Caniadau'r Allt (testun cyfansawdd)

←

Caniadau'r Allt (testun cyfansawdd) gan Eliseus Williams (Eifion Wyn)

→

I'w darllen cerdd wrth gerdd gweler Caniadau'r Allt

Gellir darllen y testun gwreiddiol fel rhith lyfr ar Bookreader

CANIADAU'R ALLT

CANIADAU'R

ALLT

EIFION WYN

LLUNDAIN:

FOYLE'S WELSH DEPOT,

121, CHARING CROSS ROAD, W.C.1.

1927.

Argraffiad cyntaf Mawrth 1, 1927.

I

Lys

Prifysgol Cymru

yn

1919.

Though the critics may bow to art, and I am its own true lover,
It is not art, but heart, which wins the wide world over.
E. W. W.

RHAGAIR

Bu farw Eifion Wyn nos Fercher, Hydref 13, 1926, a chladdwyd ei weddillion y dydd Llun canlynol wrth ochr gweddillion ei rieni a'i chwaer ym mynwent Chwilog.

Ganed ef ar yr ail o Fai 1867, yn y Garth, Porthmadog, ac nid yn Rhos Lan fel y dywedai rhai o'r papurau newydd adeg ei farw.

Yn nechreu'r flwyddyn 1923 pan oedd yn gwella ar ôl cyfnod o waeledd, aeth ati i baratoi casgliad newydd o'i delynegion. Casglodd ynghyd y telynegion sydd yn y gyfrol hon, a threfnodd y cynhwysiad a'r gwahanol adrannau ei hun. Fe ail ysgrifennodd hefyd â'i law. ei hun, gan wella'r iaith yma ac acw, oddeutu tri chwarter cynnwys y gyfrol, ond fe'i lluddiwyd gan wendid corff rhag cwblhau'r gwaith.

Ar ôl ei farw fe ail ysgrifennwyd y chwarter gweddill gan ei fab—Peredur Wyn.

Fe ymgymerais innau â bwrw golwg dros y cyfan, a cheisiais gael yr iaith cyn laned ag y medrwn er mwyn ysgolion Cymru.

Y mae diolch yn ddyledus i Gymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol, ac i Olygydd y WELSH OUTLOOK am ganiatâd i gyhoeddi eto'r telynegion a gyhoeddwyd eisoes ganddynt hwy, a hefyd i Messrs. Boosey & Co. Ltd. am eu caniatâd cyffelyb hwythau ynglŷn â'r delyneg, "Yr Hufen Melyn," a gyhoeddwyd yn" Welsh Melodies, edited by Lloyd Williams and Arthur Somervell." Part 2.

Yr wyf yn ddiolchgar hefyd i Mr. W. Rowland, M.A., Porthmadog, am iddo fy helpu i gywiro'r proflenni. Fe gyhoeddir cyfrol o gerddi caeth y bardd cyn bo hir.

HARRI EDWARDS.

Porthmadog,

Chwef. 11, 1927.

CYNNWYS.

I. CANIADAU BYWYD.

Merch yr Hafod
Mab y Mynydd
Aelwyd y Gesail
Melinydd y Pentref
Cysegr y Coed
Ffarwel yr Hwsmon
Cân y Gŵr Llwm
Cyfarch Dwyfor
Y Sipsiwn
Cwm Pennant
Calan Mai
Camp Llyn yr Onnen
Gŵyl Ifan
Aeres y Wern
Gŵyl y Grôg
Cadw Noswyl
Crair Serch
Y Gweinidog Da

II. CANIADAU SERCH.

Cathl y Gwahodd
Suo-gan Peredur
Calendr Serch
Yn yr Ing
Fy Nhad
O wynfyd Serch, O ddolur Serch
Rhwng Dwy Ffair
Fel Doe
Hiraeth
Llys fy Mabandod
Yr Hufen Melyn
Ymson Mam
Hen Fwynderau
Dafydd ap Gwilym i Forfudd

III. CANIADAU'R RHYFEL.

Belgium
Yr Alltud
Dos
Y Cyd-ofid
Canu'n iach i'r Gog
Nadolig 1916
Gyda'r Wawr
Gwron
Heddwch
Y Sen

IV. CANIADAU CYMRU.

Cymru Annwyl
Cainc y Delyn
Wele golofn ein tywysog
Y Castell
Yn Nyffryn Clwyd
Cân Coroni'r Bardd
Ieuan Gwynedd
Cainc yr Hen Delynor
Cainc y Cysegr
Rhisiart Llwyd
Eu Hiaith a Gadwant

V. CANIADAU HUD A LLEDRITH.

Syr Barrug
Croes a Blodau
Mab y Môr
Allt y Widdon
Y Tylwyth Teg
Cadw'r Oed
Eiddilig Gorr
Nos Galan
Erddygan Hun y Bardd

VI. CANIADAU'R PLANT.

Pleser Plant
Pethau Tlws
Y Briallu
Yr Enfys
Y Ffrwd
Iar Fach yr Haf
Gardd F'Anwylyd
Y Frongoch
Cyfarch y Wennol
Casglu a Rhannu

I. CANIADAU BYWYD

—————————————

MERCH YR HAFOD.

Adwaenoch ferch yr Hafod,
O ruddin hen y wlad;
Y ddôl yw parc ei phalas,
A'r fuches ei hystâd :
Bob bore daw i'r buarth,
Boed hindda neu boed law,
Y drithroed dan ei chesail,
A'r gunnog yn ei llaw.

Llawenydd bro yw Llio,
A'i gwynfyd, beth a'i pryn,
Wrth fwytho ei morynion,^[1]
A godro'r llefrith gwyn.

Ni chyfyd neb cyn gynted
Trwy'r cwm i oleu'r tân;
Gyr droell o fwg trwy'r simdde
Pan ddeffry adar cân:
A dyna'r ddwygainc gyntaf
A leinw'r awel iach—
Y gainc ar lawnt y buarth.
A chainc uchedydd bach.

Llawenydd bro yw Llio,
Ei thympan yw'r ystên;
Myn ganu tra bo'n ieuanc,
Myn ganu pan fo'n hen.

Wrth dorri ar draws y weirglodd
O odro'r buchod blith,

Hi edy lwybyr llaethog
Lle bu'r diferion gwlith:
Gall drin y llaeth a'r 'menyn,
Gall hefyd drin y byd;
Mae gwaddol yn ei dwylo,
Ac iechyd yn ei phryd.

Llawenydd bro yw Llio,
Ac erys gwrid y wawr
Ar ddwyfoch merch yr Hafod
Pan elo'r haul i lawr.

MAB Y MYNYDD.

Myfi yw mab y mynydd,
A châr y lluwch a'r gwynt;
Etifedd hen gynefin,
Fy nhad a'm teidiau gynt:
Mae Mot fy nghi a minnau
Y Cymry goreu gaed;
Ein dau o hen wehelyth,
Ac arail yn ein gwaed.

Caed eraill fywyd segur,
A byw ym miri'r dref,
Ond gwell gan lanc o fugail
Gael bod dan las y nef.

Ni wn pa beth yw cysgu
Ond hyd nes torro'r wawr;
A 'molchaf fel y creyr
Yng nghawg y ceunant mawr:
Mae gennyf fil o ddefaid,
Ar lechwedd ac ar ddôl,
A neb ond Mot a minnau
I edrych ar eu hôl.

Caed eraill wisg o sidan,
A'u beio pwy a faidd?
Ond gwell gan lanc o fugail
Gael diwyg fel ei braidd.

Ni fynnwn burach mwyniant
Na charu'r wyn a'r myllt;
Neu lamu dros y marian
Ar ôl yr hyrddod gwyllt;

A chyfwr' ddiwrnod cneifio
I sôn am gampau'r cŵn,
Gan fyw wrth nant y mynydd,
A marw yn ei sŵn.

Caed eraill faen o fynor,
A thorch o flodau ffug;
Ond gwell gan Mot a minnau
Gael beddrod yn y grug.

AELWYD Y GESAIL.

Ryw noson fel heno, a'r lluwch ar y mynydd,
A'r cesair yn curo ffenestri y fro,
Mi droais i 'mochel i gegin y Gesail,
Roedd tân ar yr aelwyd, a phawb o dan do:
Mor wyn oedd y sialc dan y dodrefn o'm deutu,
Mor glyd oedd ystlysau'r hen simdde fawr;
A'r dysglau o biwtar ar silffoedd y dresal
Fel llygaid o dân yn ysbio i lawr.

Caf droi pryd y mynnwyf i aelwyd y Gesail,
Os oes yno glicied, nid oes yno glo;
A mwyned fy nghroesaw nes peri im feddwl
Mai haelaf y galon po lymaf y fro.
Eisteddai fy ewyrth fel derwydd cil pentan,
Fy modryb gyferbyn â'i gwieill yn gwau;
A chrochan y llymru, treftadaeth y teulu,
Ynghrôg yn y simdde, dan ofal y ddau:
Roedd Rheinallt y gwas yn saernio pren rhaffau,
A'r ci dan y naddion yn cysgu gerllaw;
A Megan y forwyn ar fainc fel corn lleuad,
Ei serch ar y mynydd, a'i gwaith yn ei llaw.

Caf Serch a bodlonrwydd ar aelwyd y Gesail,
A phawb ar ddechreunos a gorchwyl i'w wneud;

Os mud fydd yr alaw, bydd gan yr hen bobol
Ryw goel, neu draddodiad, neu rywbeth i'w ddweud.
Cyn hir daeth yn amser i daenu y swper,
A rhaid ydoedd cymryd fy lle wrth y bwrdd,
I wneud fel y mynnwn â'r llaeth ac â'r llymru,
'Doedd wiw i mi feddwl am fyned i ffwrdd:
'Rôl swper, cyrhaeddodd fy ewyrth y Beibl,
Hen Feibl cyn hyned ag yntau ymrón;
Mewn symledd darllenodd, mewn symledd gweddiodd,
Ei lin ar y garreg, a'i bwys ar ei ffon.

Caf droi pryd y mynnwyf i aelwyd y Gesail,
Ond ni chaf ymadael heb fendith a bwyd;
Gŵyr llawer anghenus am gelwrn fy modryb,
A llawer pererin am fwrdd Ifor Llwyd.

MELINYDD Y PENTREF.

Ger afon Ddwyfor, er cyn co',
Mae melin o liw'r galchen;
Cudynnau 'r eiddew ar ei tho,
A'r mwsogl ar ei thalcen:
Sawl cylchdro roes yr olwyn fawr,
Ni ddichon neb ddyfalu;
Na pha sawl un fu ar ei llawr,
Yn danfon neu yn cyrchu.

'Rwyf fi fy hun yn wyn fy myd,
Tan luwch y blawd a'r eisin,
Ond cael cynhaeaf da o yd,
A dŵr i droi fy melin.

Caiff gŵr y pwn fel gŵr y fen
Bob croesaw dan fy mondo;
Po fwya 'r gwaith, siriolaf Gwen,
A gwaith wyf fi'n ei geisio:
Mil mwynach gennyf, er yn llafn,
Na nablau'r byd a'u canu,
Yw sŵn y pistyll dan y cafn,
A sŵn y meini'n malu.

Rwy'n magu 'mhlant, fel'gwnaeth fy nhad,
Heb dolli mwy na digon;
Rwy'n byw ar yd pob cwr o'r wlad,
Gan rannu peth i'r tlodion.

At dân fy odyn yn eu tro,
Pan fo y ceirch yn crasu,

Fel llanciau fu daw llanciau 'r fro
I'm cadw rhag diflasu:
Eu hwyrnos dreuliant ar y fainc,
Tra pery'r tymor silio;
Bydd un a'i gelf, a'r llall a'i gainc,
A phawb a newydd ganddo.

'Rwyf fi yn fodlon ar fy myd
'Run fath â phob melinydd,
Ond cael cynhaeaf yn ei bryd,
A'r ddeupen at ei gilydd.

CYSEGR Y COED.

