Hanes Porthmadog ei Chrefydd a'i Henwogion (testun cyfansawdd)

←

Hanes Porthmadog ei Chrefydd a'i Henwogion (testun cyfansawdd) gan Edward Davies, Penmorfa

II'w darllen pennod wrth bennod gweler Hanes Porthmadog ei Chrefydd a'i Henwogion

Yr eiddoch yn bur, Ed Davies

HANES PORTHMADOG

Ei Chrefydd a'i Henwogion.

GAN

EDWARD DAVIES,
PENMORFA.

CAERNARFON:
CWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF),
SWYDDFA "CYMRU."

ANNERCH Y DARLLENNYDD.

ER pan agorais fy llygaid ar hanes Cymru, rhamantau'r Eryri a'm swynai fwyaf; ac wedi dyfod o honof i dueddau Dyffryn Madog, ni phallodd hudoliaeth y traddodiadau hen, ac ni chiliodd dyddordeb ei broydd oddi wrthyf. Hoffwn eu gwylio, a gwrandaw eu hanes; a phan welais Destynau "Cylchwyl Lenyddol a Cherddorol y Tabernacl, Porthmadog, Rhagfyr 25ain a'r 26ain, 1912," ac ynddynt y testyn dyddorol:—

"Braslinelliad o Hanes Porthmadog yn Gymdeithasol a Chrefyddol, ynghyd â'i phrif Gymeriadau er gorffenniad y Morglawdd 1811."

swynodd y testyn fi, a denodd fi'n fuan i fod yn gydymaith iddo am y tri mis dilynol. Crwydrais a holais lawer, chwilotais a darllennais fwy, ac nid arbedais lafur na thraul er cwblhau fy nghynllun; er hynny, nid yw mor berffaith ag y dymunwn iddo fod.

Bu'm yn pryderu peth pa reol i'w mabwysiadu gydag Enwogion Heddyw. Y mae ym Mhorthmadog wŷr rhy amlwg, mewn byd ac eglwys, a'u gwasanaeth i'w gwlad yn rhy fawr, i'w gadael allan. Y clawdd terfyn a godais i fyny gyda hyn o beth ydoedd Gweinidogion, Offeiriaid, Ynadon Heddwch, Cynghorwyr Sir, Awdwyr, a Phrif Athrawon. Er mabwysiadu'r rheol hon, gwn yn dda fy mod yn gadael allan enwau eraill sy'n glod i'r dref.

Y mae'r oll ag y derbyniais garedigrwydd oddiar eu llaw, yn rhy liosog i mi eu henwi yma, er fy mod yn dymuno diolch iddynt oll. Oherwydd fyrred yr amser i baratoi'r gwaith erbyn y gystadleuaeth,—tri mis prin gorfu imi ofyn i fy nghyfaill, y Parch. Morris Thomas, B.A., am gynhorthwy gyda'r ail bennod, yr hyn a gefais yn rhwydd. Dymunaf ddiolch hefyd, i Ellis W. Davies, Ysw., A.S., am ei garedigrwydd yn anfon imi grynhodeb o gyfreithiau Mr. Madocks; i Mr. John Jones (Caerdyni) am lawer o fanylion oedd yn ei feddiant ef; i Mrs. Rowlands, Pen y Bryn, Penmorfa, am weled llythyrau Mr. Madocks at ei thaid, Mr. John Ethridge, ac am ryddid i wneud y defnydd a fynnwn o honynt; i Mr. Jonathan Davies, Y.H., a Mr. Robert Williams, Britania Foundry, am eu gwaith yn myned trwy'r MS., a'u hawgrymiadau arno; i Eifion Wyn am lawer o garedigrwydd tra'n perffeithio'r gwaith a'i baratoi i'r wasg: yn olaf, ac yn bennaf, i'r Pwyllgor am ymgymeryd â'r cyfrifoldeb o gyhoeddi'r Traethawd. Gwel y cyfarwydd, oddi wrth bris a diwyg y llyfr, mai nid gobaith am elw a'u cymhellodd i wneud hynny: a'm dymuniad i ydyw, na cholledir mo honynt; ac o bydd i tithau, ddarllennydd mwyn, gael gwerth dy brês o'r llyfr, ac o bydd i ti, a'th blant, deimlo rhywfaint elwach erddo, llawen fyddaf.

EDWARD DAVIES.

Penmorfa.

13: vi.: 13.

CYNHWYSIAD

AT Y DARLLENYDD
I RHAGYMADRODD
II CODIAD, CYNNYDD, A DADBLYGIAD Y DREF
III YR ENWADAU CREFYDDOL
Yr Annibynwyr—Salem
Coffadwriaethol
Y Wesleyaid—Ebenezer
Y Bedyddwyr—Seion
Berea
Sion (Chapel Street)
Y Methodistiaid—Y Garth
Y Tabernacl
Y Capel Seisnig
Yr Eglwys Wladol—Eglwys Sant Ioan
IV ADDYSG—
Yr Ysgolion Bore
Yr Ysgol Frytanaidd
Yr Ysgol Genedlaethol
Brwydr y Bwrdd Addysg
Wedi'r Frwydr
Ysgolion y Bwrdd
Yr Ysgolion presenol
Yr Ysgolion Uwchraddol
V LLYWODRAETH LEOL
Llys yr Ynadon
Swyddfa'r Heddgeidwaid
Llys y Man Ddyledion
Y Bwrdd Iechyd

Y Cyngor Dinesig
Etholiadau'r Cyngor Sir
VI, YR EISTEDDFODAU
Eisteddfod Madog, 1851
Eisteddfod Eryri, 1872
Eisteddfod Dalaethol Gwynedd, 1887
VII Y CYMDEITHASAU—
Y rhai fu
Y rhai sydd
VIII YR ENWOGION
Enwogion Ddoe
Enwogion Heddyw
IX Y DIWEDDGLO
Trem yn ol ac ymlaen
ADDENDA—TOWNSHIP OF GEST [AD 1682]

Y DARLUNIAU

YR AWDUR
WILLIAM ALEXANDER MADOCKS
TAN'RALLT A THREMADOG YN 1808
PORTHMADOG A'R MORGLAWDD YN 1840
YR ADDOLDAI
Salem (A)
Coffadwriaethol (A)
Ebenezer (W)
Seion, Pont Ynys Galch (B)
Y Garth (MC)
Y Tabernacl (MC)
Y Capel Seisnig (MC)
Eglwys Sant Ioan
EMRYS
IOLO CARNARVON

PENNOD I.

RHAGYMADRODD.

Lle llithra'r Laslyn loew yn ddistaw tua'r Traeth,
Wrth borth yr hen Gymwynas, hoff drigfa'r awen ffraeth,
Mae'r meddwl yn ymsynnu, mae'n mynnu gwneuthur hynt
Yng nghwmni glân fyfyrdod i fro yr amser gynt.

O'n blaen mae'r traeth, ond erbyn hyn mae'n forfa—
Y lle cregina yn feillioneg borfa;
A morglawdd hir yn dangos yn ardderchog
Eangder ysbryd anturiaethus Madog.

Mae'r weilgi ffromwyllt wedi cael ei ffrwyno,
A'r fan lle byddai'r wylan lwyd yn cwyno,
Yn cael ei sangu gan y gwartheg blithion,
A threfi'n awr lle chwarai'r nwyfus wendon.

—GLASYNYS.

DYWED gwyddonwyr mai o'r mynyddoedd y daeth y dyffrynnoedd. Wedi cyfnod y Rhew Mawr, daeth cyfnod y meirioli a'r dadmer, ac fel yr elai'r meirioli'n mlaen, llithrai'r rhew i lawr yn araf, a chariai gydag ef wahanol ronynnau natur i'r pantiau a'r hafnau islaw, y rhai a welir heddyw'n ddyffrynnoedd o ddolydd a gweirgloddiau ffrwythlon, a thoreithiog. Felly hefyd y gellir dweyd am Gymdeithas, bu amser, pan yr oedd preswylwyr yr ucheldiroedd yn llawer lluosocach na thrigolion y gwastadeddau. Yr oedd ochrau'r bryniau a llethrau'r mynyddoedd, yn dir cynnyrch, pan ydoedd y dyffrynnoedd yn goedwigoedd tewfrig, a'r gwaelodion yn fforestydd llawn drysni. Yr oedd i'r Hafod a'r Hendre unddas yng Nghymru cyn bod Maer nac Ustus. Ond yn araf ymadawodd eu gogoniant; dechreuwyd arloesi'r fforestydd, a chlirio'r coedwigoedd; daeth trigolion y mynyddoedd yn breswylwyr y gwastadeddau. Rhoddodd y trefi a'r pentrefi ffordd i'r trefi a'r dinasoedd, a daeth y cantrefi yn blwyfi ac yn Siroedd. Ond ni raid taflu'r golwg yn ol felly gyda Dyffryn Madog a'i drefi. Nid yw ond megis echdoe er pan rydiwyd y Traeth Mawr, gan droi'r draethell dywodlyd yn ddyffryn; ac nid yw ond megis doe er pan sylfaenwyd y trefi. a chyda'r gwyll neithiwr y noswyliodd eu harwyr.

Saif Porthmadog yn ystlys ddwyreiniol Eifionnydd, a'i chefn ar sawdl y Gest,

"Lle llithra'r Laslyn loew yn ddistaw tua'r Traeth."

O'i blaen, yng nghysgod y graig, y llecha Tremadog. I'r dde a'r aswy, ymleda Dyffryn Madog ei ddwy aden, a thu cefn i'r Dyffryn ymgyfyd yr Eryri, yn fryn ar fryn, clogwyn uwch glogwyn; a moelydd wrth foelydd yn ymgydio ynghyd, a mynydd ar ol mynydd yn estyn eu breichiau cyhyrog allan i'r de ac i'r dwyrain. Y Wyddfa a'r Aran, Y Cnicht, Y Moelwyn Mawr, a'r Ardudwy gan ymffurfio'n amddiffynfa gadarn a mawreddog. Tu ôl i'r dref a Moel y Gest y gorwedd Cantre'r Gwaelod yn ei wely llaith. O'i blaen, ar ochr Meirionnydd i'r Traeth, y mae ardal dawel Llanfrothen —bro mebyd yr Esgob Humphreys, cymhellydd a noddwr Elis Wyn o Lasynys ac Edward Samuel—dau o lenorion gloewaf Cymru yn y ddeunawfed ganrif, a dau o gymwynaswyr pennaf ein cenedl. Dros y morlan, ar y llethrau draw, y mae Dyffryn Ardudwy, gyda swyn y Mabinogion yn ei lygad a phrudd-der Llyn y Morwynion ar ei ruddiau. I fyny'r Traeth, ar hyd y Laslyn a thros adwy'r Gymwynas, y gorwedd Beddgelert â'i ramant hud; ac ar y dde iddo, ar y bryniau draw, y mae bro Dafydd Nanmor a Rnys Goch Eryri. Dywed traddodiad mai o Forfa Madog y mordwyodd Madog ab Owen Gwynedd, wedi brwydro'n hir, dros foroedd y gorllewin i chwilio am wlad heddychlon. Ond cysylltir enw Porthmadog ein dyddiau ni âg enw Mr. W. A. Madocks—gwr o athrylith feiddgar ac o ysbryd anturiaethus. Mr. Madocks a'i sylfaenodd, ond nid efe yw awdwr y drychfeddwl o wneuthur morglawdd, er atal y môr i anfon ei lanw ysbeilgar dros wyneb y Morfa. Perthyn yr anrhydedd hwnnw i'r boneddwr Cymroaidd Syr John Wynne o Wydir. Ond bychan oedd ei brofiad ef o anturiaethau o'r fath, ac yr oedd yn bur amddifad o unrhyw syniad o'r draul a olygai'r fath ymgymeriad.

Ar y cyntaf o Fedi 1625 cawn Syr John Wynne yn anfon y llythyr canlynol at ei gefnder—y Barwnig enwog Syr Hugh Middleton, cynlluniwr a gwneuthurwr Gwaith Dwfr cyntaf Llunden—"The New River" fel y gelwid ef,—gorchestwaith ei fywyd.

Wir deilwng Syr, fy nghywir gar, ac un o anrhydeddusaf wyr y Genedl.

Deallaf am orchwestwaith a gyflawnwyd gennych yn Ynys Wyth, yn ennill dwy fil o erwau oddiar y môr, a gallaf finnau ddweyd wrthych chwi, yr hyn a ddywedodd yr Iddewon wrth Grist: Y pethau a glywsom ni eu gwneuthur mewn lleoedd eraill, gwna yma hefyd yn dy wlad dy hun.

Y mae dwy draethell yn Sir Feirionnydd, ag y gorwedd rhan o'm heiddo ar eu glannau, a elwir Traeth Mawr a Traeth Bychan, yn cynnwys arwynebedd mawr o dir, ac yn rhedeg i'r môr yn un aber nad yw'n filldir o led ar ben llanw, ac yn hynod o fâs. Y mae'r llifogydd o ddwfr croew a redant i'r môr yn fawrion a grymus, a chludant i'w canlyn lawer o dywod; heblaw hynny chwyth y Deheuwynt yn gyffredin yn deg i enau'r hafan, gan gludo gydag ef gymaint o dywod fel ag i orchuddio rhanau helaeth o'r tir cylchynol. Y mae yma, ac hefyd yn y gwledydd cyffiniol, ddigonedd o goed, a mangoed, a defnyddiau eraill cymhwys i wneud cloddiau, y gellir eu cael am bris isel iawn, a'u dwyn yn hawdd i'r lle; a chlywaf eu bod yn gwneud hyn yn Sir Lincoln i gau allan y môr. Bychan yw fy medr, a'm profiad yn ddim mewn materion o'r fath, eto dymunwn erioed roi help llaw i'm gwlad, gyda'r fath weithredoedd ag a fuasent er ei llwydd hi, ac yn gof am fy ymdrechion innau. Ond oherwydd fy rhwystro gan faterion eraill, ewyllysio'n dda'n unig a wnawn heb wneud dim. Yn awr, os gwel Duw yn dda eich dwyn i'r wlad hon, dymunaf arnoch gymeryd eich taith hyd yma, gan nad yw'r lle ymhellach na thaith diwrnod oddiwrthych, ac os gwelwch y peth yn briodol i ymgymeryd ag ef, yr wyf yn foddlon i anturio deucant o bunnau i ymuno a chwi yn y gwaith.

