yn niweidiol ar iechyd ei ferch henaf, ac ar yr eiddo yntau hefyd—Llythyr Mr. Edwyn Roberts, Dinbych—Helynt "cario y faine" yn Liverpool—Agoriad capel y Rhos—Cymanfa Bethesda Llythyr y Parch. D. Griffiths—MR. WILLIAMS yn pregethu yn Bethel, ac yn areithio ar ddirwest yn Siloh, Felin Heli—Ei bregeth nodedig ar etholedigaeth yn Bethesda "Hen Gymanfaoedd," gan Mr. W. J. Parry, C.C—Cymanfa Beth— esda y ddiweddaf i MR. WILLIAMS bregethu ynddi —Anghydfod rhwng Dr. Arthur Jones a Mr. WILLIAMS Dr. W. Rees yn llwyddo i'w cymodi a'u gilydd—Dr. Arthur Jones yn ei hebrwng ymaith i "gwr pellaf y traeth."

PENNOD XIV.

O GYMANFA BETHESDA HYD EI FARWOLAETH 1839—1840.

Y meddyg yn ei gynghori i adael Liverpool— Datod ei gysylltiad ág eglwys y Tabernacl—Ei lafur a'i lwyddiant yn Liverpool, gan y Parch. Thomas Pierce—Eglwys y Wern a'r Rhos yn ei wahodd i ail ymsefydlu yn eu plith—Terfynu ei weinidogaeth yn Liverpool—Eglwys y Tabernacl yn teimlo yn ddwys o herwydd ei ymadawiad—Yn ail ddechreu yn hen faes ei lafur—Diwygiad yn yr eglwysi—Cyfarfod pregethu hynod yn y Wern— Ei anwyl Elizabeth yn gwanychu—Y tad a'r ferch wedi eu caethiwo yn eu gorweddfanau—Y ddau yn ymddyddan â'u gilydd am y nefoedd Cyfarfod pregethu effeithiol yn y Rhos—Y Parchn. W. Rees, Dinbych; R. Jones, Rhuthyn; W. Griffith, Caergybi; a Joseph Jones, Ysw., Liverpool, yn talu ymweliad â MR. WILLIAMS—Yr olygfa pan oeddynt yn ymadael yn un wir effeithiol Dr. Chidlaw yn ymweled â MR. WILLIAMS—Marwolaeth Miss Williams—Yntau yn gwaelu yn gyflym wedi ei cholli hi—Ymweliad ei chwaer âg ef—Achos eneidiau—Galw ato swyddogion yr eglwysi—Ei farwolaeth a'i gladdedigaeth—Breuddwyd hynod o eiddo y Parch. Moses Ellis—Marwolaeth Mr. James Williams, mab hynaf ein gwrthddrych—Ei fab a'i ferch ieuengaf yn ymfudo i Awstralia— Llythyr oddiwrth unig fab ein gwrthddrych.

PENNOD XV.

NODWEDDION NEILLDUOL EIN GWRTHDDRYCH.

Y Dyn, y Cristion, a'r Pregethwr—Talu ymweliad a Thy Newydd, Chwilog Hunanfeddiant yn. ngwyneb tro trwstan wrth fwrdd ciniaw—Yn gyfaill i werin ei wlad—Cynadledd Cymanfa Bethel— Cefnogi y symudiad dirwestol—Adnabyddiaeth drwyadl MR. WILLIAMS o'r natur ddynol—Natur yn datguddio iddo ei chyfrinach—Ei ymweliad a Phenlan—Ei wybodaeth dduwinyddol—Ei enwogrwydd fel pregethwr—Newid ei arddull bregethwrol a'i olygiadau duwinyddol yn gyfamserol— Y "system newydd"—Cyfodiad MR. WILLIAMS yn ddechreuad cyfnod newydd yn hanes y weinidogaeth efengylaidd yn Nghymru—Ymdrechu am syniadau cywir am Berson Crist—Gweled y Beibl a natur yn gyson â'u gilydd yn eu dysgeidiaeth—Yn athronydd gwych—Trafod pynciau tywyll mewn dull eglur a goleu—Gallu arbenig i ddefnyddio cymhariaethau yn ei bregethau Gweithiau y Parch. Jacob Abbott—Pregethau gwahanol ar yr un testynau Tystiolaeth yr Hybarch Thomas Hughes, gynt o Fachynlleth, am MR. WILLIAMS fel pregethwr—Adgofion gan yr Hybarch William Roberts, Penybontfawr—Englynion Coffadwriaethol gan yr

Hybarch Gwalchmai.

PENNOD XVI.

NODWEDDION ARBENIG EIN GWRTHDDRYCH FEL PREGETHWR.

Un o ragoriaethau MR. WILLIAMS fel pregethwr Darluniad o hono gan y Parch. William Rees, D.D. Ysgrif y Parch. Owen Thomas, D.D.— Nodiadau gan y Parch. Robert Roberts, Rhos.

PENNOD XVII.

NODIADAU AR ATHRYLITH EIN GWRTHDDRYCH.

PENNOD XVIII.

NODWEDDAU PREGETHWROL EIN GWRTHDDRYCH, GAN DRI O DYSTION.

Ysgrif y Parch. David Morgan, Llanfyllin— Anerchiad y Proff. H. Griffith, F.G.S., Barnet— Nodiad gan Dr. David Roberts (Dewi Ogwen), Wrexham

PENNOD XIX.

NODIADAU CYFFREDINOL AC AMRYWIOL

MR. WILLIAMS yn pregethu yn yr Efail Newydd—Ei ysbryd cyhoeddus—Hoffder at blant—Oedfaon hynod o'i eiddo yn Machynlleth, Penystryd,

Llangwm, Nannerch, Ynysgau, Caergybi, Bodffordd, a Cana—Rhestr o'i destynau—Ei Hiraethgan

PENNOD XX.

Pregethau

PENNOD XXI.

Dyfodiad pechod i'r byd-Llywodraeth foesol- Dim ond tri chwrt yn y mil blynyddoedd "Gan ddechreu yn Jerusalem "-Yn ol eich ffydd-Ffurfio cymeriad Cariad: nad yw y priodoleddau dwyfol ond gwahanol agweddau arno.

PENNOD XXII.

CYNGHORION A DYWEDIADAU NEILLDUOL.

Cynghorion o eiddo MR. WILLIAMS mewn amgylchiadau neillduol, gan yr Hybarch R. Parry, (Gwalchmai)-Dywediadau o'i eiddo, gan y Parch. E. Davies (Derfel Gadarn)-Tri hanesyn am dano, gan y Parch. Z. Mather, Abermaw

PENNOD XXIII.

ANRHYDEDDU EI GOFFADWRIAETH.

Gosod cof-faen yn nghapel y Wern-Rhoddi Cof-golofn ar ei fedd-Diweddglo

LLEOLIAD Y DARLUNIAU.

Dau ddarlun y Parch. William Williams
Cwmeisian Ganol
Bedd-y-Coedwr
Capel Penystryd
Tyddynybwlch, Ganllwyd
Hen Ysgubor Dolfawr, Llanelltyd
Y Machine, Pentre'rfron
Y Talwrn
Capel y Wern fel yr oedd yn amser Mr. Williams
Bryntirion, Bersham
Yr Hen Dabernacl, Liverpool
Y White House, Bersham
Mr. W. Williams-Wern, Awstralia
Y Tablet
Y Gof-Golofn

Nodiadau[golygu]