Dos i'r goedlan yn yr Hydref,
Pan fo enfys ar y coed,—
Pan fo'r dail â si'n ymollwng
Yn ddiferlif ger dy droed:
Oni theimli fod edwino,
Yn ei bryd, mor dlws â byw?
Oni weli fod y prennau'n
Cynneu gan ogoniant Duw?

Dos i'r goedlan pan fo Bywyd
Yno'n cynnull lliw a llun,
Ac yn galw ei beraroglau
O'u disberod ato 'i hun:
Oni weli fod medelwr
Rhwng y prennau, hwyr a gwawr,
Gydag esmwyth law yn casglu—
Casglu i'w ysgubor fawr?

Dos i'r goedlan yn yr Hydref,
Pan fo'r lloergan ar y coed,—
Pan fo drysni y cysgodau
Yn teneuo dan dy droed:
Oni theimli fod y ddaear
Fel yn sanctaidd yn y lle?
Oni weli fod ffenestri
Eto'n agor tua'r ne?

FFARWEL YR HWSMON.

Gwerfyl, fy mun, ti oeddit fy mherl,
Pan oeddem blant yn y meillion;
Hoffais dy olwg pan welais di,
Ac aethom ein dau yn gariadon:
Canai y gog yn y fedwen las
A chalon ymhlith y blodau;
Mwyn oedd cael casglu llygaid y dydd.
I ddwylo mor wyn â hwythau.

Gwerfyl, fy mun, Gwerfyl, fy mun,
Heulwen y cwm a'r bythynnod,
Deuaf ar ganiad y gog bob haf
I'th ddisgwyl, fel yn fy mhlentyndod.

Gwyn oedd fy myd ym mhersawr y maes,
Neu gydag eddi'r perllannau;
Tithau, fy rhiain, yn degwch bro,
A'th wallt o felynder afalau:
Gwyddai yr adar mewn llwyn a pherth,
A meillion pob dôl am danom;
Clywsent, yn effro neu trwy eu hun,
Bob llw ac adduned a wnaethom.

Gwerfyl, fy mun, Gwerfyl, fy mun,
Heulwen y cwm a'r bythynnod,
Deuaf ar ganiad y gog bob haf
I'th ddisgwyl, ond nid wyt yn dyfod.

Cofiaf dy weld yn taenu y gwair,
Yna'n ei hel at ei gario;
Nid oedd dy lanach ar ôl y llwyth,
Na'th lanach ar faes yn cribinio:

Cofiaf dy weld yn cynnull yr yd,
Yna yn rhwymo 'r ysgubau;
Tynnach na hynny yng nghwlwm serch,
Y rhwymit fy nghalon innau.

Gwerfyl, fy mun, Gwerfyl, fy mun,
Heulwen y cwm a'r bythynnod,
Deuaf ar ganiad y gog bob haf
 llygaid y dydd ar dy feddrod.

CÂN Y GŴR LLWM.

Gwerinwr bach syml wyf fi,
Os mynnech chwi wybod hynny,
Heb gennyf ar f'elw na thŷ na thwlc,
Na llain wedi'i ddwyn na'i brynu :
Ni wn fod dim rhin yn fy ngwaed,
Ond iechyd fy nhad a'm teidiau
A'r cwbl a fynnaf yw hawl i fyw,
Heb geiniog dros ben fy rheidiau.

Os ydyw ysgweiar y plas
Bob dydd yn ei barc yn marchogaeth,
A'i gŵn a'i wŷr lifrai yn gweu o'i gylch,
A phawb yn rhoi iddo wrogaeth:
Ni ffeiriwn i f'aelwyd â fo,
A ffeiriwn i byth mo'm cydwybod;
Ni wneuthum i gam â'r diniwed erioed,
Mae Nanw a Duw yn gwybod.

Gwn cystal â neb beth yw cur,
A pheth yw nosweithiau blinion;
Ond nid rhaid im ostwng fy mhen am ddim,
Wrth gerdded fy erwau prinion:
Mae llun ar fy nhir, os yw'n llwyd,
A thraul ar fy rhaw a'm pladur;
A gwrymiau caledwaith sydd ar fy llaw,
Wrth gadw'r gŵr mawr a'r penadur.

'Rwy wrthi heb ŵyl yn y byd,
O blygain hyd haul diwedydd;
A'm ffawd yw noswylio ar ôl y dref,
A chodi o flaen yr uchedydd:
Ac felly o ffair i ffair,
Nes delo fy oes i fyny;
Caf ddigon o orffwys yn erw'r llan,
'Deill neb fy nacáu o hynny,

CYFARCH DWYFOR.

O tyred, fy Nwyfor,
Ar redeg i'r oed,
Fel gynt yn ieuenctid
Ein serch dan y coed:
A'th si yn yr awel,
A'th liw fel y nef,
O tyred o'th fynydd,
Dof innau o'm tref.

Mi'th gerais, fy Nwyfor,
Ym more fy myd,
Wrth wrando dy dreigl
Ar raean y rhyd:
Aeth bwrlwm dy ddyfroedd
I'm henaid byth mwy,
Nes clywaf di 'n galw
Lle bynnag y bwy.

Pe bawn yn aderyn
A'm hadain yn hir,
A chennyf fy newis
O nentydd y tir,
Ar helyg dy dorlan
Y nyddwn fy nyth,
Ac nid awn o olwg
Dy ferwdon fyth.

Fy hoffedd yw dyfod
Ar redeg i'r oed,
Dan brennau dy elltydd
A hoffais erioed;

Ac eistedd ar bwys
Ambell hirfaen a phren,
A geidw fy enw
Mewn cof dan eu cen.

Hiraethaf am danat
O aeaf hyd haf,
Fel am un fo annwyl,
A'm calon yn glaf:
Gwyn fyd y ddau fychan
A gwsg^[2] yn dy si—
Fy mrawd bach, a'm chwaer fach,
Nas gwelais i.

Y SIPSIWN.

Gwelais ei fen liw dydd
Ar ffordd yr ucheldir iach,
A'i ferlod yn pori'r ffrith
Yng ngofal ei epil bach;
Ac yntau yn chwilio 'r nant
Fel garan, o dro i dro,
Gan annos ei filgi brych rhwng y brwyn,
A'i chwiban yn deffro'r fro.

Gwelais ei fen liw nos
Ar gytir gerllaw y dref;
Ei dân ar y gwlithog lawr,
A'i aelwyd dan noethni'r nef:
Ac yntau fel pennaeth mwyn
Ymysg ei barablus blant,—
Ei fysedd yn dawnsio hyd dannau 'i grwth,
A'i chwerthin yn llonni'r pant.

Ond heno pwy ŵyr ei hynt?
Nid oes namyn deufaen du,
A dyrnaid o laswawr lwch,
Ac arogl mwg lle bu:
Nid oes ganddo ddewis fro,
A melys i hwn yw byw—
Crwydro am oes lle y mynno ei hun,
A marw lle mynno Duw.

CWM PENNANT.

Yng nghesail y moelydd unig,
Cwm tecaf y cymoedd yw,—
Cynefin y carlwm a'r cadno,
A hendref yr hebog a'i ryw:
Ni feddaf led troed ohono,
Na chymâint a dafad na chi;
Ond byddaf yn teimlo fin nos with fy nhân
Mai arglwydd y cwm ydwyf fi.

Hoff gennyf fy mwthyn uncorn
A weli'n y ceunant draw,
A'r gwyngalch fel ôd ar ei bared,
A llwyni y llus ar bob llaw:
Os isel yw'r drws i fynd iddo,
Mae beunydd a byth led y pen;
A thincial eu clychau ar bwys y tŷ,
Bob tymor, mae dwyffrwd wen.

Os af fi ar ambell ddygwyl
Am dro i gyffiniau'r dref,
Ymwrando y byddaf fi yno
Am grawc, a chwibanogl, a bref,—
Hiraethu am weled y moelydd,
A'r asur fel môr uwch fy mhen,
A chlywed y migwyn dan wadn fy nhroed,
A throi 'mysg fy mhlant a Gwen.

Mi garaf hen gwm fy maboed
Tra medraf fi garu dim;
Mae ef a'i lechweddi'n myned
O hyd yn fwy annwyl im:

A byddaf yn gofyn bob gwawrddydd,
A'm troed ar y talgrib lle tyr,
Pam, Arglwydd y gwnaethost Gwm Pennant mor dlws,
A bywyd hen fugail mor fyr?

CALAN MAI.

Y gog oedd yn parablu
Ei llediaith yn y llwyn,
A brig y ddwyres berthi
Fel cnu'r ddiadell wyn:
Pob draenen am y decaf,
A'r chwa yn fêl i gyd,
Fel petai'n ddydd priodas
Ar bob rhyw berth o'r byd.

Mi chwerddais gan eu ceined,
Nes daeth i'm cof fod rhai
Na welant wyn y perthi
Ar fore Calan Mai.

Gwyn fyd yr adar cynnar,
O bob rhyw lin ac oed;
Gwyn fyd a'u clywai'n cynnal
Gwylmabsant yn y coed:
Nid oedd yr un na chanai,
O'r awyr neu o lwyn;
Nid oedd yr un na wyddai
Am nyth, mewn gwrych neu frwyn.

Mi chwerddais gan eu llonned,
Nes daeth i'm cof fod rhai
Na chlywant ganu 'r adar
Ar fore Calan Mai.

Eisteddais ar y gamfa,
Yng nghwr y weirglodd las,
A'm calon yn ysgafnach
Na phe bawn aer y plas:

Ac ar y weirglodd honno,
Ymysg y meillion brith,
Mi welais megis enfys
A'i godre yn y gwlith.

'Ro'wn fel un yn breuddwydio,
Nes daeth i'm cof fod rhai
O dan y blodau ffarwel
Cyn bore Calan Mai.

CAMP LLYN YR ONNEN.

Eisteddai fy nhaid fel arfer
Ar gyfer y tanllwyth mawn;
A'm tad ar y fainc yn ymyl
Yn plethu ei linyn rhawn:
Eu hoffter oedd trin yr enwair
A'r dryfer, fel pawb o'u tras;
A gwyddent am enw pob llyn a maen
O'r pandy i goed y plas.

A dyna fy nhaid yn cychwyn,
Fel ganwaith, i'w heini hynt.
Ar flaen ei gyfoedion cofiadwy,
Tan dalgoed y dyddiau gynt:
A chanddo caem aml ystori
Am gampau fu'n falchter bro;
A champ llyn yr onnen a'r eog mawr
A ddôi fel wrth reddf yn ei thro.

"Ni thwnnai y ser," ebe'r henwr,
Ac nid oedd mo eisiau 'r un ;
Na, dim ond y seren o gotwm
A wnaethem â'n llaw ein hun:
Ni theimlem y tir o tanom,
Wrth weu rhwng cysgodau'r gwydd,
Ysgafnder ieuenctid oedd yn ein gwaed,
A rhyfyg yr oesau rhydd."

'Cyneuwyd y ffagl yn union,
A gwelem y gemwas gwyn,
Cyn loywed â llafn o arian,
Yn llonydd yng nghrych y llyn:

Eis innau i fraich yr onnen,
A threwais trwy ddail y pren,
Nes oedd y deugeinpwys yn torchi'r dŵr,
A'm tryfer fel corn ar ei ben."

Anghofiai ei hun a'i henoed,
A thaniai ei lygaid syn;
Ni wyddech nad ieuanc ydoedd,
Oni bai fod ei wallt yn wyn:
Ac er nad yw'r eog hwnnw
Ers degau mewn llyn na rhyd,
Mae'n fyw a nwyfus ar aml fin nos,
A'm taid yn ei ddal o hyd.

GŴYL IFAN.

Rhed y goferi
I'w dawns dan y deri,
A minnau a wn mai Gŵyl Ifan yw hi ;
Clywch y per sisial
Hyd raean o risial,
A siffrwd y llafrwyn ar eddi y lli.

Mae y coedlannau
Dan wyrddion lumanau
Am ddyfod o hirddydd Mehefin i'w oed;
Clywch y chwibanu,
A'r loddest o ganu,—
Ni chlybu Rhiannon well ceincio mewn coed.