Y mae gennyf blwm yn fy nhir mewn cyflawnder mawr, a mwnau eraill yn ymyl fy nhy; os gwelwch yn dda ddod yma, gan nad yw'n ychwaneg na thaith deuddydd oddiwrthych, chwi a gewch groeso caredig,—hwyrach y gwelwch yma rywbeth a fo er eich mantais chwi a minnau. Pe gwybyddwn yn sicr pa ddiwrnod y deuech i weled y Traeth Mawr cawsai fy mab Owain Wyn ddod i'ch hebrwng, a'ch harwain oddiyno i fy nhŷ. Gan derfynu gyda chofion caredig atoch. Gorffwysaf eich anwyl gâr a chyfaill, J. WYNN."^[1]

Pe llwyddasai Syr John yn ei ymgais i gael help a chynhorthwy Syr Hugh i gario'r gwaith allan nid oes a ŵyr beth fuasai hanes Dyffryn Madog heddyw. Buasai cysylltiad gŵr o safle Syr Hugh Middleton â'r gwaith yn sicr o dynnu sylw cyfoethogion tuagat y lle, a thrwy hynny beri cynnydd a dadblygiad yng nghyfoeth mwngloddiau'r broydd. Ond nid felly y bu yr oedd y galwadau oedd arno gyda'i wahanol orchwylion yn gwneud hynny'n anmhosibl; ac yntau yn rhagweled yr anhawsderau lu oedd yn wynebu'r fath anturiaethgwaith a ofynai am "ddyn a llaw hollol rydd, a chôd fawr." Yr oedd efe wedi dysgu trwy ei brofiad helaeth gyda Gwaith Dwfr Llunden mor siomedig a thwyllodrus oedd anturiaethau o'r fath. Yr oedd efe pan ymgymerodd â hwnnw yn ddyn cyfoethog, â'i lôg blynyddol oddiwrth fwnau yng Nghymru'n unig yn ddwy fil o bunnau, a chymerodd iddo bedair blynedd a hanner i gwblhau'r gwaith, a chostiodd iddo ef yn bersonol y swm o £160,000, tra'r oedd yr holl draul yn bum can mil. Ond pan y'i gorffennodd, leied o werth a welai'r Llundeinwyr ynddo, fel mai prin y cyrhaeddai'r llog blynyddol oddiwrth gyfranddaliadau canpunt, ddeuddeg swllt! Am hynny anfonodd yr atebiad canlynol at ei gefnder o Wydir,

Anrhydeddus Syr,
Derbyniais eich caredig lythyr, ychydig yw'r pethau a wnaethpwyd gennyf fi, ac i Dduw y rhoddaf y gogoniant am danynt. Dichon y bydd yn dda gennych ddeall mai ymhlith fy mhobl fy hun y bu fy ymgais gyntaf gyda gwaith cyhoeddus, o fewn llai na milldir i'r lle y'm ganed, bedair neu bum mlynedd ar hugain yn ol, sef ymchwil am lo i dref Dinbych.

O berthynas i'r tiroedd a orchuddiwyd â dwfr yn ymyl eich eiddo, y mae llawer o bethau i'w hystyried ynglyn â hyn. Os am eu hennill, prin y gellir gwneud hyn heb feini mawrion, ac yr oedd digon o honynt yn yr Ynys Wyth, yn gystal a choed; a symiau mawrion o arian i'w gwario,—nid cannoedd ond miloedd; ac yn gyntaf oll rhaid cael cefnogaeth ei Fawrhydi. Am danaf fy hun, yr wyf yn tynu ymlaen mewn dyddiau, ac yn llawn prysurdeb yma, yn y mwngloddiau, gyda'r afon yn Llunden, ac hefyd mewn mannau eraill; y mae fy nghyfrifoldeb wythnosol dros ddeucant, yr hyn a'm gwna yn bur anfoddlon i ymgymeryd ag unrhyw waith arall; ac y mae'r lleiaf o'r rhain, pa un bynnag ai'r tiroedd gorchuddiedig, ai'r mwngloddiau, yn gofyn dyn i gyd â phwrs mawr ganddo. Anrhydeddus Syr, y mae fy awydd i'ch gweled mor fawr, fel ag i'm tynu lawer pellach ffordd: eto amled yw fy ngorchwylion ar rai adegau yma, er cwblhau y gwaith mawr hwn, fel mai prin y gellir fy hebgor un awr mewn diwrnod. A chan fod fy ngwraig yma hefyd, ni allaf ei gadael mewn bro estronol. Eto dichon i'm cariad at waith cyhoeddus, a'm hawydd i'ch gweled chwi (os caniata Duw), ryw adeg arall fy nenu i'r parthau yna.

Felly gyda dymuniadau calonog cyflwynaf chwi a'ch holl ddymuniadau da i Dduw. Eich cywir ac anwyl i'w orchymyn,

HUGH MIDDLETON.

Nid oes genym hanes i Syr John Wynne wneud dim ychwaneg gyda'r syniad.

Ond er marw'r awdwr, ni ddiflanodd y drychfeddwl —gadawodd hwnnw'n gynysgaeth ar ei ôl, i fod o ddefnydd i'r sawl a welai werth ynddo. Cyhoeddwyd yr ymdrafodaeth yn "Nheithiau yng Nghymru" Pennant yn 1778, ymhen canrif a hanner. Yr oedd yn niwedd y ganrif honno, yn ardal dawel a rhamantus Llanelltyd, rhwng mynyddoedd Meirion, ŵr ieuanc cyfoethog pedair ar hugain oed, coeth a diwylliedig ei feddwl, ac anturiaethus ei ysbryd, oedd newydd orffen ei yrfa addysg ddisglaer yn y prif Golegau, ac wedi prynu iddo'i hun le o'r enw Dol y Melynllyn. Yno daeth o hyd i lyfr Pennant: darllenodd ef gyda dyddordeb mawr, syrthiodd ei olygon ar drafodaeth y Morglawdd, a swynodd y syniad ef yn fawr, a phenderfynodd ymweled â'r lle, i edrych ai ymarferol y cynllun. Yn 1798 gwelodd fod amryw o ffermydd y Traeth Mawr, o eiddo Mr. Price y Rhiwlas, a Mr. Wynne o Beniarth, i fyned ar werth. Penderfynodd gynnyg am danynt, a llwyddodd yn ei ymgais. Wedi cyflawni amodau'r pryniant, ymbaratodd i wynebu'r anturiaeth.

Y gorchwyl cyntaf yr ymgymerodd âg ef ydoedd ennill y rhan orllewinol o'r Dyffryn, sef Morfa'r Wern, oedd tua dwy fil o erwau o fesur—trwy wneuthur clawdd pridd o Drwyn y Graig, Prenteg, i Glog y Berth. Wedi llwyddo yn yr ymgais honno, dechreuodd adeiladu Tremadog, gan fwriadu iddi fod yn brif dref y cwmwd, ac yn dref marchnad y broydd. Agorwyd y Farchnad yno ar yr 8fed o Dachwedd, 1805, ac erbyn diwedd y flwyddyn 1809 yr oedd yno gynifer a 68 o dai, ynghyda Marchnadfa, Melin, Fatri, a Phandy, a'r preswylwyr yn 303. Yn 1806 efe a adeiladodd yr Eglwys, —neu'n fanylach, gapel anwes, i arbed i'r Eglwyswyr gerdded i Eglwys y plwyf—Ynys Cynhaiarn. Cymaint oedd llwyddiant Mr. Madocks gyda Thremadog, a chryfed oedd yr ysbryd anturiaethus ynddo, fel y penderfynodd ennill y gweddill o'r Dyffryn, oedd eto heb ei feddiannu oddiar y dyfroedd rheibus, trwy wneud morglawdd gadarnach o gerrig, ar draws y Traeth, o Ynys Dowyn i Drwyn y Penrhyn. I gyflawni'r gwaith hwn, yr oedd yn rhaid iddo—fel yr hysbysodd Hugh Middleton, J. Wynne—wrth Ddeddf Seneddol; ac yn y flwyddyn 1807, cyflwynodd T. Parry Jones-Parry, Ysw., A.S., fesur i'r perwyl hwnnw o flaen y Senedd. Wele grynhodeb o'r Ddeddf,

Geo. 3. Session 2. Chapter 36.

Vested sands of Traethmawr in Counties of Carnarvon & Meirioneth in W. A. Madock from 1 Aug. 1807.

Sands extended from Pont Aberglaslyn to Point of Gest it also provided "that so much of the tract of sands from the point of Gest to Pont Aberglaslyn as shall be protected from the influx of the sea by the said W. A. Madock his heirs & assign's shall be granted to him in fel simple,^[2] this grant did not include Marsh lands adjoining the Sands & which had hitherto been occupied or enjoyed as pasturage.

Benjamin Wyatt of Lime Grove Bangor was appointed Commissioner to determine boundries.

Two roads were to be made

(1) From Llidiart Ysbytty to Ynys Hir
(2) Prenteg to Ynysfawr = both public roads to be repaired by W. A. Madock

The Embankment to be begin within 10 yrs & finished within 20 yrs.

ActGeo. 3. Sess. 2. Cap. 71.8 Aug. 1807 for Improvement of Ynys Congor on the Coast of Eifionnydd by
(1) Building pier or rampart to protect it from S. W. wind & by building a quay.

Authority for W. A. Madock to

(1) Make pier
(2) Limits of pier to be
"Circular line circumscriberis the head of the pier and distance therefrom 1 mile & no more and that all vessels lying within 1 mile of the head of the Pier shall be deemed to be within the Harbour.
(3) Power to charge rates, harbour dues,
(4) In case channel or river shall shift, ¾ of duties shall not be payable until the channel is restored.
(5) No authority to divert Traeth Bach river.

Dechreuodd Mr. Madocks ar y gwaith ym mis Mawrth, 1808, ac yn fuan yr oedd ganddo o dri i bedwar cant o weithwyr. o bob rhan o Gymru, gyda'r gorchwyl, ac yn eu plith, yr oedd Twm o'r Nant yn oruchwyliwr y gwaith maen. Bu'r gwaith yn un caled. Yr oedd yr anhawsderau yn llawer, ac yn anhawdd i'w gorchfygu; ond er cymaint y rhwystrau, yr oedd y Morglawdd wedi ei orffen ymhen tair blynedd. Aeth son am yr anturiaeth ymhell, a chlod yr arwr yn fawr gan bawb a welodd ei orchestwaith neu a glywodd am dano, ac nid oedd odid neb drwy Ogledd Cymru na wyddent rywbeth am dano, ac na theimlent ddyddordeb ynddo. Yr oedd Siroedd Arfon a Meirion yn curo dwylaw, gan ogoneddu'r cymwynaswr a ddiddymodd y gwahanfur dyfrllyd oedd gynt rhyngddynt, fel na byddai mwyach unrhyw rwystr i gyfathrach y trigolion â'u gilydd, nac i drafnidiaeth eu masnach. Dywedir fod y Morglawdd mewn rhai mannau yn gan troedfedd o uchder o'i sylfaen, ac yn 400 troedfedd o led yn ei waelod. Drwy'r anturiaeth hon ennillodd Mr. Madocks 2,700 o aceri o dir, yn ychwanegol at y ddwy fil a enillasai yn flaenorol.

Tra y meddyliai pawb fod pob perygl drosodd, ac na welid byth mwy y môr yn marchogaeth y Dyffryn, na'i donnau'n ysbeilio'r eiddo, teimlai Mr. Madocks y gallai ymddiried y lle i ofal ei oruchwyliwr—Mr. John Williams, Tuhwnt i'r Bwlch,—brodor o Fôn, ac aeth oddicartref am ychydig seibiant, â'i fron yn ysgafn, heb feddwl nad oedd eto wedi sefydlu'n llwyr ei fuddugoliaeth. Ar y 14eg o Chwefrol, 1812, cyfododd tymestl fawr, a chymaint ydoedd ymchwydd y tonnau, fel y cwympodd y Morglawdd, gan roddi ffordd iddynt. Wrth gefnu ar y lle, gwyddai Mr. Madocks ei fod yn gadael ei eiddo yng ngofal gwr abl i'w wylio drosto, sef Mr. John Williams. Dyn rhagorol ydoedd efe, un ydoedd, fel y dywed Mr. Owen Morris am dano,—"ag enaid mawr ganddo—enaid a ddyrchafai uwchlaw anhawsderau, ac enaid na welai mewn rhwystrau ond gwrthrychau i'w goresgyn." Yn hytrach na rhoddi ei ysbryd i lawr mewn anobaith, gan ddisgwyl am ddychweliad ei feistr—fel y gwnelsai rhai llai gwrol nag ef ymwrolodd ac ymgryfhaodd; galwodd ei gyfeillion ynghyd, ac ymgynghorodd â hwy. Anfonwyd cylchlythyr i bawb a allai estyn cymhorth, a chymaint oedd tosturi a chydymdeimlad y wlad âg ef, a chryfed yr awydd i'w helpu, fel,

"O gariad bonedd a gwerin—mudwyd
I'r Madog yn ddiflin;
Bu cariad, Mawrhad a'u rhin,
Brinach i lawer brenhin,"

fel y dywed Dewi Wyn, oedd yn un o honynt. A chan fod gan y bobl galon i weithio, daeth llwyddiant i'r golwg yn fuan. Ond nid help dynion, meirch, ac offer yn unig oedd eisiau. Cymaint oedd y difrod a wnaed, fel ag yr oedd yn rhaid wrth lawer o arian tuag at brynu defnyddiau newyddion. Trwy offerynoliaeth y bardd Seisnig Shelley, a oedd yn aros ar y pryd yn Nhan yr Allt, llwyddodd i sicrhau y gefnogaeth honno hefyd. Aeth Shelley ei hunan o amgylch, i gymell ac argyhoeddi'r bobl, a chyfrannodd hanner canpunt at yr amcan. Ym mis Mawrth, cynhaliwyd cyfarfod yn Baron Hill, Beaumaris, o dan lywyddiaeth Arglwydd Bulkeley, i'r un diben, ac agorwyd cronfa i gyfarfod â'r golled, a derbyniwyd yn rhwydd symiau yn amrywio o bumpunt i ganpunt.^[3] Gyda'r fath garedigrwydd a brwdfrydedd, llwyddwyd eilwaith i gyfannu'r rhwyg erbyn tua diwedd y flwyddyn 1814, ac ni syflwyd mohono eilwaith. Yr oedd holl draul anturiaeth y Morglawdd yn gan mil o bunnau.

Dyn eithriadol ydoedd Mr. Madocks. Dyn ydoedd ag ysbryd mawr afonydd a di-ildio ynddo: gwr ag yr oedd esmwythyd yn anioddefol iddo. Yr oedd bob amser â'i lygaid yn agored am waith, a chyn gorphen un peth, cynlluniai un arall. Cawn ef, ar y 9fed o Ragfyr, 1814, yn ysgrifennu at Mr. J. Williams, o Aberystwyth, gan ei sicrhau ei fod yn meddwl yn barhaus am welliantau ag yr oedd yn dyheu am eu cynllunio, a'u cario allan, os yn bosibl, cyn ei farw. Gwelai fod yn rhaid parhau i weithio'n galed cyn y sylweddolid ei ddelfrydau yn llawn. Yr oedd llawer o bethau eto i'w gwneud cyn y deuai anturiaeth y Morglawdd i dalu. Yr oedd yn rhaid wrth well moddion trafnidiol,—yn dirol a morwrol; tuag at hynny ymbaratodd i berffeithio'r ffyrdd, trwy gael y Ddeddf Seneddol a ganlyn:—49 Geo. II. Chapter 188. (20 June 1809).

"An Act for making and maintaining road from Barmouth to Traeth Mawr."

Ac ar y 21ain o Fehefin, 1809, anfonodd a ganlyn at Mr. Williams:

My Dear John,

The Act of Parliament for building a bridge over Traeth Bach, received the Royal assent this day. I have much trouble about it, and ten days ago thought I could not have carried it. However, Ministers have not been able to jokey me this time.—

Yours, &c.,

W. A. M.

TAN RALLT A THREMADOG YN 1808.

PENNOD II.
CODIAD, CYNNYDD, A DADBLYGIAD Y DREF.

Diwyllier, trefner y Traeth
Yn baradwys bur, odiaeth;
Boed bob cam o'r Morfa Mawr
Yn dyddynod addienwawr.

Y Traeth fo'n gnwd toreithiog—
Bwrw'r yd bo llwybrau'r og;
Gwisger, addurner y ddol
A chnwd o haidd marchnadol.

Doed cynnydd, peidied cwynion
Tre' ar dir fu'n gartre'r donn.

—EMRYS.

"Lle cymharol newydd yw Porthmadog. Yr oedd yr holl fro yn y môr ar ddechreu y ganrif ddiweddaf. Ar ol cychwyn cynyddodd yn gyflym, a bu am gryn dymhor yn moreu ei bywyd yn llwyddianus dros ben."—IOLO CAERNARFON.