Pery'r chwedleua
Ar faes y cynhaea,
Nes cyfyd y lleuad ar faenol a llwyn:
Rhowch im fy ngwyliau,
Mae'r chwa fel y diliau,
A glan pob afonig yn lan medd 'dod mwyn.

AERES Y WERN.

Un wŷs ar fy nghorn yn y bore glas,
A doent am y cyntaf i lawnt y plas,
Uchelwyr y cwmwd o'r Foel i'r Rhyd,
A blodau marchogion y fro i gyd:
Dôi rhai dros y trum, a rhai dros y traeth,
Gyda'u llanciau ffri, a'u gwyryfon ffraeth;
Ond y dalaf a'r decaf o bawb yn eu plith
Oedd aeres y Wern ar ei merlyn brith.

A'r diwrnod o'u blaenau, ymaith a hwy
At farian y Gesail a'r hen ffordd blwy;
A phawb yn ymwrando a'i ben ar dro
Am gri y bytheuaid a'r talihô:
Ac i ffwrdd a hwy eto'n un fintai hir,
A'r cadno 'n eu tynnu ar draws y tir,
Ar duth ac ar garlam, dros fagwyr a gwrych,
A thros y ffrwd letaf a phob carn yn sych:
Ond y flaenaf ohonynt ar lethr a ffrith
Oedd y ferch a farchogai y merlyn brith.

Mae'r cadno fel cynt yn y marian glas,
Ond nid oes ymgynnull ar lawnt y plas;
A hen ydwyf innau, a fum fel yr hydd,
A'm corn ar y pared ers llawer dydd:
Pes canwn yfory, ni ddeuent hwy,—
Mae'u cwsg yn rhy drwm wrth hen lan y plwy:
Mi wn eu bod yno bellach i gyd,
Hen fonedd y Cwmwd o'r Foel i'r Rhyd:
A chofiaf roi'r aeres deg yn eu plith.
A minnau yn tywys y merlyn brith.

GŴYL Y GRÔG.

Ers deufis neu ragor
Fe dawodd y gog;
Daeth mis y cynhaeaf.
A ffair ŵyl y Grôg:
A haul melyn tesog
A chwardd uwch y byd
Ar ddyddiau priodas
Ysgubau yr yd.

Ba waeth gan y plant
Os yw'r dydd yn byrhau?
Melysach yw'r mwyar,
Melynach yw'r cnau:
A'r grawn ar y meysydd
O amgylch a ddug
Y gwylain o'r feiston,
A'r petris o'r grug.

Mae'r hwsmon yn cywain
Ei faes cyn y glaw;
Os cadwodd ei gryman.
Mae'i wrym ar ei law:-
A'r lloer nawnos oleu
A chwardd uwch y byd
Ar ddyddiau priodas
Ysgubau yr yd.

Bydd llanciau y cwmwd
Yfory'n y ffair;
A daw eu cariadau,
Os cadwant eu gair:
Sawl calon a lonnir
Cyn gadael y dref,
Sawl calon a dorrir—
Ni wyr ond y nef.

CADW NOSWYL.

Aeth â'i gŵys i ben y dalar—
Cwys uniona'r tir;
Yna troes i'w fwthyn gwledig,
Wedi'r dwthwn hir.

Ni ddaeth mwyach dros yr hiniog
Ofnai wynt yr iâ;
Ac ni chafodd, er deisyfu,
Weled dechreu ha.

Maith a chaled fu ei lafur,
Aml ei gur a'i graith;
O'i fachgendod, prin y gwybu
Ond am gwsg a gwaith.

Nerth ei ewyn i bob meistr
Ym mhob man a roes;
Ar ei wely marw y cafodd
Hwyaf saib ei oes.

Nid oedd ganddo fawr o geiniog,
Er llafurio cyd;
Ond bu fyw yn ddoeth, a medrodd
Dalu ei ffordd trwy'r byd.

Am ei waith a'i fuchedd onest
Erys, cof yn hir:
Acth â'i gŵys i ben y dalar,
Cwys uniona'r tir.

CRAIR SERCH.

Ynghadw yr oedd fel trysor
Ymysg y cywreinion hyn,
Ac wedi ei rhwymo'n serchus
A ruban o sidan gwyn.

Os brychion yw'r pedair dalen,
Os brau eu hymylon hwy,
Mae persawr y lafant arnynt
Ers deugain mlynedd a mwy.

O fewn y llun calon dehau
Mae enw morwynol 'mam,
Mewn llaw oedd yn annwyl ganddi
Os oedd yn ansicr a cham.

Ac yn y llun calon aswy
Mae enw bedydd fy nhad;
A dyma fotwm gwr ifanc,
O ardd ei gartre'n y wlad.

O, wynfyd i'r llanc penisel.
Fu dewis ei latai dlos,
A dodi'r ddau enw arni,
A'i danfon i'r llan liw nos.

A gwynfyd i'r eneth unig,
Ym merw y ddinas fawr,
Fu'i derbyn, a syllu arni
Ar fynych hiraethus awr.

Mae'r ddau yn cyd-orffwys heddiw,
Ar ôl eu ffyddlondeb hir,
Ond fy nghalon a ŵyr na ddarfu
Eu serch yn y distaw dir.

Y GWEINIDOG DA.

A'r Eifl o dan eu blodau,
A'r meysydd dan eu grawn,
Hebryngem di o'th henfro dlos,
Yng nghynnar wyll y nawn.

Ni fynnai'n serch dy ollwng,
Er bod yr oed mor faith;
Nid aethit tithau, ond ar air
Y sawl oedd biau'r gwaith.

Gwas y Goruchaf oeddit,
A'r gostyngeiddiaf un:
Bu d'ofal am Ei enw Ef,
Nid am dy fri dy hun.

Mil gwell na'r aur colladwy,
Mil gwell na moliant gwlad,
Gan d'enaid ydoedd serch y saint,
A distaw glod dy Dad.

Nid prin a fu dy lafur,
Er lleied oedd dy dâl;
Nid prin, er bod y daith yn drom,
A phraidd y nef ar chwâl.

Ti ddygaist bwys y gaeaf.
A dygaist wres yr ha,
Heb ballu dim: mawrheit y fraint
O fod yn fugail da.

Ymlwybrit rhwng y bryniau,
Dan ganu fel y nant;
Tywysog oeddit gyda, Duw,
A phlentyn gyda'r plant.

Neshâi dy bobl atat
Am na waherddit hwy:
Ni ddrylliaist galon neb erioed,
Ond rhwymaist fil a mwy.

Ni ddaeth i'th fryd diniwed
Erioed i werthu 'r gwir;
Ond buost ddyfal yn ei hau,
A Duw'n bendithio 'r tir.

Mor syml oedd dy efengyl,
Mor weddaidd oedd dy draed;
Dy bregeth oreu oedd dy fyw,
A thwyll o'th fewn ni chaed.

A'r Eifl o dan eu blodau,
A'r meysydd dan eu grawn,
Hebryngem di i'th noswyl hir,
Yng nghynnar wyll y nawn.

Ni fynnai'n serch dy ollwng
Ac wylem bawb yn lli;
Ond nid oedd deigr ar wedd y dorf
Oedd yn dy dderbyn di.

II. CANIADAU SERCH

—————————————

CATHL Y GWAHODD.

Gŵyl fy mhriodas yw,
Gŵyl cyrchu 'nyweddi wen;
Mwyn fo yr oriau fel breuddwyd pêr,
A glas hyd y nos fo'r nen:
Deuwch, belydrau haul,
Mewn trwsiad o aur bob un;
Dawnsiwch eich dawns fel y tylwyth teg
Ar eurgylch priodas fy mun.

Hir fu ymaros serch,
A Duw a faddeuo 'r oed,
Er mwyn yr hoffter rhwng blodau'r allt,
A'r cariad o dan y coed:
Deuwch, chwi adar cerdd,
Llateion fy awen i,
Cethlwch y ddyri ddifyrraf erioed,
Er gwybod mai'r hydref yw hi.

A deuwch, bwysïau'r grug,
O ffriddoedd y mynydd draw;
Cenwch eich clych ym mhriodas Men,
A gwridwch ddau fwy yn ei llaw:
Ni fyn fy nyweddi wen
Mo'i dewis o flodau'r ardd;
Gwell ganddi swp o ffiolau'r mêl,
Y fflur aeth â chalon ei bardd.

Gŵyl fy mhriodas yw,
Ar lonnaf o ferched cân;
Na sonier am Forfudd yr undydd hwn,
Na'r wenferch o Ddinas Bran:
Rhoed Cymru ar faes a môr
Un byrddydd i sôn am Men;
Gwinwryf fy oes yw ei deufin hi,
A'm heulwen yw gwallt ei phen.

Capel Helyg, 1907.

SUO-GÂN PEREDUR.

Si bei o fewn dy gwrwgl gwyn,
Si bei, fy marchog bychan;
Mi, fwmiaf innau gân Gymraeg
O'r amser gynt i'th hwian.

Da'r bychan, cau dy lygaid tlws,
Rhag ofn i'th fam wirioni;
Ond pe na welai monynt mwy,
Beth, beth a ddôi ohoni.

Mi wn nad yw dy dad ond bardd,
A bardd o waed y werin;
Ond ni wnawn i dy garu'n fwy,
Pe bai dy dad yn frenin.

Dau rosyn ar dy ddwyfoch sydd,
A'r ddau fel am y tlysaf:
Mae un i mi, ac un i'th dad,
Ond p'run o'r ddau ddewisaf?

Wrth im dy fagu mawr yw 'mhoen,
Ond mwy fy 'mhoen pe hebddo;
A Duw fo'n dirion wrth y fam
Na fedd un bach i'w siglo.

Paham y gweni yn dy gwsg?
Oes rhywun am dy hudo
Oddiwrth dy fam? Pe coeliwn fod,
Mi frysiwn i'th ddihuno.

Un ffunud wyt â cheriwb bach,
Ym mhlygion dy obennydd;
Ond dyna 'nghysur i a'th dad,
Nad oes i ti adenydd.

1908

CALENDR SERCH.

Gwn y mis a'r dydd, Men,
Y'th gerais gynta' erioed;
Canu 'r oedd y gog, Men,
A glasu 'r oedd y coed;
Cerddem trwy yr allt, Men,
Hyd lawr o lygaid dydd;
Ond nid wy'n cofio dim, Men,
Ond lliw dy ieuanc rudd,
Ond gwyn a choch dy rudd.

Gwn y mis a'r dydd, Men.
Y daeth fy serch i'w oed;
Clych oedd ar y grug, Men,
Ac enfys ar y coed:
Minnau'n wyn fy myd, Men,
Fel petawn aer y llys;
Ond nid wy'n cofio dim, Men,
Ond beth oedd ar dy fys,
Yn felyn ar dy fys.

Gwn y mis a'r dydd, Men.
Y'th gerais, gynta' erioed;
Gwn y mis a'r dydd, Men,
Y daeth fy serch i'w oed:
Crin yw coed yr allt, Men,
A ninnau'n dau yn hŷn;
Ond nid wy'n cofio dim, Men.
Ond bod ein serch yr un,
Bob mis a dydd yr un.

YN YR ING.

Gerllaw yr oeddit, Men,
Yn nes na'r un carennydd;
A'th law o dan fy mhen
Fel manblu fy ngobennydd.

Gwell oedd dy dirion wên
Na balm y meddyg yno;
A'th air, iachâi y boen
Na wyddai ef am dano.

A gwell na'r newydd win
Yng nghariad-wledd ieuenctid
Oedd hen, hen win dy serch.
Yng nghyfyng oriau 'ngofid.

Na ad fi mwy, fy Men,
Ond boed dy lygaid arnaf
Fel sêr sefydlog serch,
Pan fo fy nos dywyllaf.

Ac aros di, fy Men,
Rhwng deufyd yn fy ymyl;
A'th law o dan fy mhen
Yn nes na dwylo 'r engyl.

FY NHAD.