PAN orffenwyd y Morglawdd, nid oedd y llecyn y saif Porthmadog arno'n awr ond anial tywodlyd. Deuai ambell i long, y mae'n wir, i le a elwir Ynyscyngar; ond bychan oedd y drafnidiaeth, oherwydd fod perygl mawr i longau redeg i'r lan pan gyfodai ystorm, gan mor noethlwm ac agored oedd y fan. Ond wedi gorffen Morglawdd Madocks, deuai'r dwr i mewn o'r Traeth Mawr trwy'r dorau a wnaed i'r diben hwnnw ar ochr Sir Gaernarfon, a chludwyd ymaith y tomenydd tywod gan rym y llifeiriant, gan adael sianel ddofn gydag ochr y graig. Gwelwyd yn fuan fod yn bosibl gwneud porthladd yn y lle a elwir yn awr Porthmadog.

Rhagwelai Mr. Madocks bosibilrwydd y lle fel porthladd, a daeth a mesur i'r senedd i gael hawl i ffurfio harbwr yno, ac i sicrhau'r tollau arferol iddo ef. Er gwaethaf pob gwrthwynebiad llwyddodd gyda'r mesur, a daeth yn ddeddf ar y 15fed o Fehefin, 1821. Wele grynhodeb o'r Ddeddf:—

Geo. 4. Chap. 115. 15 June 1821.

Recciting that W. A. Madock by issuing a large body of in— land waters thro' a main sluice has excavated a commodius and well established Harbour at a place extending from Garth Pen— clogwyn to Ynys Tywyn but does not afford sufficient security and that, W. A. Madock is proprietor of the land comprising the Harbour and desires to make a pier.

It is ordered that commissioners should set apart of soil of all Marsh or other lands in lieu of the rent.

That W. A. Madocks has power to make pier.

That if embankment is damaged and not repaired within 12 months all powers given by Act to be void.

Limits of Harbour, line from extreem point from embank— ment of certain lands called Trwyn Penrhyn to extream point from embankment to Garth Penclogwyn, and from such line to embankment."

Adeiladwyd y porthladd gan Griffith Griffiths, a ddaeth o Ddolgellau gyda'i bedwar mab, Griffith, Ellis, Evan a Robert, i weithio i Mr. Madocks. Daeth Robert Griffith yn un o brif adeiladwyr Porthmadog. Efe a adeiladodd Gei y Welsh Slate Co., y Cob o amgylch y "Llyn Bach," a'r pedwar tŷ yn High Street ag y mae Bodlondeb yn un o honynt. Adnabyddid ef yn niwedd ei oes fel Robert Griffith y Calchiwr." Wyr i Griffith Griffith—mab i Evan Griffith—ydoedd Mr. John Robert Griffith (yr Hafod)—blawd-fasnachydd ar raddfa eang, a gariai ei fasnach ym mlaen ym Marchnadfa Tremadog. Gorffenwyd adeiladu'r porthladd erbyn diwedd y flwyddyn 1824.

Cyn pasio y Ddeddf uchod, nid oedd ond tri tŷ yn y man y saif Porthmadog arno'n awr, heblaw Ynystowyn—tŷ a swyddfa Mr. John Williams, goruchwyliwr Mr. Madocks. Wedi hyn y bathwyd yr enw Porthmadog, Y Traeth, neu'r Tywyn, y gelwid y lle cyn hynny.

Er mai Tremadog ydoedd tref-briod Mr. Madocks, eto gwelai mai mantais i fasnach a chynnydd y cwmwd fyddai tref fwy cyfleus, ac agosach i'r porthladd; a gwnai ei oreu i gymell adeiladu yno. Mewn llythyr a anfonodd at ei weithiwr ffyddlon, Mr. John Etheridge, ar yr 28ain o Ebrill, 1828, sef blwyddyn ei farwol— aeth, dywed:—

"I had planned in my own mind a good thing for you, about building at the new Town at Towyn. I intend to let you a lease of a piece of ground at Towyn to build on, the same as John Williams and his friends, and if you will get together a good set of masons to join you, you will have £500 lent you, to begin to build on the ground of which you shall have a lease. With your own workmanship as carpenter, and a good mason joined with you, and 500 pounds, you might make some good houses at Towyn in a Lane the same as John Williams, and let them well."

Ond cyn y gellid dadblygu'r lle, yr oedd yn rhaid ei ddwyn i gysylltiad â rhyw gymdogaeth yn meddu adnoddau gweithfaol. Tua'r adeg hon yr oedd un chwarel lechi yn Ffestiniog yn weddol lewyrchus, sef eiddo y Mri. Turner a Casson, ac o hon anfonid i ffwrdd yn flynyddol tua 10,000 o dunelli o lechi. Y mae'n wir fod amryw chwarelau eraill wedi eu hagor. Dechreuasai Arglwydd Newborough chwilio am lechi ychydig cyn hyn, ond braidd yn siomedig fu'r ymgais. Yr oedd chwareli eraill wedi eu hagor yn y Manod ac ar dir y Goron, ond ni buont yn llwyddiant. Nid oedd ychwaith ond ychydig lechi yn chwarel Roberts Lloyd yn ymyl Bwlch Carreg-y-fran. Yn 1820 llwyddodd Mr. Samuel Holland i sicrhau prydles ar dir Mr. W. G. Oakeley yn Rhiwbryfdir, ac yno agorwyd chwarel a ddaeth yn fuan yn bur lewyrchus. Effeithiodd rhagolygon disglair y chwarel hon yn fawr ar gynnydd a llwyddiant Porthmadog.

Mewn cydweithrediad â Mr. Madocks, adeiladwyd cei bychan gan Mr. Holland, a gwnaed amryw welliantau eraill i hwyluso trafnidiaeth y porthladd. Cwblhawyd y gwaith hwn ar yr 21ain o Hydref, 1824, a dyma'r adeg y dechreuodd Porthmadog gynhyddu mewn gwirionedd. Deuai llongau'n gyson i'r lle i gyrchu llechi a ddygid i'w cyfarfod mewn cychod i lawr y Traeth Bach. Yr oedd yn gyffredin oddeutu ugain o'r cychod hyn, a charient tua chwe thunell, a byddai dau ddyn yn gofalu am bob cwch. Y cychod hyn hefyd a garient y nwyddau oddiwrth y llongau i gyfeiriad Aber Glaslyn. Yehydig dai oedd yno hyd yn hyn, a bychan mewn cymhariaeth oedd y fasnach; ond fel y llwyddai'r chwarelau yn Ffestiniog cynhyddai Porth— madog mewn poblogaeth a phrysurdeb. Ond yr oedd un peth eto'n rhwystr mawr i lwyddiant y porthladd, sef y drafferth a'r draul i gludo'r llechi o Ffestiniog i gyrhaedd y llongau ym Mhorthmadog. Deuid a hwy o'r chwarelau i'r Traeth Bach mewn troliau; ond wrth fyned ymhellach yn ol gwelwn nad oedd ganddynt ond meirch a mulod i'w cludo. Yna rhoddid y llechi mewn cychod i ddod a hwy i lawr y Traeth, a llwythid hwy o'r cychod i'r llongau. Gwelsai Mr. Madocks, yn 1814, fod yn rhaid cysylltu'r ddau le â'u gilydd cyn y gallesid gobeithio am lwyddiant mawr i'r naill le na'r llall. Yn y flwyddyn honno ysgrifennodd lythyr yn awgrymu'r priodoldeb o wneud ffordd haearn o Ffes— tiniog i ddod â'r llechi i lawr i'r porthladd yn uniongyrchol. Yn 1822 aeth i'r Senedd eilwaith i ymofyn hawl i wneud un.

William 4. Chap. 48. 23 May, 1822.

"Power to make Railway o'r Tramroad. From Quay at Portmadoc to Quarries Rhiwbryfdir and Duffwys in Parish of Festiniog."

Yn 1824 mesurwyd y llinell dan gyfarwyddyd Mr. Madocks, ond ni lwyddodd ef i fyned ymhellach na hyn. Y nesaf i symud ymlaen gyda'r cynllun hwn oedd Mr. Holland (ieu.), yr hwn a ymgymerodd â'r gwaith gyda Mr. Henry Archer, a than gyfarwyddyd y diweddaf gwnaed mesuriad drachefn gan Mr. Spooner.

Yn 1831 llwyddodd Mr. Holland i gyflwyno mesur i'r Senedd i roi awdurdod iddo i wneud ffordd haearn, ond oherwydd gwrthwynebiad masnachwyr, tafarnwyr, cludwyr a chychwyr, yn Ffestiniog, Maentwrog, ac ar hyd glannau'r Traeth Bach, gwnaed pob ymdrech i ddinystrio'r mesur, a thaflwyd ef allan.

Ond y flwyddyn ddilynol daeth y mesur drachefn o flaen y Senedd, a derbyniodd y cydsyniad brenhinol ar y 23ain o Fai, 1832. Ar y 26ain o Chwefrol, 1833, dechreuwyd ar y gwaith, ac erbyn mis Ebrill, 1836, yr oedd y "Rheilffordd Gul" wedi ei chwblhau. Ni ddefnyddid y ffordd haearn ar y cyntaf ond gan Mr. Holland yn unig; ond yn 1839 gwelodd y Welsh Slate Company fanteision eithriadol y rheilffordd hon, ac o hynny allan dygid eu llechi hwythau o Ffestiniog i Borthmadog ar hyd-ddi.

Yr oedd cyfalaf y Cwmni yn £25,000, a benthyciwyd £14,000 i gwblhau'r anturiaeth, a chyrhaeddai'r elw blynyddol chwech, saith, neu wyth y cant. Tua chanol y ganrif ddiweddaf cludai o 45,000 i 50,000 o dunelli o lechi bob blwyddyn i Borthmadog, a chludai'n ol i gymydogaeth y Chwareli tua 2,000 o dunelli o lo, calch, haearn, blawd, ac amrywiol nwyddau.

Oherwydd fod y rheilffordd hon, wrth fyned ar hyd y Morglawdd, yn myned a'r ffordd yr elai'r teithwyr a'r cerbydau'n flaenorol, bu rhaid darparu ffordd newydd trwy wneud y rhan a alwn ni heddyw Y Cob Isaf. Yr oedd y Tolldy cyntaf gerllaw Ynys-Towyn, a rhentid ef i bersonau, gan werthu'r hawl o'r tollau i'r uchaf ei bris. Mewn llythyr a anfonodd Mr. Madocks at John Etheridge, ar y 15fed o Fai, 1826, dywed fel hyn:—

John,—

Are you sure Williams the Baker bid 189£ for the Tolls. Let me know particulars.

A gellir meddwl oddiwrth hynny yr ystyriai'r pris yn un boddhaol.

Tua'r flwyddyn 1860 symudodd Mr. David Williams y Tolldy i ochr Meirionydd i'r Morglawdd, lle'r erys hyd heddyw.

Nid cysylltu Ffestiniog a Phorthmadog â'u gilydd yn unig a fu ymdrech olaf Mr. Madocks. Ceisiodd hefyd gan y Llywodraeth i fabwysiadu Porthdinlleyn, yn lle Caergybi, i fod yn dramwyfa o'r Iwerddon i Lunden, trwy Dremadog, Beddgelert, a'r Amwythig; ond oherwydd fod drwg deimlad yn bodoli rhwng rhai o aelodau'r pwyllgor a benodwyd i wrando teilyngdod y cynhygion, collodd y cynllun trwy un bleidlais. hon fu ei ymgais olaf i ddadblygu'r fan a garai mor fawr.

Yn 1828 ymneillduodd i'r Cyfandir, a bu farw ym Mharis ym mis Medi'r flwyddyn honno, wedi diwrnod da o waith, gan adael ei wlad yn well o'i ôl, a'i genedl yn gyfoethocach erddo.

Wrth weled llwyddiant yn dilyn agor y Rheilffordd, a chan ddisgwyl llwyddiant mwy, treuliwyd miloedd o . bunnau gan ymddiriedolwyr ystad Madocks i wneud gwelliantau yn y porthladd a'r Cei. Helaethwyd y Cei drachefn i dderbyn llechi y gwahanol gwmniau eraill, a gwneud glanfa a morglawdd—yr oll yn costio oddeutu deng mil o bunnau. Cynnyddodd y dref yn gyflym. Dechreuwyd o ddifrif adeiladu tai a masnachdai, nodwyd allan heolydd newydd, a rhoddwyd bob cefnogaeth i rai ddyfod i drigo yno.

Dechreuwyd hefyd adeiladu llongau, ac yn fuan iawn daeth y gwaith hwn yn rhan bwysig o fasnach y lle, ac yn elfen amlwg yn ei gynnydd, a'i lwyddiant. Erbyn 1838 yr oedd Porthmadog yn dref o fri, a sylweddolwyd i raddau rai o freuddwydion disglair y gwr a roddodd i lawr sylfeini ei chynnydd, sef Mr. Madocks.

Gallwn ffurfio syniad gweddol gywir am gynnydd y lle trwy sylwi ar gynnydd y boblogaeth yn ystod yr hanner cyntaf o'r ganrif ddiweddaf. Anodd yw cael ffigyrau am Borthmadog yn unig, ond wrth gymeryd nifer trigolion plwyf Ynyscynhaiarn tybiaf na chyfeiliornir ymhell. A gadael allan Borthmadog, poblogaeth lled sefydlog sy'n y plwyf. Y mae'n debyg nad yw wedi amrywio llawer yn ystod hanner canrif. Dyma'r cyfrif bob deng mlynedd o 1801 hyd y flwyddyn 1851:—

Blwyddyn		Rhif y bobl
1801	• • •	525
1811	• • •	889
1821	• • •	885
1831	• • •	1075
1841	• • •	1888
1851	• • •	2347[4]

Gwelir cynnydd o 364 yn ystod y deng mlynedd cyntaf, a gellir priodoli hyn i ymdrechion Mr. Madocks yn sylfaenu Tremadog ac yn gwneud y Morglawdd. Tynnodd yr anturiaeth honno rai cannoedd o weithwyr i'r gymdogaeth, a bu raid adeiladu tai ar eu cyfer.

Yn ystod y blynyddoedd nesaf y mae'r boblogaeth yn sefydlog, ac nid oeddis hyd yn hyn wedi manteisio fawr ar y gwelliantau. Lled araf hefyd a fu'r cynnydd o 1821 i 1831, oherwydd glynnu, y mae'n debyg, wrth yr hen ddulliau cyntefig o gludo'r llechi i gyrhaedd y llongau. Gwelir y cynnydd mawr yn ystod y deng mlynedd nesaf, sef y blynyddoedd cyntaf ar ol agor y Ffordd Haearn Gul o Ffestiniog, a phan ddechreuwyd adeiladu llongau. Y mae'r cynnydd o 1831 hyd 1841 dros wyth gant o nifer. Lliosogodd y boblogaeth drachefn o 1841 hyd 1851, ond nid mor gyflym o lawer a'r deng mlynedd cynt.

Bu adeiladu llongau yn rhan bwysig o waith a masnach Porthmadog, ond braidd yn araf fu cynnydd y diwydiant hwn ar y dechreu. Pa bryd y dechreuwyd adeiladu llongau yng nghyffiniau'r Traeth Mawr, a'r Traeth Bach, nid yw'n hysbys. Crybwyllir am Garreg-hylldrem, Minffordd, Ty Gwyn y Gamlas, Abergafren, Brothen, Aber Iâ, a Borth y Gest, fel mannau yr adeiladwyd llongau ynddynt. Ond y llong gyntaf a adeiladwyd ym Mhorthmadog oedd yr un a enwid Two Brothers. Adeiladwyd hi yn y flwyddyn 1824, gan Henry Jones. Casglaf, oddiwrth lythyrau Mr. Madocks, fod a wnelo yntau rhywbeth â hi; a'r flwyddyn ddilynol adeiladodd yr un gwr long bysgota i Mr. Madocks o'r enw Ermine. Bu gan Henry Jones ran flaenllaw yn y gangen hon o fasnach am flynyddoedd, ond ni welwyd llwyddiant amlwg hyd y flwyddyn 1840, pryd yr eangodd y fasnach yn fawr. Wele restr o'r llongau a adeiladwyd ym Mhorthmadog o'r flwyddyn 1826 hyd 1839.