Caewch ei lygaid ag ysgafn law,
Ofer yw disgwyl y wên ni ddaw :
Ni chwarddant mwyach, ni wylant chwaith,
Ond rhoddwn fy nhrysor pe gwnaent un waith:
Nid oedd eu mwynach gan neb trwy'r wlad,
'Roedd serch a ffraethineb yn llygaid 'nhad.

Croeswch ei ddwylo, mor oer, mor wyn,
Ni buont mor segur erioed â hyn:
Os ydynt yn eirwon, na welwch fai,—
Ni fynnwn fod arnynt un graith yn llai :
Gweithiwr oedd ef, ac nid perchen 'stad,
Cynefin â dolur oedd dwylo 'nhad.

Caewch ei ddeufin, fel deuros gwyw,
Gweddio a wnaethant ola'n fy nghlyw;
Carent weddio, a gwn pe caent,
Mai dyna yn gyntaf o ddim a wnaent:
Erioed ni roisant un gusan frad,
Gwefusau pur oedd gwefusau 'nhad.

Cuddiwch ei wyneb anfarwol dlws
A napcyn o sidan, cyn cau y drws;
Rhaid yw ei ado heno ei hun—
Nid oes dan yr amdo ond lle i un:
Ond na ddywedwch mai marw yw—
Os siomir fy serch, nid cariad yw Duw.

1902.

"O WYNFYD SERCH, O DDOLUR SERCH."

(Atgof am fy chwaer.)

I

Ar fore hirfelys
I'm hanuwyl a mi,
Cofiaf di'n dyfod
O'th dref ger y lli:
Dyfod ar adain
I'th gyntaf oed
A rhywun na welsit
Mo' i wyneb erioed.

Hoffit ei lygaid,
A rhosliw ei rudd,
A charu y buoch
Eich dau trwy y dydd:
Am dano y sonnit
O hyd ac o hyd,
Fel pe na bai nai
Gan neb arall o'r byd.
A phob tro y gelwit, a thi yn iach,
Ni flinit gusanu 'i ddwy wefus fach.

II

Ar fore o Fai,
Ond bore heb wawr,
Cofiaf di 'n dyfod
O'r ddinas fawr:

A chennyt yr ydoedd
Cyfrinach fud,
Wnai dy galon yn drom,
Er d'ysgafnder i gyd.

Gerllaw'r oedd fy mychan,
Fy nelw a'm llun,
Oedd iti mor annwyl
A'th enaid dy hun;
Ceisiai dy gusan,
O fynwes ei fam;
Ond ni roist un iddo,
A gwyddem paham.

Ni pheidit â'i garu, a'th galon yn ddwy,
Ond ei garu 'n rhy fawr i'w gusanu byth mwy.

1911.

RHWNG DWY FFAIR.

Ar fore ffair yr haf,
Mi welais Olwen glaf
Tan frig yr ysgaw wrth y ty;
Ond nid fy Olwen fel y bu,
A'i dawns yn llonni'r coed.

Ym mhelydr mwynaf Mai,
Ei llaw oedd fel y clai;
Ac unlliw oedd ei dwyfoch wen
A phlu'r golomen uwch ei phen—
Yn hen yn ugain oed!

Hi syllai ar y dail
A'r heulwen, bob yn ail,
A gwyddai ddyfod tecach hin;
Hi'n unig oedd yn ddalen grin
Tan fwa gwyrdd y coed.

Fe ganai'r gog ar frig
Glas onnen yn y wig
Fod mis y tes yn croesi'r lli;
Ond gwrando'n drist wnai f'annwyl i
A dweud mai hir pob oed.

Mynd heibio ŵyl y Grog,
A mud oedd cân y gog;
Ac Olwen hithau 'n fud gerllaw,
A'i chalon fach mor oer â'i llaw,
Mewn erw dan y coed.

FEL DOE.

Eisteddai ar fainc yr aelwyd,
A'i phwys ar ei cheinciog ffon;
A minnau yn sôn am famau
Hiraethus y ddaear hon.

"Nid yw ond fel doe," medd hithau,
Er pan oeddwn fam fy hun;
A'm plentyn fel hwn yn hoyw,
A swyn yn ei lais a'i lun."

"Dwy flynedd rhy fyr, rhy felys,
A gefais i siglo 'i grud:
Mae'i forthwyl, a'i bais fach sidan,
Dan glo yn y gist o hyd."

"Mi welais ei roi yn yr amdo,
A dydd Sul y Pasg oedd hi;
Mae trigain mlynedd er hynny,
Ond nid yw ymhell i mi."

Cusenais ei ddwylo gwynion,
A'i wefus fach oer, ddi wên—
A gofid ei chalon ieuanc
A leithiodd ei dwyrudd hen.

HIRAETH.

Harddwch yr hydref oedd ar y dail,
A'i siffrwd yn nefni 'r coed;
Ac yntau'n sefyll yn erw'r llan,
A briw y bedd wrth ei droed.

Unig ar wyneb y ddaear oedd,
A thrist oedd ei lonnaf wên;
Ac yn ei ddagrau 'r oedd serch ei oes.
A hiraeth anaele 'r hen.

Tlysni ni welai ond tlysni 'r wedd
Oedd mwyach i bawb ynghudd;
A swyn ni chlywai ond swyn y llais
A dawsai ers llawer dydd.

Harddwch yr hydref oedd ar y dail,
A'i siffrwd yn nhôn y gwynt;
A'i gartref iddo mor oer â'r bedd,
A'r bedd fel ei gartref gynt.

LLYS FY MABANDOD.

Mae llys fy mabandod fel cynt,
A'r eiddew ar bared y ty;
Ond nid fy nghyfoedion yw'r plant,
Ac nid yw'r hen aelwyd fel'bu,
Na'm croesaw mor bêr ag y bu:
'Does neb yn fy nisgwyl fel cynt,
Na neb yn adnabod fy ngham;
Ac nid oes un annwyl dan gapan y drws,—
Fe wyr pob amddifad paham,
A'm calon a ŵyr paham.

Pa le, O na wyddwn pa le,
Mae'r llaw a'm derbyniai bob pryd—
Yr wyneb a welwn fel serch ei hun,
A chusan dirionaf y byd,
A'r oreu o famau'r byd:
Melysach na'r mêl oedd ei llais,
Goleuni fy myd oedd ei gwên;
A byth nid anghofiaf wynepryd 'mam,
Ai'n harddach wrth fynd yn hen,
Ai'n hoffach wrth fynd yn hen.

'Rwy'n alltud ynghanol fy mro,
'Rwy'n wylo lle chwerddais cyhyd;
Ond ni ddaw fy maboed yn ôl,
Na'r fam fu yn siglo fy nghrud,
Fu'n hwian uwch ben fy nghrud:
Na, nid yw'r hen aelwyd fel cynt,
Na'r mwynder mor fwyn hebddi hi;
Tywynned yr haul fel y mynno trwy'r dellt,
Ond nos yw'r goleuddydd i mi,
A'r annedd fel bedd i mi.

Ym mynwent y pentref gerllaw,
Mae'r fam a adwaenwn erioed;
Yughwsg o dan lygad y nef,
Ynghwsg o dan gysgod y coed,
A'r garreg dan ddagrau 'r coed:
Mi garaf y lle er ei mwyn,
Na chaffed ei beddrod un cam;
Dan ofal angylion, yng nghysgod yr yw,
Gweddiaf, yn ymyl fy mam,
Mai melys fo cwsg fy mam.

YR HUFEN MELYN.

Er caru'r fun yn fwy nag un, ni fedrwn
Mo ddweud fy serch na gofyn am ei llaw;
At feudy'r coed ei stôl dri throed a ddygwn
Bob dydd, wrth nôl ei buchod oddidraw:
Ac fel y doent dan chwarae gylch ei chunnog,
Eu rhwymo wnawn yn ddwyres o dan do;
Dwyres dirion o forynion, duon, brithion, tecaf bro,
O borfa fras y weirglodd las feillionnog,
A Gwen yn godro'r deuddeg yn eu tro.

Ar fis o haf, pan o'wn yn glaf o gariad,
Mi glywn y gog yn canu yn y llwyn:
A daeth i'm bryd ei bod yn bryd im siarad
Am wneud fy nyth, fel pob aderyn mwyn:
Eisteddai Gwen gan fedrus, fedrus odro,
A chanu uwch ei stên yr hen Ben Rhaw;
Minnau'n gwrando, ac yn gwrido, a phetruso'n hir o draw,
Swyn serch ei hun oedd yn ei llun a'i hosgo,
A'r buchod wrth eu bodd o dan ei llaw.

Eu trin a wnaeth a hel y llaeth i'w phiser,
Cyn imi wybod sut i dorri gair;
O fewn fy mron mi deimlwn don o bryder,
A dim ond un diwrnod hyd y ffair:
Ond Gwen a droes, gan wrido fel fy hunan,
Ac uwch yr hufen melyn gwyn fy myd;
Cefais felys win ei gwefus, wedi ofnus oedi cyd,
A rhoes ei gair y cawn cyn ffair ŵyl Ifan
Roi'r fodrwy ar ei llaw, a newid byd.

YMSON MAM.

O na chawn ei ben bach cynnes
Eto i nythu yn fy mynwes,
O na chlywn ei isel chwerthin yn ei grud:
Cym'rai pawb ef yn eu dwylo,
Gan ei fwytho a'i anwylo,
Ond ei fam oedd biau'i galon fach i gyd.

Am chwe blynedd melys, melys,
Sipiwn fêl o rôs ei wefus—
Cân a chusan bob yn ail oedd bywyd im :
Dyma'i gap, a'i bais fach resog,
A dwy bleth o'i wallt modrwyog
Sydd yn cadw fel yr aur heb ddylu dim.

Ugain fydd ei oed eleni,
A phan ddelo dydd ei eni,
Daw o'r dref i'r hen hen aelwyd yn y wlad :
Aiff â mi am dro yn dirion,
Hyd y ddôl, a thros yr afon,
Gyda'i fraich yn dyn am danaf fel ei dad.

Gwn ei fod yn dal a hoyw,
A'i Gymraeg yn bur a chroyw,
Ond maddeued onid wyf mor wyn fy myd:
O, na chawn ei ben bach cynnes
Eto i nythu yn fy mynwes,
O na chlywn ei isel chwerthin yn ei grud.

HEN FWYNDERAU.

O, y dyddiau gwisgi gynt
Pan o'em blant ymhlith y blodau
A'n chwerthiniad yn y gwynt;
O, y dyddiau gwisgi gynt
Pan gynhullem gae'r ystodau:
Nid oes ond ein serch fel cynt—
Beth i serch yw yd a blodau?

O, y nosau melys, mwyn,
Pan fynychem erw'r tonnau,
A phan aem tan fwa'r llwyn;
O, y nosau melys, mwyn!
Os darfuant, mae eu swyn
Fyth yn oedi'n ein calonnau—
Mêl y cyfamodau mwyn,
Draw yn erw'r llwyn a'r tonnau.

DAFYDD AP GWILYM I FORFUDD.

I

Ofuned f'awen! Forfudd deg dy lun-
O'm cân a'm serch yn afrad gwnaethost fi,
Ac eiddof galon Dafydd; deliaist hi
Ym magl dy wallt o fanaur. O fy mun,
Nid tecach neb o'th ryw ond Mair ei hun :
Bid gennyt dostur bellach! na wahardd
Un wên, oleuloer f'enaid, er dy fard
A'th gâr mewn breuddwyd nos ac ar ddihun,-
Neu ynteu Duw faddeuo it dy fai,
Os Cynfrig gadd dy galon minnau'r groes
O'th golli, Morfudd, 'r ol dy garu cyd.
Boed fel y bo, dy fardd ni'th gâr yn llai
Wrth fynd yn hen, a gwybod er ei loes
Mai ffalsa'r galon po diriona'r pryd.

II

Chwaer wenlliw'r waneg! Forfudd deg dy ael,
Na omedd im, atolwg, olwg hedd;
I'th brydydd serchglaf, tegwch bro dy wedd,
A thlws dy wallt fel llwyn o lewych haul :
Cywyddais lawer it, ferch Ifor Hael,-
Ni wn a oes aderyn yn y fro
Na bu yn llatai atat ar ei dro-
Gwae fi, fy merch, os seithug fydd y draul!
Ond Dafydd a'th gâr hwyaf; ie hyd
Aeafnych henaint: tan y llwyni crin
Cywydd diwedda' i awen fydd i ti,
Ac enw'i Forfudd, er mewn erw fud,
A fydd yn amlaf, olaf, ar ei fin.

III. CANIADAU'R RHYFEL

—————————————

BELGIUM.

Gwae di pan ruthrodd y balch i'th dir,
O'i ffau yn y Fforest Ddu;
Gwae dy rianedd, a gwae dy hen,
A gwae dy rai bach yn y bru!

Cyrchodd dy ffin yn eofndra'i nwyd,
Ar flaen ei ryferthwy gwŷr;
Cedyrn o nerth yn gwneuthur ei air
Ag eirf a chalonnau dur.

Croesodd yn ehud yng ngwyll y nos,
Heb ofni na Duw na dyn;
Pwy oedd i'w lestair mewn bro heb lu,
A'i cheidwaid mewn hedd a hun?

Ond gwybu'r cryf fod y gwan yn ddewr,
A gwybu cyn clais y dydd
Mai Annibyniaeth yw braint pob bro,
Mai trysor yw bywyd rhydd.

O gwmwd i gwmwd, o gaer i gaer,
Yr utgorn a roddes lef;
Ac wele'r fechan a aeth yn fil,
A'r wael wnaed yn genedl gref.

Ni tharfwyd calon y gwlatgar pur
Gan dwrf y magnelau mawr:
Safodd yng nghanol ei randir hoff—
Gŵyr Duw, a'r ysgarlad lawr!

Famwlad y dewr! nid â'n angof byth
Ogoniant dy lewder drud:
Mae d'ing yn draddodiad o fôr hyd fôr,
A'th enw yn falchter byd.

1914.

YR ALLTUD.

Mae beddrod bychan, unig,
Yn erw fud fy nhref;
A llanc o Lydaw bell a gwsg
O dan ei laswellt ef.

Ni thaenir blodau arno
Ond gan y ddraenen wen;
Ac ni bu mam na mun erioed
Yn wylo uwch ei ben.

Wrth gofio'r llanc penfelyn,
Daw dŵr i'm llygaid i—
Wrth gofio'r llanc, a chofio'r llong
Aeth hebddo dros y lli.

A yw ei gwsg mor felys
A phe'n ei henfro'i hun?
Ai ynte mud freuddwydio mae
Am serch ei fam a'i fun?

Un peth a wn, pe gwyddai
Fod calon Ffrainc yn ddwy,
A bod y gelyn yn ei thir,
Na hunai ddim yn hwy.

1915

DOS.

Cymer dy darian, a dos
Fel llanciau dy dref i'r drin;
Ni rof fy llaw i un a fo llwfr,
Na'm calon, na moeth fy min.

Uchel yw cri y cyrn,
A thaerach na chyrn erioed:
A thithau yn fodlon ar sisial serch
Yn nhawel encilion coed.

Cymer dy wayw, a dos
Yn enw y marw a'r byw:
Nid dyn ond y dewr: bydd dithau yn ddyn,
A chymer dy siawns gyda Duw.

Ai dim gennyt wrid dy chwaer,
A dagrau dy fam a'th fun?
Pa loes yw marw dros dras a bro?
Ond c'wilydd sy loes a lŷn.

Ai ofni yr ing yr wyt,
Ac ofni fferdod y ffos?
Mae mwy na digon o'th epil di—
Cymer dy fodrwy, a dos.

1915.

Y CYD-OFID.

At borth y plas daeth marchog trist,
Ar ôl y rhuthrgyrch yn y gad;
A mab y castell nid yw mwy,
Ac eiddo pwy fydd tŷ ei dad?
Aeth taw disymwth trwy y llys,
Ac nid oedd neb na wyddai'r pam:
Hir wylai'r iarlles am ei mab,
Ac wylai'r forwyn dros y fam.

At borth y plas daeth gŵr drachefn,
A gair am long yn ddellt gan frad;
A mab y forwyn nid yw mwy.
Fe roes a feddai dros ei wlad:
A bu distawrwydd megis cynt,
A phawb yn gwylio ar ei gam;
Hir wylai'r forwyn am ei mab,
Ac wylai'r iarlles dros y fam.

1915.

CANU'N IACH I'R GOG.

Mi'th welais ddoe ddiwaethaf,
Wrth ymyl camfa'r waun,
A'th lygad ar y glasfor,
A'th adain las ar daen.

A fory byddi 'n cychwyn
O frig y ceubren crin,
Am fro yr aurafalau
A gerddi teg y gwin.

O fyrred fu dy dymor!
Fel doe yw'r bore mwyn
Y'th glywais yn cyweirio
Dy dannau yn y llwyn.

A chanu y buost wedyn
Bob diwrnod ar ei hyd,
Fel pe na bai dorcalon
Na hiraeth yn y byd.

Hyd oni chlywaist siffrwd
Y bladur ar y ddôl;
Hyd oni welaist drannoeth
Yr archoll ar ei hôl.

Ac yna tewi a wnaethost,
A mynd fel finnau'n fud,
Fel pe na bai lawenydd
Na chwerthin yn y byd.

Wel, cyn dy fynd y fory,
Eheda i droed yr allt,
I dorri cainc o redyn.
'Run lliw â phleth fy ngwallt:

A dwg hi yn dy ylfin
O Gymru gyda thi,
A dod hi'n esmwyth, esmwyth,
Ar fedd fy nghariad i.

NADOLIG, 1916.

Gwn am fro lle nid oes hedd,
Na cherdd o'r tannau tynion;
Ond lle torrir ar y wledd
Gan ru taranau dynion :
Cofia dithau 'r llanciau trist
Sydd am eu tir yn wylo,
Ac yn cadw Gŵyl y Crist
A'r gynnau yn eu dwylo.

GYDA'R WAWR.

Gorweddai ger ein llwybr,
Yng ngwawr y bore llwyd;
A llanc o wladwr ydoedd,
O rywle'n Nyffryn Clwyd.

A gwelem yn ei ymyl
Ei gymrawd yn y gad,
Fagesid megis yntau
Ar dyddyn pell ei dad.

Ac er mai ffoi yr oeddem
Am nawdd y gwersyll draw,
Safasom yno ennyd,
A'n helmau yn ein llaw.

Ac yna mynd, a'u gadael
Heb orchudd a heb arch;
A'r llanc a'i ddwylo'n gwlwm
Am fwa gwddf ei farch.

GWRON.

Mae'r gloch yn ei alw'r eiltro,
Ei alw i'w le wrth y llyw;
Ond dwylo ei briod a'i ddeulanc bach
Sy amdano 'n gadwyni byw.

Hoff ydyw o'i deulu bychan,
Cyn hoffed â neb, mi wn;
Ac ni bu mor anodd ganddo erioed
Eu gadael â'r dwthwn hwn.

Gŵyr fod ei long yn fregus,
A bod maglau tân yn y bae;
Gwelodd yr estyll, ddaeth ddoe i dir,
Ac arnynt ysgrifen gwae.

Gŵyr fod y môr yn heigio
O lefiathanod brad;
Ond eu beiddio raid, a'r rhyfel mor hir,
A bwyd mor brin yn y wlad.

Mae'r gloch yn ei alw eto,
A'r alwad ddiwaethaf yw:
Cusana ei briod a'i ddeulanc bach,
A chymer ei le wrth y llyw.

1917.

HEDDWCH.

Siglwch y tyrau, soniarus, glychau,
Chwerddwch ar fôr a thir;
Cenwch eich newydd gainc o lawenydd,
Ar ôl eich mudandod hir:
Onid yw'r creulon heb deyrnllys na choron,
A'i enw yn wawd pob bro?
Onid yw ciwdod ei feilch eryrod
Fel petris y maes ar ffo?

Siglwch y tyrau, soniarus glychau,
Chwerddwch dros feirw a byw;
Chwerddwch, er cofio y rhai sydd yn wylo-
Dydd rhyddid y ddaear yw :
Oerodd y gynnau, a belgwn angau
Dawsant cyn anterth dydd;
Dyblwch eich canu, nid trais a orfu,
Ond iawnder a dynion rhydd.

Siglwch y tyrau, soniarus glychau,
Digon fu'r pridwerth drud;
A digon fu loesion blodau'r marchogion-
Cenwch orfoledd byd:
Chwithau glogwyni fy hen Eryri
Unwch ym mloedd y gân ;
Ac fel yn ieuenctid a balchter eich rhyddid,
Dyrchefwch eich pennau tân.

Tachwedd, 11, 1918.

Y SEN.

Do, bum yn Ffrainc. A'r dydd yr aem
O'r gwersyll pell, clod pawb a gaem;
'Duw'n rhwydd a glywem ar bob min,
A chofio'r gair draw yn y drin
Wnai'r gwan yn ddewr, a'r dewr fel duw,
A marw'n gyfuwch braint â byw.

Do, bum yn Ffrainc, o ffos i ffos,
A'm nos fel dydd, a'm dydd fel nos—
Ynghlâdd ym mhridd a sialc ei thir,
Dair blynedd oedd fel teiroes hir;
Ac effro oeddem bob mab dyn
Fel caffech chwi ddiofal hun.

Hyn oll, a mwy na hyn a wnaem
O gariad, a phob clod a gaem:
A phan ddychwelem-fawrwyrth Duw—
O blith y meirw yn ddynion byw,
Caem groesaw arwyr, mawl pob min,
A gwên rhianedd uchel lin;
Ac nid oedd blasty yn y fro
Na chaem ein derbyn dan ei do:
Nyni oedd pen-arglwyddi 'r tir—
Caem seibiant byr, a moliant hir.

Undydd a blwyddyn prin y sydd,
Ond darfu'r mwynder hael a rhydd
Fel tegwch enfys! Nid oes blas
Heddyw a'm derbyn i a'm tras:
Dros dalm y bu'r cariadus rith,
A phwy a leinw'r swyddi blith?
O, gwyn eu byd, y meddal wŷr,
Hwynthwy na chawsant glod na chur.

Do, bum yn Ffrainc. A gwae fyfi
Na bawn yn un o'i herwau hi
Fel deufrawd imi, a chroes fach wen,
Croes ola 'mywyd, uwch fy mhen;
A'm dwylaw hyn lle nid oes gwaith,
Na gwybod, na dychymyg chwaith.

Hir boen y rhyfel heibio aeth,
Ond heddyw gwn am boen sydd waeth—
Y boen o ddisgwyl ofer, hir,
A byw fel clerwr yn y tir;
Heb obaith bara, gobaith gwaith,
Nac unpeth am fy mhoen, ond craith!

O maddeu, maddeu im, fy Nuw,
Am ofni marw, a chwennych byw.

1920.

IV. CANIADAU CYMRU

—————————————

CYMRU ANNWYL.

Pa wlad sy fel Cymru annwyl?
Mae'i charu yn hawdd i mi;
Dros hon bu fy nhadau farw,
O serch at ei herwau hi:
Mi wn fod ynysoedd mwynach,
A broydd o decach llun;
Ond nid oes i galon Cymro
Un fro fel ei henfro 'i hun:
Caraf ei hen fynyddoedd,
A'r chwa dros ei thir a chwyth;
Caraf ei henw yn agos a phell,
A'i hiaith a siaradaf byth.

Pa le mae y gwŷr coronog
Fu'n ceisio ei llethu gynt?
Nid oes ond eu henwau'n aros,
A'u cestyll yn gaerau'r gwynt:
Fe wybu pob balch ohonynt,
A gwybu eu dewraf wŷr,
Fod bannau fy mro yn gedyrn,
A chalon ei llanciau'n bur:
Caraf ei hen fynyddoedd,
A'r chwa dros ei thir a chwyth;
Caraf ei henw yn agos a phell,
A'i hiaith a siaradaf byth.