Enw.		Flwyddyn.	Tunelli.
Mary Ann		1826	15
Barmouth		1827	23
Lord Palmerston, Brig		1828	106
Hopewell		1828	27
Eleanor		1829	34
Pwllheli Packet		1830	20
Friends		1830	40
Four Brothers		1833	35
Dinas		1834	16
Eliza		1835	37
Williams		1835	37
Integrity		1836	66
Susanna		1836	16
Trader		1837	32
Gelert		1837	37
Eagle (Schooner)		1837	111
William		1838	90
Blue Vein		1838	79
Menai Packet		1838	48
Humility		1839	84
John and William		1839	18
Gwen		1839	85
William Alexander		1839	89

Wedi'r blynyddoedd hyn dechreuodd y fasnach gynhyddu'n gyflym, a deuwyd i adeiladu llongau mwy. Yn ystod yr amser hwn cyflogid oddeutu cant o weithwyr, ac yr oedd gwerth y llongau a orffennid yn flynyddol o ugain i bum mil ar hugain o bunnau. Gwneid y llongau'n gyffredin i gario o 120 i 160 o dunelli, gan y tybid mai llongau o'r maint hwn oedd y cymhwysaf at ofyn— ion y fasnach lechi; ond gwnaed rhai mwy ar gyfer porthladdoedd eraill. Cynhyddodd y fasnach mewn llongau yn raddol nes y cyrhaeddodd gwerth yr holl longau a berthynai i'r porthladd yn 1856 y swm £125,000. Perthynai yr eiddo gan mwyaf i weithwyr cyffredin y lle. Oherwydd llwyddiant mawr chwarelau Ffestiniog, daeth galwad am longau i gludo ymaith y llechi, a chan fod ym Mhorthmadog bob hwylusdod i'w hadeiladu, cynhyddodd yr eiddo mewn gwerth. Ar rai adegau ceid tua phump ar hugain y cant o lôg ar y cyfalaf. Am gyfnod lled faith cynhyddai'r eiddo mewn gwerth oddeutu £25,000 yn flynyddol. Gwasanaeth pennaf y llongau oedd cludo llechi i borthladdoedd y Cyfandir, eto dygid llwythi'n ôl ganddynt, gan ychwanegu'n fawr at gyfoeth masnachol y dref a'r porthladd. Y mae holl nifer y llongau a adeiladwyd ym Mhorthmadog, er y flwyddyn 1824, at wasanaeth porthladdoedd cartrefol, yn 265. Gall y rhif hwn fod ychydig yn llai na'r rhif gwirioneddol, am fod 45 wedi eu tynnu ymaith ar gyfer y rhai a ail gofrestrwyd oherwydd rhyw gyfnewidiadau a wnaed yn y llongau hynny. Nid oes modd dweyd faint o longau a adeiladwyd i borthladdoedd tramor, y rhai na chofrestrwyd mohonynt ym Mhwllheli na Chaernarfon. Cynhwysa'r rhif uchod dair llong a adeiladwyd ym Mhorth y Gest.

Yn y flwyddyn 1841 sefydlwyd y Mutual Ship Insurance Society, trwy gymorth J. W. Greaves, Ysw., Tan'rallt, a Samuel Holland, Ysw., Plasymhenrhyn— y gyntaf o'i bath yng Ngogledd Cymru. Aeth ymlaen yn hwylus o'i chychwyniad, gan y gofelid am dani gan wyr medrus a chyfarwydd. Profir hyn gan y ffeithiau canlynol. Nid yw ei thal blynyddol ond 5¼ y cant ar gyfartaledd am yr ugain mlynedd diweddaf, tra y gofynir gan gwmniau yn Llunden a lleoedd eraill o 5 i7 y cant. Bu o wasanaeth mawr i'r fasnach mewn llongau, gan y gwneir trwyddi pob colled i fyny, a thrwy hynny roddi mwy o sefydlogrwydd i'r fasnach.

Yn 1880 yr oedd 137 o longau'n yswiriedig yn y Cwmni; yn 1890, 114; yn 1900, 102; yn 1912, 46.

Dengys y tabl canlynol y gofynion a fu ar yr aelodau am yr ugain mlynedd diweddaf, ac er fod y cyfalaf wedi disgyn i hanner yr hyn ydoedd yn 1892, y mae'r gofynion yn llawer llai.

Yn 1892 yr oedd y Cyfalaf £113,247 a'r gofynion yn 10 %.
Yn 1898 yr oedd y Cyfalaf £80,759 a'r gofynion yn 8 %.
Yn 1899 yr oedd y Cyfalaf £78,193 a'r gofynion yn 9 %.
Yn 1902 yr oedd y Cyfalaf £59,079 a'r gofynion yn 7 %.
Yn 1909 yr oedd y Cyfalaf £59,317 a'r gofynion yn 1%

Nid oes ar hyn o bryd ond dwy long yn perthyn i Borthmadog nad ydynt yn yswiriedig yn y Gymdeithas hon. Wele dabl eto'n dangos nifer y llongau, a gwerth yr eiddo:—

Enw'r Llong		Goruchwyliwr (Ship's Husband)		Tunelli	Adeiladwyd.	Dosbarth	Gwerth £	Y Swm Yswiedig. £
Blodwen		David Davies		129	1891	1	1667	1255
Blanche Currey		Griffith Prichard		193	1875	1	1513	1130
Cadwaladr Jones		David Davies		103	1878	1	927	696
Cariad		David Jones		114	1896	1	1600	1200
Cordelia		Edward Roberts		110	1863	2	660	440
David Morris		David Morris		161	1897	1	2350	1763
Edward Arthur		Griffith Prichard		151	1872	2	1332	999
Elizabeth		David Williams		156	1892	1	2065	1549
Evelyn		Griffith Prichard		216	1877	1	1850	1388
Edith Eleanor		Griffith Prichard		104	1881	1	1000	750
Ellen James		John Jones		165	1904	1	2667	2000
Elizabeth Eleanor		John Williams		168	1905	1	2667	2000
Eliz'beth Pritchard		Griffith Prichard		126	1909	1	2397	1796
Elizabeth Bennett		LI G Llewelyn		161	1884	1	1350	1013
Ellen Roberts		Ll G Llewelyn		99	1868	2	660	441
George Casson		Griffith Prichard		154	1863	2	1000	667
Gracie		David Davies		126	1907	1	2268	1701
Isallt		David Williams		133	1909	1	2527	1896
Jenny Jones		Mrs Ellis		151	1893	1	2038	1529
John Llewelyn		Ellis Jones		170	1904	1	2667	2000
John Pritchard		Robert Prichard		118	1906	1	2242	1682
Katie		Robert Prichard		124	1903	1	2080	1560
Lizzie		David Davies		110	1872	1	715	477
Lady Agnes		Joseph Williams		91	1877	1	728	546
Mary Lloyd		Mary Lloyd		172	1891	1	2322	1742
Miss Morris		David Morris		156	1896	1	2184	1638
M Lloyd Morris		David Morris		166	1899	1	2490	1868
M A James		John Jones		126	1900	1	2016	1512
Mary Annie		John Jones		154	1893	1	2000	1500
Robert Morris		Thomas Jones		145	1876	2	1281	854
Rose of Torridge		Richard Hughes		114	1875	2	907	605
Royal Lister		Ll G Llewelyn		140	1902	1	2240	1680
R J Owens		Griffith Prichard		123	1907	1	2268	1701
Sarah Evans		E W Roberts		110	1877	1	980	735
Sydney Smith		David Williams		176	1895	1	2398	1799
Tyne		David Lloyd		156	1867	2	936	624
Water Ulric		Evan Williams		112	1875	2	964	643
W D Potts		Ll G Llewelyn		112	1878	2	1000	667
William Pritchard		Griffith Prichard		170	1903	1	2667	2000
William Morton		Ellis Jones		167	1905	1	2667	2000

Cynhwysa'r tabl uchod yr holl longau a berthyn i Borthmadog, oddeithr y ddwy long y Lucy a'r Trebiskin. Y mae'r fasnach adeiladu llongau wedi lleihau'n ddirfawr yn ddiweddar, oherwydd nad yw'r fasnach lechi mor lwyddiannus ag y bu, ac oherwydd fod llongau hwyliau'n prysur ddiflannu i roddi lle i longau ager.

Rhoddwyd sylfaeni llwyddiant masnachol Porthmadog i lawr yn ystod yr hanner can mlynedd cyntaf o'r ganrif o'r blaen, ac o hynny hyd yn awr, ei hanes yw cynnydd mewn ystyr iechydol a chymdeithasol. Yn wir, hyd y 30 mlynedd diweddaf yr oedd ei chynnydd masnachol yn gyfatebol; ond ni ellir dweyd hyn mwyach.

Er fod Porthmadog yn dref gynhyddol yn 1850, yr oedd ei chyflwr cymdeithasol yn anfoddhaol iawn, os ydym i dderbyn fel gwirionedd y pethau a ddywedir gan ysgrifennwyr y cyfnod hwn. Yr oedd nifer weddol o dai helaeth a chysurus, ond dywedir fod amryw o deuluoedd yn byw mewn selerydd gwlyb ac oerion, a llawer o dai wedi eu gorlenwi. Heblaw hynny, cyfyngid ar y tai, oherwydd amharodrwydd y tirfeddianwyr i osod tiroedd i adeiladu ac i wneuthur y cyfleusderau angenrheidiol, fel mai amhosibl oedd i'r preswylwyr gael lle i ddodi'r ysgarthion, ac i ddarparu cyfleusderau eraill. Nid oedd unrhyw fwrdd cyhoeddus i edrych ar ol y lle, a gadewid i'r trigolion ymdaro drostynt eu hunain goreu y gallent. Aflan oedd yr heolydd, a'r lleoedd o'r neilldu, ac anfoddhaol iawn ydoedd y mannau cyhoeddus,—ni ofalai neb am gysur a glanweithdra. Nid aethai neb, hyd yn hyn, i'r drafferth a'r draul o wneud carthffosydd; a phrin, a gwael ei ansawdd, oedd y cyflenwad o ddwfr glân i'r lle. Cyndyn iawn oedd y gwyr cyhoeddus i symud ymlaen i geisio gwelliantau. Ond yr oedd rhai yn enwedig Mr. David Williams, Castell Deudraeth—yn fyw i gyflwr anfoddhaol Porthmadog, ac yn gwneud eu goreu i geisio cynhyrfu'r trigolion i gael diwygiad.

Fel canlyniad i'w hymdrechion hwy, anfonwyd deiseb i'r awdurdodau yn Llunden, yn erfyn am i ymweliad swyddogol gael ei wneud i gyflwr y dref. Cynhaliwyd yr ymchwiliad ar y 10fed o Fehefin, 1857, ac wele'n dilyn gynnwys yr adroddiad a dynnwyd allan gan Alfred L. Dickens, Ysw., C.E., Superintending Inspector, i'w gyflwyno i Lywydd Bwrdd Iechyd:—"On the Sewerage, Drainage, supply of water and sanitary condition of the Inhabitants of the Parish of Ynyscynhaiarn in the County of Carnarvon."

Dyddiad yr adroddiad yw Gorffennaf 1, 1857.

Wele ddyfyniadau ohono:—

General Board of Health, Whitehall,

July 1, 1857.

"Sir,
On the 20th of April last a petition was received by this Board from the Portmadoc district of the Parish of Ynys-Cynhaiarn, praying for a preliminary inquiry under the Public Health Act 1848. On investigation it was ascertained that this petition had not emanated from a place having a known and defined boundary, as is required by the Act of Parliament; it was therefore sent back in order that sufficient number of signatures might be affixed to it, so as to extend the inquiry to the whole parish of Ynyscynhaiarn. On the 11th day of May last the petition was received in its amended form by this Board, and I have the honour of receiving your instruction to hold the inquiry. caused the ordinary notices to be inserted in the North Wales Chronicle, and the Carnarvon and Denbigh Herald, both published on the 23 of May, and copies of the same were also posted at all Public Buildings, and other places, where notices relating to public matters are usually affixed within the district to which the inquiry related. 12 o'clock at noon on the 10th day of June was the time fixed for the meeting. By some error the place fixed for holding the inquiry was stated in the notices sent to the newspapers, to be the Town Hall Tremadoc, while on the notices affixed to the public buildings, it was the Town Hall Portmadoc. Immediately on finding out this mistake, I opened the proceedings formally at the Town Hall Tremadoc, in the presence of David Williams and Samuel Holland, Esqrs., and at once adjourned it to the Town Hall Portmadoc, where I had the pleasure of meeting the following ratepayers. Messrs. Samuel Holland, David Williams, David Homfray, Edward Breese, S. Jones, Robert Griffith, Robert Jones, E. W. Mathew, David Richards, McMoran, William Morris, Jones, Surgeon, and medical officer of the Union.

The general state of the district was described by several of the gentlemen present as being very much in want of improved drainage and water supply.

David Williams, Esq., the representative of a very considerable proportion of the property within the Parish stated:—

That there is no systematic sewerage whatever. About twelve months since a sewer was made in one of the worst parts of the town under the Nuisance Removal Act, that Sewer is being extended at the present time. The want of proper sewerage has caused very much disease. The Water Supply is very bad in quality, and very deficient in quantity. Many persons pay as much as 1/- per week for fetching better water from a distance. Indeed they have to go across the boundary of Carnarvon into Merionethshire for it. An excellent supply of water is to be obtained from a lake above Tremadoc at a height of from 400 to 500 feet above the general level of the place. It is called Cwmbach. The Nuisance Removal Act has been partially carried out in the district, but it was found to be quite insufficient in its powers to be of any material service in remedying the evils existing. Many of the cellars are occasionally flooded. This could be remedied by a proper system of drainage. Tremadoc is a few feet lower than Portmadoc. The general level of the street is about five feet above the highest water mark. In most cases it has been the habit to let the privy refuse soak into the ground. The town is generally built on sand, and alluvial deposit. The cesspools are mere holes dug in the ground without any proper lining, so that constant permeation is going on. The water is affected by this soakage, besides which it is strongly unpregnated with iron pyrites; from both of these causes it is rendered undrinkable.

The Number and Sanitary Condition of the inhabitants.

At the present time it is estimated that in Portmadoc alone there is population of from 1,800 to 2,000; and in Tremadoc from 500 to 600.

Average annual mortality to 1,000 persons living, 20.3.

Mr. Jones, Surgeon, stated,

That he considered much of the mortality is due to preventible disease, which is much assisted by the want of proper drainage and water supply.

Mr. Jones, Medical Officer of the Union, stated:

That the deaths from scarlet fever in 1835 were very numerous. The cases spread throughout the district, but the worst cases occured in those places ill-drained and badly supplied with water. Overcrowding in some of the dwellings is common. He has known as many as twenty seven persons living in a six roomed house. This was one of the houses where fever occured. Has no doubt that better drainage and better water would have the effect of very materially improving the sanitary condition of the place."

General description of that part of Ynyscynhaiarn, comprising the District of Tremadoc, Portmadoc, &c.