Pa wlad sy fel Cymru annwyl,
Lle'm dysgwyd i garu Duw?
Po bellaf y bwyf ohoni,
Agosaf i'm calon yw:
Mae adlais ei hen alawon,
A'm swynodd o gylch fy nghrud,

Fel clychau'n fy ngalw ati,
Fy ngalw o bellter byd:
Caraf ei hen fynyddoedd,
A'r chwa dros ei thir a chwyth;
O, rhowch i mi fwthyn yn hon i fyw,
A bedd i orffwyso byth.

CAINC Y DELYN.

Rho gainc ar dy delyn
Bob dygwyl o'r flwyddyn
I froydd y dwyrain a'r de:
Ond myn di mai Cymru
Yw'r hawddaf ei charu,
I'r galon a fo yn ei lle.

Rho gainc i wyryfon
Llygatddu yr estron,
A'u serch fel eu dwyrudd ar dân;
Ond myn fod rhianedd
Yng Ngwent ac yng Ngwynedd,
Fel Morfudd a Merch Dinas Bran.

Rho gainc i bob heniaith
A glywi wrth ymdaith
Hyd diroedd prydferthwch a llên;
Ond myn i ti ddysgu
Un amgen yng Nghymru—
Un geri yn ieuanc a hen.

Rho gaine i bob ynys,
A thir peraroglus—
Cyfannedd yr heulwen a'r ha;
Ond myn fod ei henfro
Yn fwynach i Gymro
Yn anterth y rhewynt a'r ia.

Rho gainc i berlysiau.
A phalm y trofannau,
A gwyddfid y gwledydd i gyd :
Ond myn fod yng Nghymru
Geninen yn tyfu
Sy'n hoffach na dim yn y byd.

Rho gainc i ddifyrrwch
A hirddydd gwlatgarwch
Pob bro a gwehelyth o fri:
Ond myn mai gwell defod
Yw cynnal Eisteddfod—
Gwylmabsant athrylith yw hi.

Rho gainc ar dy delyn
Bob dygwyl o'r flwyddyn
I froydd y dwyrain a'r de:
Ond myn di gael erw
Yng Nghymru i farw,
A mynydd i warchod y lle.

AR DDADORCHUDDIAD.
Cofadail Tom Ellis yn y Bala, Hydref 7, 1903.

Wele golofn ein tywysog
Wedi ei diosg yn flodeuog,
Wele ninnau 'n llu banerog
Yn ei hymyl hi:
Colofn dân i genedl gyfan
Well na choelcerth ar yr Aran,
Oni chafodd ei chyhwfan
Er ein harwain ni:
Yma'n un y deuthom
Uner Cymru ynom;
Edrych Duw o'r gloywder glas,
Ein teyrnas, a'n plant arnom :
Cofiwn bridwerth drud ein breiniau,
Gwnawn gyfamod ar y beddau.
A chyfodwn yr allorau
Brynodd inni 'n bri.

Heddyw De a Gogledd wrendy
Gadlef newydd yn dyrchafu—
Onid ydyw wyneb Cymru
Bellach ar y byd?
Mynnwn erddi fod yn arwyr,
Mynnwn ymdaith yn gymrodyr;
Aelwyd gwerin o wlatgarwyr
Fyddo'n gwenfro i gyd:
Erw las ym Meirion
Eilw law a chalon
Pob rhyw ŵr a gâr ei wlad
I'r euraid gad yr awron:
Byddwn un mewn ffydd ddiderfyn,
Un mewn grym fel lli Tryweryn—
Ysbryd Cynlas fo'n ein canlyn
Heddyw, ac o hyd.

Y CASTELL.

Cyfodwyd y castell
Ym min y lli
Gan frenin na charai
Ein cenedl ni.

Nid digon oedd ganddo
Ei dir ei hun
Heb fynnu'n tir ninnau,
A'r ddau yn un.

Ond dewr oedd y Cymry
Yng Nghymru Fu;
Nid ofnent y brenin,
Na'i air, na'i lu.

A deuthant i fyny
O gymoedd gant
Yn erbyn y castell
Yn enw eu Sant.

A da fu i'r brenin,
A da i'w wŷr,
Wrth uchter y tyrau
A thrwch y mur.

Mae'r castell yn aros—
Hen gastell trais—
A'n cenedl yn aros,
Ond ple mae'r Sais?

YN NYFFRYN CLWYD.

(Wrth gofio'r Llyfrbryf.^[3])

Ni ddaw mwy i dref ei faboed,
Na thrwy 'r dyffryn ar ei dro;
Ac nid etyb mwy i'w enw
Yng nghylch cyfrin barddas bro;
Golud gwlad yw cenedlgarwyr
Craff i weled camp a bai;
Dydd galarnad gwlad yw hwnnw
Pan fo gennym un yn llai.

Cymro oedd o waed ac anian,
Cymro yn ei foes a'i waith;
Carai'n cenedl uwch pob cenedl,
Carai'n hiaith goruwch pob iaith:
Ac er lledu brig ei antur
Cyd yn awyr estron dref,
Gwyddem mai yn naear Cymru
Yr oedd gwraidd ei enaid ef.

Agos at ei feddwl cyfrin,
Agos at ei galon fawr,
Oedd pob peth Cymreig ei hanfod,
O ramantau oes y wawr,
Hyd at chwedlau mwyn dechreunos—
Gwyddai am ein llên i gyd;
Mynnai iddi gymrodoriaeth
Yn anfarwol lên y byd.

Ar aelwydydd lliaws gwerin
Magodd gariad at y gwir;

Nid ei glod oedd peri dolur,
Fel Peredur Baladr Hir:
Ceidw cenedl gof o'i enw,
Gymro pur o wlatgar nwyd,
Tra bo esmwyth ddyfroedd Elwy
Yn bendithio Dyffryn Clwyd.

CÂN CORONI'R BARDD.

Hawddamor i'n Prifardd dan Goron y Gân,
Boed calon a thafod trwy'n Defod ar dân;
Mae Celtiaid cariadus dwy Ynys yn dod
I olwg y llawryf, y Cleddyf, a'r clod:
Tra bo'r ddawn i ganu yn oreu pob dawn,
A ninnau'n anwylo ein heniaith yn iawn,
Y Bardd yn dywysog eneiniog a wnawn.

Mae'r Cynfeirdd fel engyl yn ymyl yn awr,
A'u llygaid oddeutu 'n pelydru i lawr;
Mae gwreng ac uchelradd trwy'r neuadd yn un,
A'r Cymry ar wasgar yn deyrngar i'w dyn:
Tra byddo Ceninen dan heulwen yn ir,
A thra bo Eisteddfod dan gysgod y Gwir,
Ni chollir dawn Tydain tad Awen o'n tir.

IEUAN GWYNEDD.^[4]

Oni chafodd rhwng y bannau
Ansigledig siglo 'i grud?
Oni wybu fel ei dadau
Arwed sang caledi 'r byd?
Oni channwyd ei wynepryd
Gan y dreigiau, gan y wawr?
Oni ddug i wersyll bywyd
Gymorth o'r mynyddoedd mawr?

Cerddodd o'r unigedd allan
Gan adduno 'n enw ei Dduw
Na chai Cymru fod yn fudan
Tan ysgórn y Sais a'i ryw:
Glew ei fro oddefus ydoedd,
Marchog ieuanc dros y gwir;
Rhoes ei lef, a llef y cymoedd
Aeth yn daran deuddeg Sir.

Pwy na ŵyr am ing ei gariad
Yng nghad Gamlan moes ei wlad?
Mellt a deigr oedd yn ei lygad—
Gwae a fu i Drioedd Brad:
Trioedd rhaith y Llyfrau Gleision,
Arnynt rhoes anfarwol daw;
Os oedd cleddyf yn ei galon,
Roedd un llymach yn ei law.

Bu yn borth i werin Cymru,
A rhianedd bro ei fam;
Beth os oedd fel llin yn mygu?
Gwnaeth eiddigedd oes yn fflam;

Nwyd yn cynneu yn yr awel,
Gan dynghedu llan a thref,
Fel yr hen goelcerthi rhyfel,
Oedd ei genedlgarwch ef.

Gŵyr fy nghenedl iddo syrthio
Er ei mwyn, fel Arthur Fawr;
Gŵyr mai byw ei ysbryd eto—
Oni lysg o'i mewn yn awr?
Ym mhob cad dros foes a rhyddid,
Ym mhob Cymro a Chymraes,
Fyth yn anterth ei ieuenctid
Erys yntau ar y maes.

Os anaml yw ein breiniau,
Mae pob un yn werth ei waed;
Ac ysgymun fyth fo enwau'r
Sawl a'u mathro dan eu traed:
Os anghofiwn Ieuan Gwynedd
A'i arwriaeth dros y gwir,
Duw faddeuo inni'r camwedd—
Collwn fwy na cholli'n tir.

CAINC YR HEN DELYNOR.

Gerllaw y llannerch werdd
A geidw fedd Llywelyn,
Eisteddai hen delynor mwyn,
A'i bwys ar gorn ei delyn:
Ei lesg anesmwyth law
A dynnodd dros y tannau,
A chân o serch a ganodd ef
Dan nawdd y nef a'r bannau:

"Hen fro y tywysogion pur,
A'r llysoedd syml eu swyn;
Ti gefaist feibion wrth y fil
I farw er dy fwyn:
Gwell gan dy blant dy erwau blin
Na pharthau'r gwinwydd pêr:
Ac yn dy iaith trwy'r oesoedd maith
Hwy folant enw eu Nêr."

'Hen fro y delyn, er cyn cof,
A bro'r alawon gwin;
Ar nos y wledd a dydd y gad
Dy fawl oedd ar dy fin:
A thra bo bardd o'th fewn yn byw,
Ac yn dy dymer dân,
O'th fythod llwm mewn tref a chwm
Y cyfyd mwynllais cân."

"Hen fro y werin bur ei serch—
Fel pawb a gâr dy fri,
Ar Dduw gweddiaf yn Gymraeg
Am oes y byd i ti:
O, cadw ffydd dy gyntaf Sant,
A ffydd dy Olaf Lyw;
A heddwch hir a fo i'th dir.
Dan nawdd a thangnef Duw."

CAINC Y CYSEGR.

Molwn Di, O Dduw ein tadau,
Uchel ŵyl o foliant yw;
Awn i mewn i'th byrth â diolch,
Ac offrymwn ebyrth byw:
Cofiwn waith Dy ddwylaw arnom,
A'th amddiffyn dros ein gwlad;
Tithau, o'th breswylfa sanctaidd,
Gwêl, a derbyn ein mawrhâd.

Ti â chariad Tad a'n ceraist
Yn yr oesoedd bore draw;
O dywyllwch i oleuni
Y'n tywysaist yn Dy law:
Cawsom Di ym mhob cenhedlaeth
Fel Dy enw'n gadarn Iôr;
Cysgod gwell na'r bryniau uchel,
Ac na chedyrn donnau'r môr.

Cudd ni eto dan dy adain,
A bydd inni 'n fur o dân;
Tywys Di ein tywysogion,
Megis cynt, â'th Ysbryd Glân:
Par i'n cenedl annwyl rodio
Yn Dy ofn o oes i oes;
Gyda 'i ffydd yng Ngair y Cymod,
Gyda'i hymffrost yn y Groes.

RHISIART LLWYD.^[5]

Llanystumdwy—Criccieth.

Bennaeth syml y pentref gwledig,
Gymro, pur o foes a thras,
Gwyddai'r hen frodorion dinod
Am ei bwyll, ei serch, a'i ras;
Fel'bu'n nawdd i'w chwaer ddinodded
A'i thri tlws mewn cyfyng awr—
Cofia'r byd ei aelwyd fechan,
Cofia Duw ei galon fawr.

Heuai rawn y nef yn fore,
Ac fe'i heuodd hyd ei fedd;
Hyder ffydd oedd yn ei enaid,
Urddas proffwyd yn ei wedd:
Ieuanc ydoedd yn ei henaint,
Ieuanc gan ysbrydol aidd;
Carai Fugail mawr y defaid,
Ac ni flinai borthi Ei braidd.