On the cliff above Portmadoc, it is proposed to erect a first class hotel, and villa residences, with a good and accessible road from them to the beach. There is little doubt if this is done that Portmadoc will become one of the finest watering places in the Kingdom. The view obtained from the Cliffs are truly magnificent. The eye takes the whole sweep of the noble Cardigan Bay, with the bold and picturesque ruins of Harlech Castle, on the opposite side. Looking inland, you see the bright green of the recovered marsh lands, and beyond the broken outline of the mountains leading towards the great Snowdon range. These mountains are occasionally magnificently wooded; some green almost to the summit, while the broken ridges of the others are of the bare slate rock. Nothing can exceed the grandeur of these hills looking towards Beddgelert and across the Glaslyn in the opposite County of Merionethshire. A railway is projected from Carnarvon to Portmadoc, which if carried out cannot fail to add materially to the improvement of the district. Portmadoc is in a very dirty and undrained state, and as was stated in the evidence is very badly supplied with water. The state of paving is very bad. At the back of London Road some drains have been recently constructed under the Nuisance Removal Act, which have led to a marked improvement in the condition of the yards to the houses. In those cases where the yards and cesspools have not been drained it is a common thing to find offensive soaking into the houses. Scarlatina was very prevalant in the worst parts. Overcrowding seems very common. . .. The situation of the privies are almost unexceptionally bad. In many instances they form part of the houses. *⁠*⁠*⁠* The little village of Borth consists only of a few houses; it is close to Portmadoc. At the present time shipbuilding is going on there. . . . . The road is in a wretched condition from there, there being no proper means of carrying off the surface There is a strong stream running down it, rendering it almost unpassable. *⁠*⁠*⁠* Tremadoc although of a more suburban character than Portmadoc, is greatly in want of improvement. The state of the yards is much the same as those I have already discribed in Portmadoc.

Rates, Rateable Value, &c., Parish of Ynyscynhaiarn.

Poor rate for year ending March 25	at s in £	£
1853	6/-	800 5 1½
1854	6/-	807 3 1
1855	5/6	776 3 1
1856	5/6	797 1 7
1857	5/6	808 7 3

Highway rates for 4 years at 3d. in £ ending Mec. 25, 1856 £122 8 0
Highway rates for 1 year at 4½ in £ ending Mec. 25, 1857 £51 13 2
Watching and lighting £95 15 1
Acreage of the Parish 5065a 2r 3p
Rateable value of land £1664 18 8
Rateable value of the whole Parish £2823 2 4

Number of houses rateable

under £5		228
£5 and under £10		34
£10 and under £15		5
£15 and under £20		3
£20 and under £30		1

Farms and houses with land not inclusive.

General Remarks and Recommendations.

There is nothing whatever in the general position of Portmadoc to render works of drainage necessarily costly—on the contrary, I am of opinion, with improved water supply, the whole place may be very economically and perfectly drained. Tremadoc can also be very cheaply drained, but the outfall requires consideration. Portmadoc can also be easily drained into the sea. But Tremadoc, being a mile inland, does not afford the same facilities in this respect. There is an open drain at present in existence. from Portmadoc to the Glaslyn. This has little fall and I doubt whether it would be found desirable to concentrate the town sewerage into this outlet. This is a question however that may safely be left for the consideration of the Local Board, and the gentlemen, they can call in to advise them on a general system of drainage and water supply.

As I have stated before, the situation of the lake Cwmbach is admirably adapted for the purpose of supplying both Tremadoc and Portmadoc with water. There are no circumstances that occur to me to suggest the necessity of incurring any very great cost in constructing the works for that purpose. On consideration of all the circumstances of the case, I am of opinion that the present state of the populated part of the parish of Ynyscynhaiarn calls for improvement, and that improvement can be more efficiently and economically carried out under the Public Health Act, than by any other means. This likewise was the opinion of the whole of the gentlemen who attended the enquiry, the meeting being unanimous in favour of the application of the Act, not only to Tremadoc and Portmadoc, but to the whole Parish.

I have therefore the honour of recommending

1. That the Public Health Act 1848 in accordance with the desire of the meeting held on the 10th day of June, 1857, be forthwith applied to the Parish of Ynyscynhaiarn in the County of Carnarvon.

2. That the Local Board to be elected under the Powers of the said Act shall consist of nine members.

3. That every person shall at the time of his election and so long as he shall continue in office by virtue of such election be resident as in the said Public Health Act 1848 is required and be seised and possessed of real or personal estate, or both, to the value or amount of not less than £500; or shall be so resident and rated to the relief of the poor upon the annual value of not less than £10. I am sir,
Your obedient servant,

ALFRED L. DICKENS, Superintending Inspector.

The Right Hon. W. Monsell, M.P.,

President General Board of Health.

Nid oes angen dweyd ychwaneg am gyflwr Porthmadog ar y pryd. Dengys yr adroddiad uchod fod y lle mewn cyflwr truenus, mor bell ag yr oedd darpariadau ar gyfer iechyd y trigolion a gweddeidd-dra cymdeithasol yn y cwestiwn. Ond er gwybod yn dda yr holl fanylion adgas hyn, hwyrfrydig iawn fu aelodau Festri'r Plwyf i fabwysiadu Deddf Iechyd. Dywedir i'r Festri a gynhaliwyd yn Eglwys Ynyscynhaiarn basio i wrthod myned o dan y ddeddf, ond ar eu ffordd allan o'r fynwent cyfarfyddwyd yr aelodau gan Mr. D. Williams, a hysbyswyd ef o'r penderfyniad y daethpwyd iddo. Ceisiodd yntau eu cymhell i ddod yn ol gydag ef i gael rhai o'u rhesymau, ac i ddadleu'r achos drosodd drachefn. Wedi peth petrusder, cytunwyd i ail agor y cwestiwn, a than ddylanwad geiriau Mr. Williams pasiwyd i ddiddymu'r penderfyniad cyntaf ac i sefydlu Bwrdd Iechyd Lleol dan y Public Health Act, 1848. Sefydlwyd y Local Board of Health ar y 9fed o Fawrth, 1858. Symudwyd ymlaen yn ddiymdroi i geisio'r gwelliantau a gymeradwyai yr adroddiad gyflwynasid i Fwrdd Iechyd y Llywodraeth; ond aeth blynyddoedd heibio cyn i gyfundrefn y carth-ffosydd ddod yn un effeithiol, a lled araf y buwyd cyn cael cyflawnder o ddwfr glân i'r lle. Yn 1871 ffurfiwyd Cwmni i ddod a hyn o gwmpas yn effeithiol, ond y tebyg yw na chafwyd boddlonrwydd hyd y flwyddyn 1880, pan basiwyd gweithred Seneddol i ffurfio cwmni newydd i ymgymeryd â holl gyfrifoldeb yr hen gwmni, ac i wneud darpariadau helaethach. Wele gopi o deitl y weithred Seneddol:—

Corfforiad Cwmni i gyflawni Porthmadog a lleoedd eraill â dwfr. Trosglwyddiad o gyfrifoldeb a galluoedd yr Hawlwyr dan y "Portmadoc Water Order" 1871 gan gyflwyno'r unrhyw i'r cwmni sydd i'w ffurfio. Cynhaliad y gwaith sy'n bod yn awr, ac adeiladu gwaith Dwfr newydd, Croni dwfr, Pryniad gorfodol tiroedd, Cyfalaf ychwanegol, Diddymiad y "Portmadoc Water Order" 1871, Corfforiad y Mesurau Seneddol a dibenion eraill."

Derbyniodd y gyfraith uchod y cydsyniad brenhinol ar yr ail o Awst, 1880, a derbynir yn awr gyflawnder o ddwfr o lyn Tecwyn, ac nid oes achos i gwyno mwy, oherwydd y cyflenwad a'r ansawdd.

Yn y flwyddyn 1855 gwnaed y darpariadau cyntaf i oleuo Porthmadog trwy ffurfio Gas Co., gyda chyfalaf o £3,500, a godwyd trwy gyfranddaliadau o £5 yr un; a goleuwyd yn rhannol yr heolydd â nwy mwnawl (mineral gas), a gynyrchid gan Mri. Holland & Co., Huddersfield, ar y draul o £28 yn flynyddol. Sicrheid yr arian i dalu'r treuliau trwy gyfraniadau cyhoeddus.

Dwy flynedd yn ddiweddarach, sef ar y 23ain o Fai, 1857, cafwyd tystysgrif corfforiad Cwmni Nwy Porthmadog (The Portmadoc Gas Co., Ltd.), dan y Joint Stock Companies Act, 1856. Cyfarwyddwyr cyntaf y Cwmni oeddynt y Mri. David Williams, Nathaniel Mathew, John Whitehead Greaves, Samuel Holland, Edward Windus Mathew, David Homfray, John Humphreys Jones, Robert Griffith, John Robert Griffith, William Evans Morris, William Lloyd, a Robert Isaac Jones. Caniatawyd prydles i'r Cwmni am 90 mlynedd, yn ol yr ardreth o bunt yn y flwyddyn, gan D. Williams, Ysw., dyddiad y brydles y 12fed o Dachwedd, 1861. Dan y "Gas Provisional Order," dyddiedig Ebrill, 1877, sicrhawyd y gwaith nwy oddiar "Y Cwmni Nwy Porthmadog gan y Bwrdd Lleol. Dyddiad y weithred yw'r 21ain o Ragfyr, 1877. Costiodd y Gwaith Nwy i'r Bwrdd Lleol y swm o £4,177. Cafwyd y "Provisional Order" newydd ar y 17eg o Ebrill, 1909, ac o dan hon sicrhawyd tir y Cwmni fel eiddo rhydd-ddaliadol.

Gellir ystyried y pethau a grybwyllir uchod fel pethau hanfodol i sicrhau iechyd trigolion Porthmadog, ac hebddynt yr oedd cynnydd gwirioneddol y dref mewn ystyr fasnachol a chymdeithasol bron yn amhosibl. Cafwyd gwelliantau eraill hefyd oeddynt yn hwylusdod

PORTHMADOG A'R MORGLAWDD YN 1840

mawr i fasnach, a thrwyddynt ychwanegwyd yn ddirfawr at gysur a chyfleusderau preswylwyr y lle ac ymwelwyr. Un o'r gwelliantau hynny ydoedd agoriad

Lein Bach, o Borthmadog i Ffestiniog, fel rheilffordd gyhoeddus, yr hyn a gymerodd le y 23ain o Hydref, 1863. Cyn hyn tynid y wageni llechi gan geffylau, ond yn awr cafwyd peiriant ager, trwy offerynoliaeth y peirianydd medrus, Mr. Charles Easton Spooner, ac yn 1865 agorwyd y lein i gludo teithwyr. Bu hyn yn gaffaeliad nid bychan i deithwyr. Gwelir pwysigrwydd y cam hwn pan gofiwn nad oedd yr un ffordd haearn arall yn rhedeg trwy Borthmadog ar y pryd; felly rhaid oedd i'r trigolion a'r masnachwyr ddibynnu ar wageni'r Lein Bach, neu gerbydau eraill. Tua'r un adeg gwnaed paratoadau i ddyfod a Llinell y Cambrian o'r Abermaw trwodd i Bwllheli, ac agorwyd hi ar y 10fed o Hydref, 1867. Trwy y llinell hon cysylltwyd Porthmadog â'r byd mewn ystyr drafnidiol. Tybid y buasai gwneud Llinell y Cambrian yn hwylusdod i ddod ac ymwelwyr wrth y cannoedd i'r lle; ond er na sylweddolwyd y disgwyliadau hyn yn llawn, nid oes ddadl na fu'n gymorth mawr i ddwyn dieithriaid i weled rhyfeddodau Eryri. Dichon na fu o nemor help i ddadblygu adnoddau y gymdogaeth, nac i gyfoethogi Porthmadog; ond profodd yn gyfleustra mawr i fasnach y lle. Dygir miloedd o ymwelwyr i'r ardal ar eu taith i weled Beddgelert a mannau eraill, a phriodol y gelwir Porthmadog yn Borth Eryri. Y mae'r pentref sydd ar y ffiniau, sef Borth y Gest, ar gynnydd, a nifer yr ymwelwyr yn lliosogi o flwyddyn i flwyddyn. Ymhen rhai blynyddoedd cysylltwyd Ffestiniog â'r Bala, gan Linell y Great Western, ac â Bettws y Coed a Llandudno, gan Linell y London a North Western. Cyn hyn dibynai ardal boblog Ffestiniog bron yn gyfangwbl ar y Lein Bach am ei nwyddau, ond bu agoriad y ddwy Reilffordd a enwyd yn hwylusdod mawr i'r trigolion i ddod i gysylltiad mwy uniongyrchol â chanolfannau pwysig masnachol, sef Lerpwl, Manchester, a Llunden. Nid oes amheuaeth na ddygwyd rhan helaeth o fasnach Porthmadog oddiarni trwy y cyfnewidiadau hyn, gan ei bod yn dibynu cymaint ar ardaloedd a phentrefi eraill am ei hadnoddau. Yn y flwyddyn 1901 pasiwyd Deddf Seneddol, yn rhoi awdurdod i'r "Portmadoc, Beddgelert and South Snowdon Railway Company," i ddod a'r Rheilffordd Gul, sy'n cychwyn yn Dinas ac yn terfynu yn Rhyd Ddu, trwy Feddgelert i Borthmadog. Gelwid y lein hon yn Llinell Drydan (o dan yr enw Gallu Trydanol a Symudol Gogledd Cymru). Torrwyd y dywarchen gyntaf i'r llinell hon yn Ionawr, 1904. Y prif gymerwyr oeddynt Mri. Bruce Peebles a'i Gyf., Edinburgh. Yn 1908 cafwyd awdurdod Seneddol drachefn i'w hymestyn o Feddgelert i Gapel Curig, a thrachefn yr un flwyddyn i fyned â hi o'r Dinas i Gaernarfon. Gwariwyd miloedd ar yr anturiaeth hon; ond trwy ryw anghaffael, bu raid gadael y gwaith ar ei hanner. Gresyn hynny, gan y buasai y rheilffordd ysgafn hon yn sicr o ychwanegu llawer at lwyddiant Porthmadog, trwy ei chysylltu âg ardaloedd y Wyddfa.

Ym mlynyddoedd cyntaf y 50's agorwyd chwarelau Isallt a Gorseddau, yn Nyffryn y Pennant a Chwmstradllyn, a dilynwyd hwy gan chwarelau Moelfra, Hendre Ddu, a Chwmtrwsgwl. Yn y flwyddyn 1858 agorwyd rheilffordd i gludo'r llechi a wneid yn chwarelau'r ardaloedd hyn i gyrhaedd y llongau. Bu'r chwarelau hyn yn bur lwyddiannus am gyfnod o tuag ugain mlynedd; ond ers llawer blwyddyn bellach, nid oes gwaith yn yr un o honynt, ac nid oes ychwaith ond olion ac enw'r Ffordd Haearn Bach ar gael.

Y mae ffordd haearn arall i gludo llechi o chwarelau'r Rhosydd a Chroesor yn rhedeg ar hyd y Traeth Mawr i Borthmadog.

Yn gyfochrog â chynnydd y moddion trafnidiol i Borthmadog, helaethid a pherffeithid yr harbwr, trwy ychwanegu at rif y ceiau i gyfarfod â galw'r llwytho, fel ag y mae heddyw gynifer a naw o geiau cyfleus yn: y porthladd:

Y Cwmniau. / Rhif y Ceiau
The Oakeley Slate Quarry Ltd. / 3
J. W. Greaves and Sons, Ltd. / 2..
Davies Brothers ./ 1

The Votty and Bowydd, Ltd. / 1
The Maenofferen Slate Quarry, Ltd. / 1
The Manod Quarry, Ltd. /1

The Croesor Slate Quarry, Ltd	$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$ / 1
The Rhosydd Slate Quarry, Ltd

Ond y mae un peth eto'n peri rhwystr i'r fasnach, a phryder i'r perchenogion, sef, gwely'r Laslyn o'r porthladd i'r môr. Rhai blynyddau'n ol, ymunai afon Maentwrog â'r Laslyn rhwng y Cei Newydd a Chei Balast, nes peri fod llif y ddwy yn cadw'r gwely'n union a dwfn a diberygl; ond er's rhai blynyddau bellach y mae afon Maentwrog wedi newid ei chwrs, ac yn ymarllwys yn nes i'r môr, gan effeithio'n niweidiol ar wely'r Laslyn, am na fedd hi'n awr ar ddigon o nerth i gadw'i chwrs yn glir. Er fod modd dyfod a'r Ddwyryd i'w chwrs gyntefig ni wneir dim i hyrwyddo hynny, ac oni bydd i'r Harbour Trust anturio'n fuan i'r draul angenrheidiol, fe ddiflanna gobaith eu helw hwy, ac ni bydd Porthmadog mwyach yn borthladd Eryri.