Fe roed iddo amlder dyddiau,
A phob dydd yn ddydd o waith;
Casglodd lawer ysgub ddisglair
Cyn prynhawn ei einioes faith:
Ond ni welodd fwy na'r blaenffrwyth
O'r hyn heuodd ef cyhyd;
Aeth y grawn yn gyfoeth pobloedd,
A blaendarddodd ledled byd.

"EU HIAITH A GADWANT."

Gwnawn, ni a'i cadwn. Os aed â'u gwlad,
Nid eir â'n heniaith oddiar ein had;
A mefl ar dafod yr unben rhaith
A'i gwnelo 'n gamwedd in garu ein hiaith.

O fannau Epynt i fannau Llŷn,
Mynnwn gael siarad ein hiaith ein hun.

Pwy ŵyr sawl canwaith bu'r bannau hyn,
Bob crib, yn loyw o wayw-ffyn?
A pha sawl cannwr, yn enw Duw,
Fu farw er cadw yr iaith yn fyw?

O fannau Epynt i fannau Llŷn,
Mynnwn gael siarad ein hiaith ein hun.

Cymerth i'n mamau hirnosau blin
Gynt, i ddiferu ei mêl rhwng ein min;
A threch yw'r atgof am famau bro
Na thraha uchelwr, pwy bynnag fo.

O fannau Epynt i fannau Llŷn,
Mynnwn gael siarad ein hiaith ein hun.

Na ryngwn fodd yr un arglwydd llys,
A modrwy'i falchter ar fôn ei fys:
Hen dras Llywelyn, a hil Glyn Dŵr,
A droes y canrifau ein gwaed yn ddŵr?

O fannau Epynt i fannau Llŷn,
Mynnwn gael siarad ein hiaith ein hun.

Gwnawn lw i'w chadw o grud i grud,
Mewn llys ac Eisteddfod, am oes y byd;
A mefl ar dafod yr unben rhaith
Waharddo i Gymro fawrhau ei iaith.

O fannau Epynt i fannau Llŷn,
Mynnwn gael siarad ein hiaith ein hun.

V. CANIADAU HUD A LLEDRITH

—————————————

SYR BARRUG.

Pa swynwr fu o dŷ i dŷ
Ar ôl dechreunos neithiwr?
Ai un o dylwyth broydd hud,
A bryd mwy cain nag ungwr?
Ni welodd un mo'i ledrith lun,
Trwy'r dellt, yng ngoleu'r lloergan;
Ond caed pob ffenestr ar ei ôl
Fel dôl o redyn arian.

Pa lawrudd mwyn fu trwy y llwyn,
O'r machlud hyd y plygain?
Ai rhyw gonsurwr ar ei dro
A ddaeth o fro y dwyrain?
Ni thorrodd frig o brennau'r wig,
Na hun y dail na'r adar;
Ond ni bu dim mor dlws erioed
A choed y bore cynnar.

Pa ddewin gwyn fu wrth y llyn
Pan oedd y tonnau 'n cysgu,
A'r hesg yn synnu ar y sêr
Mewn llewyg pêr, o'r ddeutu?
Ni chlywyd sain y pensaer cain,
Na thinc ei forthwyl dyfal;
Ond troes y merddwr cyn y wawr
Fel llawr i blas o risial.

CROES A BLODAU.

Ar y ffordd rosynnog honno
A gerddaswn hanner oes,
Ryw brynhawn ymhlith y blodau
Gwelwn drom a garw groes.

Mi a fynnwn fyned heibio,
Neu yn ôl, ond ger fy mron
Safodd gŵr ag wyneb disglair,
A dywedodd,—"Cyfod hon."

Ieuanc oeddwn fryd a chalon,
Ac ni welswn groes cyn hyn;
Mwy cynefin wyf â blodau,"
Meddwn wrth yr angel gwyn.

Ac ni wyddwn fwy am ofid
Nag am ddolur ambell ddraen;
Cofiais hynny, yna syllais
Ar y groes oedd 'nawr o'm blaen.

"Rhaid i ti fel pawb ei chodi,"
Ebe'r gwr yn ddeufwy mwyn;
"Da yw gwynfyd, gwell yw gofid,—
Câr dy groes, daw'n hawdd ei dwyn."

Chwerw im oedd taflu'r blodau
Hoffwn gymaint, gŵyr y Ne;
Chwerwach im oedd meddwl cario
Croes wywedig yn eu lle.

Ond pan oeddwn yn petruso,
Ebe'r gŵr â'r wyneb gwyn,—
"Cyfod di dy groes yn gyntaf,
Cei dy flodau wedi hyn."

Minnau ar ei air a blygais,
I ymaflyd yn y groes;
Plygodd yntau yn fy ymyl,
A'i ddeheulaw dani roes.

Dim ond hanner croes a welwn,
A'm holl flodau wrtho 'nglŷn;
Pwysai'r llall, a'r hanner trymaf,
Ar ysgwyddau'r Gŵr ei hun.

MAB Y MÔR.

O fy mechgyn, ewch â mi
Unwaith eto i ben y tywyn;
Heibio i lwyni glas yr hesg,
A thros dwyni'r tywod melyn.

Ewch â mi lle bum yn llanc,
Gyda 'm tad yn morio'r cychod,
Ac yn codi'r adar brith
Cyn y dydd oddiar eu nythod.

Sefwch dro wrth odre'r allt,
A thrachefn ar lain y rhwydi-
Lle y maent fel gwawn y môr
Hyd y gro ac ar y clwydi.

Yna, rhowch fi yn fy mad,
A chyfodwch arno'r hwyliau,
Gan fy ngollwng dros y bae,
Pan fo'r haul yn mynd dan gaerau.

Morio yw gwynfyd mab y môr,
A phan ddêl ei dro i farw,
Ni fyn fedd ar bwys y llan,
Ond mewn glasach dyfnach erw.

ALLT Y WIDDON.

Uwchben yr afon Ddwyfor,
Tan rwyllog fwa'r coed,
Ymgudd hen ogof wgus
Na ŵyr yr hyna'i hoed;
Ac yn yr ogof honno
Y nythai gwiddon gynt,
Pan oedd y derw mawr yn fes
Melynlliw yn y gwynt.

Ei gwallt oedd fel y muchudd,
Uwch cernau fel y cwyr;
A thân ym myw ei llygaid
Fel dreigiau yn yr hwyr:
Nid oedd mo'i bath am adrodd
Cyfrinion melys, mud;
Hi wyddai am ofergoel serch,
Ac am obrwyon brud.

Ac ati dôi cariadau
Liw nos, o lech i lwyn,
I brynu ei daroganau
A gwrando'i thesni mwyn;
O fwth a llys y deuent
Ag arian yn eu llaw;
Er ofni'r allt a rhithion nos,
Ni allent gadw draw.

A hithau'r widdon gyfrwys,
A throell ei thafod ffraeth,
A nyddai wrth ei mympwy
Eu ffawd, er gwell a gwaeth:

Hi welai'wŷr' yn dyfod
O bob rhyw liw ac oed;
A llawer morwyn' wisgi, wen,
Na aned moni erioed.

Ni wn am ba sawl blwyddyn,
Na pha sawl oes y bu
Yn dweud ei chelwydd goleu
Yng ngwyll ei hogof ddu;
Ond hysbys oedd ei henw
Ar lafar gwlad a thref;
Ac ofnai'r gwan ei melltith hi
Yn fwy na barnau'r nef.

Beth ddaeth o'r wrach felynddu
Ni ddywaid coel na lên;
Ond darfu'r sôn am dani,
Ac am ei gwg a'i gwên:
Ni wybu neb ei marw,
Ni chlybu neb ei chri;
Ond weithiau cwyd drychiolaeth hen
O'r llynclyn yn y lli.

}

Y TYLWYTH TEG.

Clywch, mae cloch y ddawns yn galw,
Un, dau, tri, ac un, dau, tri:
Ddrysor, agor ddrws yr ogof,
Hanner nos yw'n bore ni:
Cwsg y defaid yn y meillion,
Cwsg yr adar yn y coed;
Cyrchwn faes yr eithin melyn,
Bob yn dri, ar wisgi droed.

Dacw liw y lloer yn codi,
Dacw gwrr ei goleu gwyn:
Dring yn araf, O mor araf,
Trwy y cwmwl, tros y bryn;
Clymwn ddwylo, clymwn ddwylo,
Ar y cylchog, wlithog lawr:
Mwyn yw codi efo'r lleuad,
Yna dawnsio hyd y wawr.

Trewch ac eiliwch alaw lawen
Ar bereiddlais bibau'r brwyn;
Ninnau chwarddwn, ac a lamwn
Wrth y seiniau aml eu swyn:
Aed eich mwynion fysedd hoywon
Ganwaith tros bob alaw bêr;
Ni wyr llonder ddim am flinder
Mwy na'r tonnau mân a'r sêr.

Ust! mae rhyw aderyn cynnar
Wedi deffro yn y coed;
Dyna lais y forwyn odro,
Dyna eto sŵn ei throed;
Ysgafn redwn tua'r ogof,
Trwy yr eithin, tros y ddôl
Fel na welo'r cyntaf ddelo
Ond ein cylchau ar ein hôl.

CADW'R OED.

I.

Mi rwyfais dros y Fenai
A'r llwydnos ar y lli,
Am lawer mis a blwyddyn,
Er cadw f'oed â hi.

Nid oedd na thrai na llanw
A'm cadwai yn fy mro,
A'm hannwyl yn fy nisgwyl
Ar rwn y melyn ro.

A fyth ni cheisiwn seren
Na lloer i'm tywys i:
Mordwywn wrth y ffenestr wen
Oedd yn ei hendre hi.

II.

Ni rwyfais dros y Fenai
Ers llawer blwyddyn hir;
A nos pob nos oedd honno
Pan ddaeth fy nghwch i dir.

O, drymed oedd fy nghalon
Uwch llawen ddawns y lli!
Ni allai'r ser na'r lloerwen,
Oleuo'r byd i mi.

Mae'r hendre fyth yn aros,
A'r ffenestr dan y to,
Ond nid yr un yw'r forwyn wen
Sy ar rwn y melyn ro.

III.

Af eto dros y Fenai
Pan ddelo'r wys i mi;
Ac ni bydd trom fy nghalon
Uwch llawen ddawns y lli.

Ar ôl yr hir wahanu,
O fwyned fydd y tro;
Ni all na thrai na llanw
Fy nghadw yn fy mro.

A phedwar cychwr ieuanc
A'm dwg o fin y lli
I erw las yn Ynys Fon,
Er cadw f'oed â hi.

EIDDILIG GORR.

Yng Nghymru gynt, yn oes y glêr,
'Roedd bardd a'i enw Gwlatgar;
Ac ni bu bardd fel hwnnw erioed
Am ganu dawns na galar.

Cyfaredd melys oedd ei gerdd,
Fel distyll pêr canrifoedd;
Nid bardd Eisteddfod, braint, na llys,
Ond bardd ei genedl ydoedd.

A rhwng ei fysedd, telyn fwyn
Fel serch ei hun oedd ganddo:
Ni wyddai neb o ble daeth coed
Na thannau'r delyn honno.

Ond cymaint swyn oedd yn ei llais,
O dan ei fysedd hoywon,
Nes peri chwerthin bob yn ail
Ag wylo ar y galon.

Bob dydd y clywid enw'r bardd
Gan blant, ar fin eu mamau:
A'i gerdd a genid yn y gad
Gan wŷr with fin cleddyfau.

Nid oedd na llanc na rhiain wen
Na wyddai'n dda am dano:
A'i delyn oedd hudoliaeth bro,
Bob tro y deuai heibio.

'Roedd pawb yn caru'r bardd, ond un—
Eiddilig Gorr oedd hwnnw:
Cleryn, wynebddu, cibog, cas,
A'i waed yn fustl chwerw.

Mi glywais ddweud gan widdon hen
Fod iddo yntau delyn,
Ond bod ei thant mor oer, mor gras,
Fel nas mwynheid gan undyn.