I roddi syniad am gynnydd poblogaeth a llwyddiant masnachol Porthmadog yn ystod y triugain mlynedd diweddaf, ni allaf wneud yn well na rhoddi'r ystadegau canlynol o boblogaeth Plwyf Ynys Cynhaiarn:—

Blwyddyn.		Poblogaeth
1851	• • •	2347	cynydd
1861	• • •	3059	cynydd	712
1871	• • •	4260	cynydd	1201
1881	• • •	5506	cynydd	1246
1891	• • •	5097	lleihad	409
1901	• • •	4883	lleihad	214
1911	• • •	4445	lleihad	438

Poblogaeth y gwahanol rannau o'r Plwyf, ar wahan, yn ol cyfrifiad 1911, ydyw: Porthmadog, 3,177; Borth y Gest a Morfa Bychan, 708; Tremadog, 560.

Gwelir cynnydd o dros saith cant yn ystod y deng mlynedd cyntaf, sef, o 1851 hyd 1861; ond y mae cynnydd yr ugain mlynedd nesaf yn enfawr. Mwy na dyblodd y boblogaeth yn ystod deng mlynedd ar hugain. Gellir priodoli'r cynnydd hwn i'r prysurdeb mawr fu'n y gwaith o adeiladu llongau, ac yn enwedig i fywiogrwydd eithriadol y fasnach lechi yn ystod y 70's. Dyma gyfnod euraidd y fasnach, a dyma'r adeg hefyd y cyrhaeddodd tref Porthmadog ben llanw ei llwyddiant. Dechreuodd y dirywiad amlwg tua diwedd 1878, a chafwyd llawer o flynyddoedd dirwasgedig hyd 1894, pan yr adfywiodd y fasnach lechi drachefn. Ond lleihau yr oedd poblogaeth Porthmadog er y cwbl, a buasai'r lleihad yn amlycach oni bai am gynnydd Borth y Gest yn ystod yr un cyfnod.

Yn dilyn, wele dabl yn dangos nifer y tunelli o lechi a allforiwyd o Borthmadog yn flynyddol er gorffeniad y porthladd:—

Gwelir oddi wrth y daflen uchod i'r cynnydd fod yn weddol sefydlog hyd y 70's, ac mai yn y flwyddyn 1874 y dechreuodd y llanw droi-llanw na ddychwelai'n ol ond unwaith mewn deng mlynedd. Gwelir hefyd mai'r flwyddyn 1892 sy'n cario'r llawryf—ond tywysen lawn ym mysg tywysennau teneuon oedd honno. Trist sylwi i'r llanw dreio mor bell erbyn hyn, ac nad yw ffigyrau'r blynyddoedd diweddaf yn hanner yr hyn a fuont yn amser llwyddiant; ond credir heddyw y clywir murmur ei donnau yn dynesu tuag atom unwaith eto.

Wele'n dilyn dabl arall, i ddangos cynnyrch y gwahanol chwarelau yn eu hamser goreu. Cyfrif ydyw yn dangos y swm o lechi a allforiwyd o Borthmadog gan y gwahanol chwarelau yn ystod y tri mis diweddaf o'r flwyddyn 1874:—

Dyna ychydig o hanes masnach Porthmadog yn ei bri a'i llwyddiant, ac hefyd yn ei gwendid. Fel pob hanes, y mae'n gymysg o'r llon a'r prudd. Ond y mae pob lle i gredu heddyw, fod y nos wedi rhedeg ymhell, a bod dyddiau gwell ar wawrio ar y dref a'r cymdogaethau.

Fel yr agorai chwarelau'n y cymdogaethau cyfagos, ac y cynhyddai pwysigrwydd y porthladd a'r dref ieuanc. nid yn unig yr oedd y tai annedd a'r masnachdai'n amlhau, a rhif y boblogaeth yn cynnyddu, ond gwelwyd fod y dref yn fan cyfleus i ddiwydiannau eraill, megis gweithfeydd haearn a chalch, a melinau blawd_a choed. Codwyd y Foundry gyntaf ym Mhorthmadog gan Gwmni y Rheilffordd Gul Ffestiniog, ym Moston Lodge, pan ydoedd y rheilffordd honno'n cael ei gwneud. Tua'r flwyddyn 1848 codwyd y Britannia Foundry, yn bennaf, gan y Capten Richard Pritchard. Gwerthwyd hon yn 1851 i Mr. John Henry Williams, tad y perchennog presennol—Mr. Robert Williams. Tua'r flwyddyn 1850 sefydlwyd yr Union Iron Works,—y pryd hynny yn Ffatri Tremadog, ond symudwyd oddi yno cyn pen hir i Borthmadog, a daeth y gwaith i'w adnabod fel eiddo y Mri. Owen Isaac ac Owen.

Yn y flwyddyn 1862 adeiladwyd y Felin Flawd gan y Mri. M. a J. Roberts,—brodorion o Fangor. Yn 1890, prynwyd hi gan gwmni o Lerpwl—y Mri. W. a J. Caroë—a hwynthwy yw y perchenogion presennol, a chariant y fasnach ymlaen o dan yr enw "The Portmadoc Flour Mills Co."

Sefydlwyd dau Ariandy yn y dref mor fore a'r flwyddyn 1836—y National and Provincial Bank of England, a'r North and South Wales Bank—y naill yn nhŷ y Capten Richard Pritchard yn Lombard Street, a'r Capten yn rheolwr arno, a'r llall ym mhen y Cei. Dywed Mr. Owen Morris i banic gymeryd lle ym myd yr arianwyr, ac i'r North and South Wales Bank fethu a dyfod trwyddo, fel y cauwyd ei fanciau. Ymhen ysbaid gwnaed trefniadau i'w hail agor mewn gwahanol leoedd yng Nghymru, ond ni wnaed hynny ym Mhorthmadog. Ond sefydlwyd ariandy arall yn ei le gan y Mri. Casson o Ffestiniog, ym mhen y Cei—swyddfa bresennol y Mri. Prichard, y brokers, a buont yno hyd y flwyddyn 1865, pryd y symudasant i fan mwy canolog erbyn hyn, gan adeiladu ariandy yn High Street. Yn 1877 ymneillduodd y Mri. Casson, a gwerthwyd y busnes i'r North and South Wales Bank. Yn 1908 unwyd y N. & S. W. gyda'r London City and Midland Bank Co., Ltd., ac o dan yr enw hwnnw y cariant y busnes ymlaen heddyw. Yn 1871 sefydlwyd ariandy arall yn y dref, sef cangen o'r Carnarvonshire District Bank, o dan reolaeth Mr. Robert Rowland. Yn 1888 prynwyd ef gan y National Bank of Wales, hyd oddeutu'r flwyddyn 1893, pryd y prynwyd ef gan y Metropolitan Bank of England and Wales.

Yn fuan wedi i Rowland Hill gario'i welliantau pwysig yng nghyfundrefn y Llythyrdŷ yn 1840, a sefydlu'r llythyrdoll ceiniog, agorwyd Llythyrdŷ ym Mhorthmadog, yn y fan lle y saif y Clwb Ceidwadol yn awr. Yn flaenorol i hynny, yn Nhremadog yr oedd unig Lythyrdy'r cwmwd. Yr oedd Mr. Madocks wedi llwyddo i gael y llythyrau yno er ddechreu'r ganrif, trwy anfon llythyr-gludydd at Bont Aberglaslyn ddwywaith yn yr wythnos, i gyfarfod Mail Caernarfon a Maentwrog. Yr oedd y gost o anfon llythyr y pryd hynny o 4c. y 15 milldir hyd at swllt y tri chan' milldir, a phob llythyr i gynnwys dim ond un ddalen, neu byddai'n agored i dâl dwbl, ag eithrio llythyrau'r aelodau seneddol, y rhai a gludid yn ddi-dâl. Yn 1850 symudwyd y Llythyrdy i swyddfa argraffu Mr. Evan Jones, lle saif y Brynawen Vaults yn awr. Yn 1857 symudodd Mr. Evan Jones i'r tŷ agosaf i Ynys-Tywyn o'r tri sydd gerllaw i'r Clwb Ceidwadol. Yn 1906 symudwyd i'r adeilad lle y mae ynddo'n awr, a sefydlwyd ynddo'r Public Telephone Call Office.

Yn 1846 adeiladwyd marchnadfa fechan ym Mhorthmadog. Ychydig flynyddoedd cyn hyn cynhelid marchnad helaeth yn Nhremadog,—yn enwedig mewn blawd. A pharhaodd yn ei bri hyd nes y daeth Porthmadog yn gyrchfan ffermwyr a masnachwyr y cylch. Yn 1875 adeiladwyd y Farchnadfa bresennol sy'n Mhorthmadog. Rhoddwyd prydles am 80ain mlynedd gan R. Vaughan Williams ac eraill, i'r Portmadoc Hall Co. Dyddiad y brydles yw Tachwedd 12fed, 1875. Telid pum punt o ground rent yn flynyddol. Yr oedd holl draul y neuadd oddeutu tair mil a hanner o bunnau. Yn 1895 cymerwyd hi drosodd gan y Cyngor Dinesig, a thalasant £1,700 i fortgagees y Cwmni. Dyddiad y weithred yw y 25ain o Dachwedd.

Hyd yn ddiweddar, nid oedd mynwent gyhoeddus yn y gymdogaeth. Ond yn y flwyddyn 1879 prynwyd tir gan y Bwrdd Lleol i wneud mynwent rydd yn ymyl Penamser. Gosodwyd y gwaith o wneud y fynwent i Mr. Beardsell, a'r adeiladau sydd ynddi i Mr. William Pritchard. Cymerodd y gladdedigaeth gyntaf le ynddi ar yr 21ain o Dachwedd, 1879, sef Mr. John Francis, Sportsman Hotel, Porthmadog, un a fu ar un adeg yn Brif-oruchwyliwr Chwarel y Penrhyn. Cysegrwyd rhan o'r fynwent, gan Arglwydd Esgob Bangor, ar y 30ain o Awst, 1905. Ar y 9fed o Ionawr, 1907, gwnaed archeb gan y Cyngor Sir, yr hon a gadarnhawyd gan un arall yr ail o Orffennaf, 1907, o eiddo'r Llywodraeth Leol, i'r diben o drosglwyddo'r awdurdod a'r dyledswyddau dan y Ddeddf Claddu oedd yn eiddo Dosbarth Ynyscynhaiarn, a rhanbarth Uwchyllyn, oddiar Gyngor Dinesig Ynyscynhaiarn fel awdurdod claddu, i Gyngor Dinesig Dosbarth Ynyscynhaiarn a Chyngor Plwyf Treflys, a'r awdurdodau a'r dyledswyddau i'w gweithredu gan bwyllgor unedig, wedi ei nodi gan y ddau Gyngor crybwylledig. Daeth yr archeb hon i weithrediad ar yr ail o Orffennaf, 1907.

Gwerth trethiannol y Plwyf ar y 25ain o Chwefrol, 1913, tuag at amcanion Treth y Tlodion, £17,292 15s.

Gwerth trethiannol at amcanion Treth cyffredinol y Dosbarth (Treth y Cyngor), £15,298 17s. 6c.

Swm Treth y Tlodion yn y bunt am y flwyddyn yn diweddu 31ain o Fawrth, 1913, 5/2.

Swm Treth y Cyngor yn y bunt am y flwyddyn yn diweddu 31ain o Fawrth, 1913, 2/8.

Gan fod hanes llawn i'w roddi yng nghorff y traethawd ar gynnydd addysg a chrefydd ym Mhorthmadog, boddlonaf yn y bennod hon ar nodi'r ychydig ffeithiau canlynol.

Yn y flwyddyn 1838 adeiladwyd Ysgol Pont Ynysgalch, a chariwyd yr addysg ymlaen o dan y Gyfundrefn Frytanaidd. Safai'r ysgol hon ar y fan y saif y Queen's Hotel arno'n awr.

Yn y flwyddyn 1857 adeiladwyd Ysgol Genedlaethol, a chynhelid hi â rhoddion gwirfoddol ac â thâl y plant.

Yn y flwyddyn 1869 adeiladwyd Ysgol Chapel Street (y Frytanaidd).

Dyna'r ysgolion cyhoeddus hyd sefydliad y Bwrdd Addysg yn 1878.

Nid oedd dref yng Nghymru ag amgenach manteision addysg na Phorthmadog. Sefydlwyd yr Ysgol Ganolraddol yn 1894, a gwnaeth waith rhagorol er pan agorwyd hi, a pharha i droi allan fechgyn sy'n glod i'w hysgol ag i'w gwlad.

Yr ymgais ddiweddaf tuag at berffeithio cyfundrefn addysg y dref oedd sefydlu yr Ysgol Uwch Safonol, ar gyfer rhai wedi cyrhaedd y safonnau uchaf yn ysgolion elfennol y cylch.

Yr enwad crefyddol cyntaf i gychwyn achos ym Mhorthmadog oedd yr Annibynwyr. Adeiladwyd y capel cyntaf, sef Salem, yn 1827. Yma y bu'r bardd a'r llenor enwog Emrys yn weinidog am 36 mlynedd. Dyma'r blynyddoedd yr adeiladwyd y capelau eraill:

Ebenezer (Wesleyaid) 1840
Seion (Bedyddwyr) 1841
Moriah, y Garth (Methodistiaid) 1845
Berea (Bedyddwyr Albanaidd) 1854
Sion (Bedyddwyr Cambelaidd) 1860
Tabernacl (Methodistiaid) 1862
Eglwys Sant Ioan 1875
Capel y Wesleyaid Seisnig 1877
Capel Coffadwriaethol (Annibynwyr) 1879
Eglwys Seisnig y Methodistiaid 1893
Capel Newydd y Garth 1896

PENNOD III.

YR ENWADAU CREFYDDOL.

"Pa beth yw gwir werth cenedl, a'i nerthoedd?
Nid caerau, plasau, a gwymp lysoedd,
Neu lawer o fyddin luoedd,—cyfyd
Ei gwir fywyd o'i chysegrfaoedd.
—ISLWYN.

Yr Annibynwyr: Salem—Coffadwriaethol.
Y Wesleaid—Ebenezer.
Y Bedyddwyr: Seion—Berea—Sion (Chapel Street).
Y Methodistiaid: Y Garth—y Tabernacl—y Capel Seisnig.
Yr Eglwys Wladol: Eglwys Sant Ioan.

SALEM.

Dechreu'r Achos 1823
Adeiladu'r Capel 1827
Helaethwyd 1841
Ail-adeiladwyd 1860
Ai-gyweiriwyd 1899

Gweinidogion yr Eglwys.

 
Y Parch. Henry Rees 1831-2
Y Parch. Joseph Morris 1834-6
Y Parch. W. Ambrose 1837-73
Y Parch. L. Probert, D.D 1874-86
Y Parch. D. Glanant Davies 1887-91
Y Parch. W. J. Nicholson 1892

FEL yr oedd pwysigrwydd y porthladd yn cynhyddu, chwareli a mwngloddiau y cwmpasoedd yn cael eu dadblygu ac yn anfon eu cyfoeth i lawr iddo, amlhai y tai annedd yn y lle, a lliosogai y boblogaeth yn gyflym.