Cashâi Cenfigen enw'r bardd,
Ynghwsg a phan oedd effro;
A mynych gais a wnaeth i ddwyn
Ei delyn bêr oddiarno.

Ond wedi'r waedd yng ngwyll y nos,
y bardd a'i gainc a gollwyd;
A holi hir am dano fu
Ar faes, a ffordd, ac aelwyd:

Hyd nes ei caed mewn encil du,
A'i wyneb ar ei ddwyfron,
Heb law na bys, a phaladr hir
Eiddilig yn ei galon.

Nid bardd ei genedl mwyach oedd,
Ond celain oer, a gwaedrudd,
A'i wely'n goch, fel pe bai'r llain
Am wrido dros y llofrudd.

Beth ddaeth o'r delyn? Dywaid coel
Mai angel aeth â honno,
Rhag i'r dialydd yn ei lid
Roi arni droed i'w dryllio.

Ond caed y llofrudd, wedi'r brad,
Uwch ben ei feddwol gwpan;
A mwynach iddo ydoedd rhinc
Ei delyn gras ei hunan.

NOS GALAN.

Liw nos, pan ydoedd lludded
Y dydd ar faes a môr,
A'r dail digartre'n sisial
A'i gilydd gylch fy nôr,
I'm tŷ y daeth pererin
Wynebdlws, er yn hen;
Ei fantell fel y crinddail
A'i wedd rhwng gwg a gwên.

Nid wyt cyn dloted," meddai,
"Na elli drugarhau";
Caruaidd oedd ac unig—
Rhy unig i'w nacáu.
Arlwyais iddo fara
A ffiol oer o ddŵr;
A'm tân o farwor rennais
O gariad gyda'r gŵr.

Nos Galan oedd, a chlychau
Y dref yn canu'n gôr;
Cri arab ar yr heol,
Cri adar ger y môr:
Y gŵr wrandawai arnynt,
A'i lygaid mwyn yn fflam:
A'i wyneb oedd dirionach
Nag wyneb mwynaf mam.

"Sawl bendith rodded atat
Mewn bywyd"? ebe ef;
"Sawl bendith rennaist dithau,
Ag arall, fel y nef?

Gwyn fyd y neb a wnelo
Elusen yn ei dŷ;
Nid â'r drugaredd leiaf
Yn angof gennym fry."

Ei fantell aeth cyn wynned
A'r lloergan ar y môr,
Ac yn fy ymyl safodd,
Cyn mynd trwy'r gaead ddôr:
"Myfi," medd ef, "yw'r angel
A elwir Gwyn-ei-fyd;
A chadw cof yr ydwyf
O gymwynasau'r byd."

"Ymhob rhyw rith y deuaf
Fel ni'm hadnebydd dyn,
A wnel dosturi'n unig
A'm gwêl, fel ti dy hun."
Cyfododd ei adenydd
Fel bendith uwch fy mhen;
Ac arlliw gwaed a welais
O dan ei ddwyfron wen.

ERDDYGAN HUN Y BARDD.

Udai'r gwynt yng nghoed ei ardd,
Uchel leisiai dros y dref;
Ond ni allai'r uchel wynt
Anesmwytho'i drwmgwsg ef.

Hunai'r bardd mewn melys hedd,
Wedi hirddydd diwyd oes;
Wedi canu ei olaf gerdd,
Wedi dwyn ei olaf groes.

Hunai'n bêr, heb wybod dim
Am wybodau mân y byd;
A heb wybod am yr ofn
A ofnasai'i enaid cyd.

Cofiem am ei eiriau ffraeth,
Chwarddem, a phob grudd yn wleb:
Hunai y parota'i air,
Heb na gair na gwên i neb!

Ni symudai'r dirion law
Rannai'i dda mor rhwydd, mor hael;
A digymorth oedd y gŵr
A fu gymorth hawdd ei gael.

Cyn y wawr, y ddistaw wawr,
Ust yr hydref lanwai'r ardd;
Ond yr ydoedd dwysach ust
Yn ystafell hun y bardd.

Heddyw, nid yw yn ei dŷ,
Na hyd lwybrau tlws y fro;
Ond ei eiriau sydd yn fyw,
A'i weithredoedd sydd mewn co'.

Huned yn Nenio^[6] draw,
Gyda'r ddau fu'n disgwyl cŷd:
Un ym meddrod ydynt mwy,
Fel mewn bywyd. Gwyn eu byd.

VI. CANIADAU'R PLANT

—————————————

PLESER PLANT.

Dewch i chwarae
Yn y coed—
Dyna bleser
Plant erioed.

Ni gawn eistedd
Bob yn ail
Rhwng y blodau
Mân a'r dail.

A dod adre
Cyn yr hwyr
Wedi blino,
Mam a ŵyr.

Byr yw diwrnod
Plentyn bach;
Rhaid yw chwarae
Os yn iach.

PETHAU TLWS.

Dacw alarch ar y llyn,
Yn ei gwch o sidan gwyn;

Dyma afal melyn, crwn,—
Anrheg mam i mi yw hwn.

Dacw rosyn ar y pren,
Capan coch sydd ar ei ben.

Dyma faban yn ei grud,—
Perl ei fami—gwyn ei fyd.

Y BRIALLU.

Mi welais heddyw'r bore
Yr aur melyna' 'rioed;
'Roedd rhai o dan y perthi,
Ac eraill yn y coed;
Pwy meddwch chwi a'u collodd,
Mewn llwyn, a phant, a ffos?
Mae nain yn dweud mai'r Tylwyth Teg,
Wrth ddawnsio yn y nos.

YR ENFYS.

Mae'n awyr las ers meitin,
A dacw Bont y Glaw;
Wel, brysiwn dros y caeau,
A thani law yn llaw.

Cawn eistedd yn ei chysgod,
A holi pwy a'i gwnaeth,
Un pen ar grib y mynydd,
A'r llall ar fin y traeth.

Mae saith o liwiau arni,
A'r rheini'n dlws i gyd;
A gwnaed ei bwa meddir,
O flodau gwyw y byd.

Ond dacw'r Bont yn symud,—
Pwy ŵyr i ble yr aeth?
Nid yw ar grib y mynydd,
Na chwaith ar fin y traeth.

Y FFRWD.

Ffrwd fach loyw min y cae,
Mynd i'r môr ar frys y mae.

Mynd bob dydd tan ganu im,
Suo'r dail heb aros dim.

Mynd bob nos pan gysgaf fi,
Mynd heb oleu ar y lli.

Mynd yn gynt yn nhes yr ha,
Mynd i gyd bryd hynny wna.

Mynd am adre dros y cae
Cyn i'r rhew ei dal y mae.

Rhedaf innau gyda hi,
Am y cyntaf efo'i lli.

IAR FACH YR HAF.

Iar fach yr haf
O dywed i mi,
Ai chwaer wen y blodau,
Am dro ydwyt ti?

Gwn iti ddod
O erddi y plas,
A siglwyd dy grud
O dan ddeilen las.

Hedfan a wnei
Tra bo haul ar fryn,
Ar ddwy adain fach
Sydd fel sidan gwyn.

Deuaf ar d'ôl
O fore hyd nos,
Ond ni wnaf dy ddal
Y beth fechan dlos.

GARDD F'ANWYLYD.

Hoff yw gan f'Anwylyd
Rodio yn Ei Ardd;
Gwyn ei fyd y lleiaf un
Ynddi hi a dardd.

Os wyf innau yno
O dan brennau'r coed,
Caf yn ieuanc, ieuanc,
Glywed sŵn Ei droed.

Daw i'w Ardd yn fore
Ni all oedi'n hwy;
Er Ei fod yn caru'r byd,
Câr Ei Ardd yn fwy.

Os arhosaf innau
Rhwng rhodfeydd yr Ardd,
Caf yn fynych, fynych,
Weld Ei wyneb hardd.

Hoff o gasglu lili
Yw f'Anwylyd gwyn;
Cariad yw Ei enw Ef,
Casgled fel y myn.

Os y bore cynnar,
Os yr hwyr y daw
Dyged finnau adre'n
Lili yn Ei law.

Y FRONGOCH.

Croesaw iti, frongoch tlws,
Sul y Gwyliau wrth fy nrws,
Hel y briwsion fynnaf iti,
Yr un bach a'r adain wisgi.

Gwyn yw'r rhiniog dan dy droed,
Chwyth gaeafwynt yn y coed,
Ond pa wynt wna'n oer dy gariad
Neu dy chwythu draw o'th henwlad.

Heda'r wennol dros y lli,
Heda'r gwcw gyda hi;
Ond ni chrwydri di i unlle,—
Gwell yw gennyt warchod gartre.

Croesaw iti'r deryn pur
Hawdd dy 'nabod ar y mur;
Coch dy blu yw'r unig dlysni
Sydd yn aros yn y gerddi.

Mae pob rhosyn yn y fio
Wedi gwywo er ys tro,
Ond 'rwyt ti yn gwisgo rhosyn
Ar dy fron bob mis o'r flwyddyn.

Cân pob llinos yn y llwyn,
O dan haul y misoedd mwyn;
Ceni dithau, heb ochenaid,
Pan fo'r barrug ar dy damaid.

Croesaw iti, frongoch tlws,
Cân dy ddyri wrth fy nrws,
Minnau ddof â'r briwsion iti
Nes daw'r haf yn ôl i'r llwyni.

CYFARCH Y WENNOL.

Wennol hoyw, a'r adain loyw,
Merch y llynedd ydwyt ti;
O ba ardal deg y daethost,
Dros sawl mynydd, paith a lli?
Gan nad beth yw enw'r Ynys,
Gan nad beth yw swyn y fro,
Gwn na ellit aios yno,
Wedi i Gymru ddod i'th go.'

Wennol hoyw, a'r adain loyw,
Hoff aderyn hiraeth wyd,
Beth i ti yw tyrau mynor?
Gwell yw gennyt fondo llwyd;
Taeni d'hwyliau i'r deheuwynt
A dychweli fel Cymraes;
Nid yw'r môr i serch ond aber,
Na chyfandir ddim ond maes.

Wennol hoyw, a'r adain loyw,
Croesaw it, bererin haf;
Yn dy nyth o ddaear Cymru
Nid yw'r galon fach yn glaf:
Mwyn i mi yw gweld dy wenfron,
Cyn bod lili ar y llyn;
Mwyn i tithau yw mordwyo
Yn y chwa a'r pelydr gwyn.

Wennol hoyw, a'r adain loyw,
Wedi bod yn alltud hir
Oni elli aros bellach
A gaeafu yn y tir?
Ond os rhaid i ias yr hydref
Oeri 'r cariad at fy mro,
Gydag awel gyntaf Ebrill
Tyred eto ar dy dro.

CASGLU A RHANNU.

Ewch i hel briallu
Tan haul y gwanwyn gwyrdd,—
Aed rhai hyd fin yr afon,
A rhai hyd fin y ffyrdd.

Ac yna pan ddowch adref,
Bob un a'i dusw del,
Cewch wynfyd wrth eu rhannu
Nas cawsoch wrth eu hel.

Ewch â swp i rywun
Sydd yn ei dŷ yn glaf,
A'i wefus wen yn holi
Bob dydd am haul yr haf.

Rhowch swp yn llaw yr unig,
Na fedd na châr na brawd;
A swp ar Sul y Blodau
Ar fedd y dyn tylawd.

Nodiadau

1. Dull o gyfarch y buchod yn Eifionnydd.
2. Ym mynwent Llanystumdwy.
3. Isaac Foulkes (Llyfrbryf 1836—1904)
4. Evan Jones (Ieuan Gwynedd 1820-1852)
5. Richard Lloyd (1834—1917) ewythr a thad maeth David Lloyd George
6. Cwyn coll am Cynhaearn. Bu farw Hydref 22ain, 1916, Claddwydd ef ym meddrod ei dad a'i fam ym mynwent Denio, Pwllheli. Cyrhaeddasai oedran teg. Gw: Y Bywgraffiadur Cymreig—Thomas Jones ('Cynhaiarn '; 1839 - 1916), cyfreithiwr a bardd