Methodistiaid oedd corph mawr y wlad o amgylch. Ychydig ac eiddil oedd rhif yr enwadau eraill y pryd hynny. Nid oedd gan yr Annibynwyr gapeli'n nes na Maentwrog, ar y naill law, a Rhoslan ar y llall. Tra'r oedd gan y Methodistiaid, erbyn gorffeniad y Morglawdd

SALEM, A

yn 1811, ddau gapel cyfleus yn yr ardaloedd cyfagos, sef Brynmelyn a Thremadog. Agorwyd y naill yn 1805 a'r llall yn 1810, ac ymunai'r Ymneillduwyr a ddeuent o ardaloedd eraill â'r Methodistiaid yn Nhremadog. Yr oedd gofalaeth yr eglwys honno y pryd hynny ar y Parch. John Jones. Methodist selog oedd efe, os nad hefyd yn gul a cheidwadol ei feddwl. Er hynny, meddai ar argyhoeddiadau cryfion a di-ildio. Caniatai i rai o enwadau eraill ymgynull i Dremadog i fwynhau'r efengyl, ac i ymuno â hwy os yr ewyllysient. Ond nid oedd ryddid iddynt gael gwasanaeth yr addoldy at ddim enwadol, hyd yn oed i gynnal ambell bregeth ynddo gan rai o'u gweinidogion eu hunain.

Ymhlith y rhai o enwadau eraill a arferai fynychu'r ddiadell Fethodistaidd yn Nhremadog yr oedd Mrs. Williams, priod Mr. John Williams, Tuhunt-i'r-bwlch, goruchwyliwr Mr. Madocks. Merch hynaf ydoedd hi i Mr. David Williams, Saethon, Lleyn, a chwaer i un o'r un enw, a ddaeth yn adnabyddus wedyn fel Mr. David Williams, Castell Deudraeth. Yr oedd Mrs. Williams yn aelod gyda'r Annibynwyr ym Mhenlan, Pwllheli; a phan ymsefydlodd ym Mhorthmadog, ei bwriad cyntaf ydoedd myned bob Sul Cymundeb i Bwllheli, a chymeryd, fel y dywed Emrys, "Hynny o efengyl a fedrai gael yn ei hymyl—hen system a welodd hi mewn bri yn Lleyn, ond a dorrodd rym Annibyniaeth yn y parth hwnnw o'r Sir; a phe buasai Mrs. Williams wedi cyndyn lynu wrth y cynllun hwnnw ni fuasai achos gan yr enwad mor fuan yn y Porth."

Yn fuan wedi iddi ymsefydlu yn ei chartref newydd ymwelodd y Parch. Benjamin Jones, ei chyn-weinidog, â hi; ac yn ystod ei arhosiad cynygiodd roddi pregeth iddynt yng nghapel Tremadog. Gwnaed y bwriad yn hysbys, a gwnaeth Mrs. Williams, drwy ei phriod, gais am fenthyg y capel; ond er syndod i bawb, gwrthodwyd y cais. Am y digwyddiad hwn nis gallaf wneud yn well na dyfynnu a ganlyn o ysgrifau dyddorol a gwerthfawr Emrys ar hanes dechreuad yr Annibynwyr ym Mhorthmadog, allan o'r Dysgedydd am y flwyddyn 1870.

Clywsom lawer o feio ar flaenoriaid y Methodistiaid oherwydd y tro. Y mae'n wir fod ymddygiad o'r fath yn ymddangos yn ddyeithr yng ngoleuni'r dyddiau hyn. Yr ydym yn sicr fod yr hen bobl dda yr oes honno yn gweled llawer mwy o ryfeddod yn ymddygiad un blaid yn gofyn, nac yn ymddygiad y blaid arall yn gwrthod. Y mae'r oes yn fwy cyfrifol am y weithred honno na'r personau. Yn wir, yr oedd rhywbeth i'w edmygu yn yr hen bobl dda a wrthodasant roddi gwasanaeth Capel Tremadog i Benjamin Jones, Pwllheli. Dyna engraifft o wroldeb. Yr oedd y gweinidog a'r blaenoriaid yn ddeiliaid ar ystad Madocks. Yr oedd gwraig ieuanc yr agent trwy ei gwr, wedi gwneud y cais. Yr oedd gan y goruchwyliwr hwnnw fwy o awdurdod na'r hyn sy'n meddiant y gwyr sydd yn sidellu pleidleisiau yn y dyddiau hyn; a mwy na'r cwbl, yr oedd y boneddwr a'r blaenoriaid yn gyfeillion cynnes i'w gilydd. Ond ni wyrent drwch blewyn o'u ffordd! Safasant o blaid y ffydd fel dynion. Ac os deuai Annibyniaeth neu rhyw "aeth" arall yn agos i'r lle gofalent na ddeuai drwy eu hareithfa hwy. Adwaenom y dynion hynny yn dda. O! na chaem fwy o rai tebyg iddynt. Buont lawer gwaith ar ol hynny yn agor eu pwlpud yn llawen i bregethwyr o enwadau eraill. Yr oeddynt yn medru symud gyda'r oes. Heddwch i lwch John Jones, Tremadog, William Wiliams, Lanerch; a William Roberts, "Farm Yard."

Buasai'n groes i'r natur ddynol ddisgwyl i amgylchiad felly fyned heibio heb niweidio rhywfaint ar deimladau pâr ieuanc o safle Mr. a Mrs. Williams, a'r canlyniad fu, iddynt agor Ysgol Sabothol mewn ystafell yn gysylltiedig â'r tŷ. Ymdaflodd Mrs. Williams i'r gwaith, ac ymgymerodd ei hunan â dosbarth o enethod. Wrth weled hynny'n llwyddo, gwnaed trefniadau i gael pregeth ar y Sabath; ac yn achlysurol ar nosweithiau'r wythnos, a chafwyd lle i'r diben hwnnw mewn rhan o Tregunter Arms. Credir mai'r bregeth gyntaf a gafodd yr Annibynwyr ym Mhorthmadog oedd gan y Parch. J. Williams, Ffestiniog ar y pryd,—Llansilyn a'r America wedyn. Dilynwyd ef gan amryw o weinidogion yr enwad o Arfon a Meirion, sef y Parchn. Lewis Pwllheli, Davies Trawsfynydd, Griffiths Bethel, Rowlands Rhoslan, a Davies Ffestiniog. Yn y flwyddyn 1825 daeth y Parch. John Evans o Carmel, Amlwch, i wneud ei gartref a diweddu ei ddyddiau gyda'i ferch, —priod J. C. Paynter, Swyddog y Doll, i Lan y Donn, Minffordd. Bu dyfodiad Mr. Evans i'w plith yn sirioldeb mawr i'r achos yn ei fabandod, er nad oedd ei nerth yn gryf,—oherwydd dioddefai oddiwrth ganlyniad ergyd o'r parlys, yr hyn a'i hanalluogodd i ddilyn ei alwedigaeth; ond cafodd fod o help a chysur, gyda'i ddoethineb, a'i gyngor parod, am gyfnod o ddwy flynedd ar hugain. Parhaodd yr achos i gynhyddu'n rheolaidd, a balch oedd yr aelodau o hynny, ac aberthent lawer erddo. Wrth ei weled yn parhau i lwyddo, rhagolygon y dre'n gwella, a'r preswylwyr yn cynhyddu, ymgynghorodd yr aelodau ynghyd ynghylch y priodoldeb o gael capel addas iddynt addoli ynddo. Oherwydd y rhan a gymerai ei briod yn y gwaith, cymerai Mr. J. Williams ddyddordeb mawr yn yr achos, ac awyddai i wneud a allai er ei lwyddiant. Hyd yn hyn, nid oedd ym Mhorthmadog unrhyw fath o ysgol ddyddiol, oddigerth yr un gadwai'r hen forwr methedig, William Griffith. Gan mai morwriaeth yn bennaf a ddysgai efe, penderfynwyd cael adeilad a wasanaethai'r ddau amcan—addysgol a chrefyddol. Gyda Mr. Williams yn brif hyrwyddwr y mudiad, penderfynwyd ar ddarn o dir cyfleus, a chafwyd prydles am gant namyn un o flynyddoedd. Codwyd capel a thŷ gerllaw iddo, ar y draul o dri chant, a chasglwyd tuag ato yn yr ardal £67 3s. 11c.

Yr oedd cael gwr o brofiad a dylanwad Mr. Williams i gymeryd y fath ddyddordeb yn y gwaith, yn fantais werthfawr, nid yn unig gyda'i gyngor, ond hefyd gyda'r gwaith o gasglu tuag ato. Efe hefyd a edrychai ar ol y cyfan ynglyn â'r capel newydd hyd ddiwedd y flwyddyn 1832.

Erbyn dydd agoriad y capel yr oedd y swm o gan punt wedi ei sicrhau. Cynhaliwyd cyfarfod i'w agor ar yr 20fed a'r 21ain o Fehefin, 1827. Gwasanaethwyd gan y Parchn. William Williams o'r Wern, Breese Lerpwl, Ridge y Bala, a Lewis Pwllheli. Yr oedd yr oll o'r eisteddleoedd wedi eu cymeryd ar ddydd ei agoriad, a cheir enwau'r cymerwyr oll yn ysgrifau Mr. Ambrose, ond nid oedd rhif y cyflawn aelodau ond saith. Yn yr amser hwn daeth Mr. Richard Jones i Ysgol Tremadog, o Ddolyddelan. Yr oedd Mr. Jones yn bregethwr poblogaidd, ac yn weithiwr diwyd. Pregethai'n fynych yn y capel newydd, ac ym Morfa Bychan; ond yn fuan wedi hyn gadawodd Ddyffryn Madog i fyned i'r Athrofa i'r Drefnewydd. Ar ol colli gwasanaeth Mr. Jones penderfynodd yr eglwys anfon at y Parch. D. Peters, Caerfyrddin, am wr ieuanc a wnai fugail ac ysgolfeistr iddynt. Anfonodd yntau Mr. James Williams, Llanwrtyd,—Hwlffordd wedyn. Ond nid oedd efe'n hoffi'r lle, ac anfonwyd am arall, pryd y daeth Mr. Henry Rees, brodor o Gaerfyrddin, a chawn iddo ef, ar yr 11eg o Ionawr, 1830, arwyddo cytundeb â'r eglwys (gwel y bennod ar "Yr Ysgolion Bore") i fod yn fugail iddi ac yn athraw i'w phlant. Cynhaliwyd cyfarfod i'w ordeinio i gyflawn waith y weinidogaeth ar yr 2fed o Fehefin, 1831. Yn flaenorol i hyn, ni cheid ond un bregeth yn Salem, sef ar fore Saboth. Elai'r pregethwr i Forfa Bychan erbyn y nos. Ond wedi dyfodiad Mr. Rees, newidiwyd y drefn i gael dwy bregeth yn Salem. Ni bu'r achos yng nghyfnod arhosiad Mr. Rees mor llewyrchus ag y dymunid. Dioddefodd ychydig o drai—nid o unrhyw ddiffyg o du'r gweinidog, ond o herwydd difrawder naturiol, a dyddiau tawel ar grefydd. Yn lled ddirybydd, ac er gofid i'r eglwys, penderfynodd Mr. Rees ymadael i Bentraeth a Phenmynydd, Môn. Dilynwyd ef yn Salem gan y Parch. Joseph Morris, pregethwr cynnorthwyol o Lerpwl. Sefydlwyd ef ar y 15fed o Hydref, 1834. Gwr cyfiawn oedd efe, yn cashau rhagrith, twyll, ac amhurdeb, â châs cyflawn; a phan ymsefydlodd yn y lle cafodd achlysur i ddysgyblu amryw. Dwy flynedd yn unig a fu cyfnod arhosiad Mr. Morris yn Salem. Cafodd alwad i Bwlchtocyn ac Abersoch, a chymerodd eu gofal yn Hydref, 1836. Yr un amser yr oedd y Parch. W. Williams (Caledfryn) wedi ei benodi i fyned ar daith—yn ol arfer y dyddiau hynny trwy Leyn ac Eifionnydd. Cymerodd yn gyfaill iddo Mr. W. Ambrose o Fangor, yr hwn oedd y pryd hynny'n fachgen ieuanc 23ain oed, newydd ddychwelyd adref o Lunden, wedi treulio wyth mlynedd o amser mewn gwasanaeth yn Lloegr, ac eto heb benderfynu ar y cyfeiriad a gymerai mewn bywyd. Yn ystod eu taith galwasant ym Mhorthmadog, a rhoddwyd iddynt groeso caredig, a chymaint oedd boddhad yr eglwys yn y "cyfaill" fel y gofynasant am Saboth iddo. Pan ddaeth dyddiad y cyhoeddiad hwnnw cyfeiriodd Mr. Ambrose ei wyneb tua'r lle. Cerddodd yr holl ffordd o Fangor i Borthmadog. Aeth y Saboth heibio'n hapus, ac ni fynai'r eglwys iddo ymadael oddiwrthynt, ond yn hytrach aros gyda hwy yn fugail arnynt. Cydsyniodd yntau i aros am flwyddyn o brawf os y dymunent, —peth go anghyffredin,—ond cymaint oedd ei ymdeimlad o'i anghymwysder i ymgymeryd â'r swydd fel nad allai wneud yn wahanol. Nid oedd wedi cael y manteision arferol a ystyriai y dylasai gweinidog ieuanc eu cael. Ni chawsai unrhyw gwrs athrofaol, ac nid oedd sefyllfa'r eglwys ychwaith yn un ad-dyniad iddo. Yr oedd y ddisgyblaeth a weinyddasai Mr. Morris, y dirywiad, a'r encil, wedi lleihau ei nhifer yn fawr, gan adael ei chymunwyr yn ddim ond 19eg. Ond nid am "flwyddyn brawf " y bu efe, ond am weddill ei oes—36 o flynyddoedd, a rheiny wedi eu llenwi hyd yr ymylon, ac yn amlwg o dan fendith y Goruchaf. Cynhaliwyd cyfarfod i'w ordeinio, ar y 7fed o Ragfyr, 1837. Dechreuwyd y gwasanaeth gan y Parch. Joseph Morris. Pregethwyd ar "Natur Eglwys" gan y y Parch. E. Davies, Trawsfynydd. Holwyd y gweinidog gan y Parch. D. Griffith, Bethel. Gweddiodd y Parch. T. Pierce, Lerpwl. Rhoddwyd y Cyngor i'r gweinidog gan y Parch. William Hughes, Saron. Pregethwyd ar ddyledswydd yr eglwys gan y Parch. William Williams, Caernarfon. Cynhyddodd yr eglwys yn gyflym o dan weinidogaeth Emrys, a bu raid ychwanegu oriel at yr addoldy'n fuan. Ond er gwneud hynny, yr oedd erbyn y flwyddyn 1840 wedi myned yn rhy fychan drachefn, a bu cryn siarad ymhlith y brodyr ar ba beth i'w wneud. Daliai rhai'n selog, y dylid talu'r £150 dyled oedd arno. Ond credai'r gweinidog, ac ychydig eraill, fod gweled rhai yn "ymofyn lle" yn Seion, ac heb le i'w roddi iddynt, yn llawer gwaeth hyd yn oed na'r ddyled. Tra yn y cyfwng hwn derbyniodd Mr. Ambrose alwad oddiwrth eglwysi Talybont a Salem, Sir Aberteifi, a gogwyddai ei feddwl i'w dderbyn, am fod yno "le i weithio, yr hyn nad oedd ym Mhorthmadog."

Ond yn hytrach na cholli'r fath fugail ag Emrys, cydsynio'n ebrwydd a wnaethant i wneud unrhyw gyfnewidiadau a ystyriai efe'n angenrheidiol, a hynny ydoedd tynnu i lawr y capel a'i helaethu. Costiodd hynny £600, yn ychwanegol at y cant a hanner ôl ddyled. Yn ystod y chwe mis y bu'r capel o dan adgyweiriad, bu'r gynulleidfa'n cydgyfarfod yng nghapel y Wesleaid. Cynhaliwyd cyfarfodydd i'w ail agor ar yr 8fed a'r 9fed o Fedi, 1841. Pregethwyd ar yr achlysur gan y Parchn. Dr. Vaughan; J. Blackburn, Llunden; Joseph Morris, Llanengan; E. Evans, Abermaw; S. Roberts, Llanbrynmair; Thos. Pierce, Lerpwl; O. Thomas, Talysarn; J. Morgan, Nefyn; Thos. Edwards, Ebenezer; a William Williams (Caledfryn). Bu pregethu Saesneg am gyfnod, sef o'r 5ed o Fedi, 1852, hyd fis Hydref. Ymhen ychydig flynyddoedd yr oedd y capel hwn eto wedi myned yn rhy fychan i'r galw, ac yn 1859 dechreuwyd ar y gwaith o godi un helaethach drachefn. Cymerodd hwn bymtheg mis i'w orffen, a chostiodd tua dwy fil o bunnau. Yn ystod yr amser hwnnw cynhelid y gwasanaeth yn y Neuadd Drefol.

Ymgymerodd Mr. Ambrose a chasglu canpunt os yr ymgymerai yr eglwys a chasglu pedwar cant ar ddydd ei agoriad, yr hyn a wnaed, ac agorwyd ef ar y Saboth olaf o Fedi, 1860, pryd y pregethodd Mr. Ambrose. Dydd Llun a Mawrth, Hydref 1, 2, cynhaliwyd cyfarfod pregethu, pryd y cymerwyd rhan gan y Parchn. D. James, Capel Mawr; D. Roberts, Conwy; William Rees (Gwilym Hiraethog), E. Stephen (Tanymarian), a R. Thomas (Ap Fychan), Bangor.

Parhaodd yr eglwys i lwyddo o dan weinidogaeth y Parch. W. Ambrose. Ni chodwyd ond un pregethwr o Salem yn ystod yr hanner cyntaf o'i hanes, sef y Parch. David Lloyd, mab Mr. W. Lloyd, Ironmonger. Ar y 27ain o Ebrill, 1873, traddododd Mr. Ambrose ei bregeth olaf i'w eglwys. Bu farw y mis Hydref dilynol, yn 60 mlwydd oed, er mawr golled i'w enwad a thristwch i'w genedl.

Yn ystod y misoedd hynny cynhelid yr Undeb ym Mhorthmadog, ac ymhlith y rhai a wnaeth "enw iddynt eu hunain" yr oedd y Parch. Lewis Probert, yr hwn oedd y pryd hwnnw'n weinidog ieuanc yn y Rhondda. Gwnaeth argraff ddofn ar y gwrandawyr, a chanfu yr eglwys, oedd o dan orfod bellach i feddwl am olynydd i'r Parch. William Ambrose, fod un wrth fodd ei chalon yn bresennol. Yn fuan symudwyd ymlaen i roddi galwad iddo, a honno'n alwad unfrydol, —iddo ddyfod i'w bugeilio, ac er nad oedd hynny ym mryd Mr. Probert pan yn yr Undeb, rhoddodd atebiad ffafriol. Dechreuodd ar ei waith gweinidogaethol yn Salem yn nechreu'r flwyddyn 1874, ac fel y profodd, ni allesid cael ei gymhwysach fel olynydd i'r diweddar Barch. W. Ambrose. Nid oedd yr Annibynwyr ym Mhorthmadog, er clod iddynt, am adael Emrys fod heb goffadwriaeth deilwng ohono, a'r ffurf a gymerodd eu penderfyniad ydoedd codi capel newydd ar ei enw, i lefaru i'r oesau a ddeuai ddyfned eu parch iddo. Gweithiodd yr eglwys yn egniol a chanmoladwy tuag at sylweddoli hynny, ac ymdaflodd Mr. Probert â'i holl ysbryd i'r gwaith, a bu'n arweinydd doeth a diogel gyda'r symudiad pwysig. Gan fod yr "Undeb Cymreig" i'w gynnal ym Mhorthmadog ym mis Awst, 1877, manteisiwyd ar yr achlysur i osod y sylfaen i lawr ar yr 20fed o Awst, gan Henry Richards, Ysw., A.S., yr hwn a dalodd deyrnged uchel o barch i Mr. Ambrose. Cymerwyd dwy flynedd o amser i gwblhau'r gwaith, ac ar nos Fercher, y 7fed o Fai, 1879, rhoddodd eglwys Salem lythyrau gollyngdod i bedwar o'u diaconiaid Mri. Hugh Davies, Owen Hughes, Richard Williams, a John Williams, ynghyda'u teuluoedd, a phedwar ugain o aelodau eraill, y cyfan yn 98 o bersonau. Parhaodd y Parch. L. Probert i wasanaethu'r ddwy eglwys gyda'r llwyddiant a nodweddai ei holl waith, gan geisio pregethwyr eraill i wasanaethu gydag ef ar y Sabothau.

Y diaconiaid a adawyd yn Salem oeddynt Mri. Owen Morris, William Evans, William Timothy, a Benjamin Roose. Tymhor hapus, yn llawn gwaith, fu tymhor Mr. Probert ym Mhorthmadog—hyd yr adeg y traddododd ei bregeth ymadawol ar yr 21ain o Fawrth, 1886, gan ddychwelyd yn ol i'w hen faes, sef Y Pentre, Rhondda.

Yn y flwyddyn 1887, daeth y Parch. D. Glanant Davies, i gymeryd gofal yr eglwys. Yr oedd safle'r eglwys ar y pryd fel y canlyn:

Rhif yr aelodau, 284; rhif y rhai ar brawf, 45; rhif y plant yn perthyn i'r eglwys, 136; y gwrandawyr, 200; yr holl nifer, 665. Rhif yr Ysgol Sabothol, 430. Swm y ddyled ar ddiwedd y flwyddyn ydoedd £582. Talwyd o'r ddyled yn ystod y flwyddyn £43.

Byr a fu arhosiad y Parch. Glanant Davies yn Salem. Ymadawodd yn 1891. Cyfodwyd tri i bregethu yn ei amser ef, sef John Williams Davies (ŵyr i Beuno), Robert Owen, ac Eifion Wyn—y tri o'r Garth.

Yn ebrwydd rhoddodd yr eglwys alwad i'r Parch. W. J. Nicholson, Abertawe y pryd hynny, a dechreuodd ar ei faes newydd yng Ngorffennaf, 1892. Gwasanaethwyd yng nghyfarfod ei sefydlu gan y Parchn. Herber Evans, a William James, Abertawe. Y symudiad pwysig cyntaf a gymerodd le wedi dyfodiad Mr. Nicholson ydoedd adgyweirio'r capel. Yn flaenorol i hynny, nid oedd yr un sedd fawr ynddo, dim ond dwy sedd fach, un o bobtu'r pwlpud. Yn 1899 rhoddwyd y pwlpud newydd, gan deulu y diweddar Mr. Robert Owen, Belle Vue, yn goffadwriaeth am dano. Yr oedd Miss Morris, Bank Place, eisoes wedi anrhegu'r eglwys âg organ, gwerth tri chant o bunnau, er cof am ei brawd, Mr. Owen Morris; ond erbyn yr adgyweiriad hwn yr oedd hithau hefyd wedi marw, a rhoddodd Mr. David Morris rodd o gan punt tuag at sedd fawr er cof am dani. Rhoddwyd drysau newyddion hefyd yn rhodd gan Mr. William Evans, Lombard Street. Yr oedd yr holl draul yr aed iddo yn £579 12s. 7c.; ond cyn diwedd y flwyddyn nid oedd yn aros ond £29 9s. 11c.

Y pregethwyr ar ddiwedd y ganrif oeddynt, —Robert Owen, Eifion Wyn, ac R. G. Nicholson; y diaconiaid, William Evans, Griffith Griffiths, Morris Jones, Samuel Jones, Thomas Jones, Robert McLean, John Jones Morris, Phillip Owen, David Richards, Ebenezer Roberts, a William Timothy.

Blwyddyn a adawodd ei nod yn amlwg ar yr eglwys fu'r flwyddyn 1903—y flwyddyn y bu farw Capten Morris Jones, ac y dewiswyd Mr. J. R. Owen i lanw'i le fel trysorydd yr eglwys; y dechreuodd Mr. James Jones Roberts bregethu. Blwyddyn talu'r ddyled a chynnal Jiwbili, pryd y gwasanaethwyd gan y Parchn. William James, Abertawe; John Thomas, Merthyr; L. Probert, D.D., Bangor, ac H. Elfed Lewis.

Y flwyddyn 1905, bu farw dau arall o'r diaconiaid, sef y Capten Thomas Jones a Mr. McLean. Am y diweddaf, dywed y gweinidog:—"Ni bu gan weinidog erioed gywirach cyfaill, ac ni fu gan yr eglwys erioed ffyddlonach swyddog."

Yn 1906, etholwyd Capten Joseph Roberts, Mri. William Roberts, J. R. Owen, D. G. Owen, a Thomas Parry, yn ddiaconiaid.

Yn 1910, symudodd Mr. D. G. Owen i Aberhonddu, a dewiswyd Mr. Llew. Davies yn ysgrifennydd yr eglwys yn ei le.

Yn 1907, urddwyd y Parch. William John Williams yn weinidog ar yr eglwys Annibynol yn Carway, Cydweli.

Wele ystadegau'r eglwys am y flwyddyn 1912: Ysgoldai perthynol i'r achos, dau; nifer y tai annedd, un; ymddiriedolwyr, saith. Gwerth eiddo'r achos, £3,800. Swm y ddyled, £310. Rhif yr aelodau, 267; y plant, 205; y gwrandawyr, 20; ar lyfrau'r Ysgol Sul, 277.

Y Swyddogion am 1912.

Gweinidog:
Y Parch. W. J. Nicholson.

Pregethwr:
Mr. E. Williams (Eifion Wyn).

Diaconiaid: Mri. Wm. Evans, G. Griffiths, J. R. Owen, Thos. Parry, Capten D. Richards, Capten Joseph Roberts, a Mr. Wm. Roberts.

Trysorydd yr Eglwys: Mr. J. R. Owen.

Ysgrifennydd yr Eglwys: Mr. Llew Davies.

Y COFFADWRIAETHOL.

Adeiladwyd. 1879
Adeiladu Ysgoldy 1898

Y Gweinidogion.

Y Parch. Lewis Probert, D.D. 1879—86
Y Parch. H. Ivor Jones 1887—99
Y Parch. D. J. Williams 1902—09
Y Parch. J. Edwards, B.A. 1913

Teyrnged o barch i goffadwriaeth gwr nad a'i glod yn anghof, ac na phaid ei enw a pherarogli am lawer cenhedlaeth yw'r deml wych hon. Fel y sylwyd yn yr adran flaenorol, gosodwyd y garreg sylfaen i lawr gan un o feibion puraf a ffyddlonaf Ymneillduaeth Cymru Henry Richards, Ysw., A.S., a thraddododd yntau ar yr achlysur un o'i areithiau grymusaf a mwyaf nodweddiadol ar "Weithrediad yr Egwyddor Wirfoddol"; a chymhwysach nag ef i siarad ar hynny nid oedd. Cymerwyd rhan hefyd yn y gweithrediadau gan y Parchn. Dr. Thomas, Lerpwl, a E. Herber Evans, Caernarfon. Yr oedd swm yr addewidion yn barod yn ddwy fil. Cymerwyd dwy flynedd i gwblhau'r adeilad, ar y draul o dros bum mil o bunnau.

Ond nid "aur, arian, meini gwerthfawr a choed," oedd unig gynysgaeth Salem i'r deml newydd, eithr hi a roddodd lythyrau gollyngdod i 98 o bersonau—diaconiaid, aelodau a phlant. Symudai rhai o gyfleusdra, ac eraill i fod yn help i'r achos yn ei gychwyniad. Agorwyd y capel yn ffurfiol trwy gynnal cyfarfod pregethu, pryd y gwasanaethwyd gan y Parchn. E. Herber Evans, Dr. Thomas, Dr. Rees, Abertawe, W. Griffith, 2 Caergybi, a Gwilym Hiraethog—a'u rhagorach i'r amgylchiad nis gellid eu cael.

Ymgymerodd y Parch. L. Probert â gofalaeth yr eglwys newydd at ei waith blaenorol, ac ychwanegid yn barhaus at rif y ddwy eglwys. Dewiswyd yn ddiaconiaid, at y rhai a ddaeth o Salem, y brodyr canlynol: Mr. J. Jones, Braich y Saint, oedd wedi ymsefydlu ym Mhorthmadog, diacon yn Nhabor cyn hynny, ac yn

CAPEL COFFADWRIAETHOL EMRYS, A.

un o wyr blaenllaw yr enwad yn Lleyn ac Eifionnydd; Mri. David Griffith, Capten David Richards, a Joseph Hughes. Dewiswyd Mr. David Griffith yn ysgrifennydd yr eglwys, y Cadben David Richards yn drysorydd, a Mr. John Williams yn arweinydd y canu—swydd a lanwasai am flynyddoedd yn Salem.

Bu'r eglwys am amryw flynyddoedd yn gysurus a llwyddiannus iawn—yr aelodau a'r gynulleidfa'n lluosogi, a'r ddyled yn cael ei diddymu'n gyflym.

Yn y flwyddyn 1886 derbyniodd Mr. Probert alwad oddi wrth ei hen eglwys ym Mhentre Rhondda. Traddododd ei bregeth olaf yn y Coffa ar yr 21ain o Fawrth. Cynhaliwyd cyfarfod ymadawol iddo yn Salem o dan lywyddiaeth Mr. W. E. Morris, pryd yr anrhegwyd ef a darlun (painting) o hono'i hunan, ynghydag anrhegion i Mrs. Probert a'u mhab; ac ni symudodd gweinidog erioed o'r naill ofalaeth i'r llall o dan amlygiad o fwy o barch nag a wnaeth Mr. Probert. Cyfrannodd yn helaeth at yr achos tra bu ym Mhorthmadog, a rhoddodd ei ysgwyddau'n llawen o dan feichiau y ddwy eglwys. Yn ystod y naw mlynedd cyntaf o oes y Coffa, talwyd yn agos i bedair mil o bunnau. Colled fawr i'r eglwys oedd colli gwr o'i ymroddiad ef. Er hynny ni ddigalonasant, ond symudasant ymlaen yn ddiymdroi i sicrhau olynydd teilwng iddo trwy alw y Parch. H. Ivor Jones, oedd y pryd hynny yng ngofalaeth eglwys Llanrwst. Dechreuodd Mr. Jones ar ei waith ym Mhorthmadog ar y 6ed o Chwefrol, 1887. Yn y flwyddyn 1889 agorwyd yr Oriel—hyd hynny ni bu ei hangen. Yn y flwyddyn ddilynol dewiswyd y Mri. William Williams, Richard Owen, Lewis Jones Lewis, David Owen, a John Griffith, yn ddiaconiaid. Yn 1897-8 ychwanegwyd ysgoldy helaeth a chyfleus at y capel, ar y draul o yn agos i naw cant o bunnau, ac agorwyd hi ar y 9fed o Fawrth, 1898. Yn y flwyddyn ddilynol derbyniodd y Parch. H. Ivor Jones alwad oddi wrth eglwys Gymraeg Albion Park, Caerlleon. Cynhaliwyd cyfarfod ymadawol iddo ar yr 21ain o Fedi, dan lywyddiaeth y swyddog hynaf,—Mr. John Williams. Cyflwynwyd i Mr. Jones, ar ran yr eglwys, anerchiad hardd, ynghyd ag anrhegion i Mrs. Jones a'r ddwy ferch, yn arwydd o'u parch i'r teulu a'u hedmygedd o'u gweinidog. Talwyd yn ystod gweinidogaeth Mr. Jones tua phum cant o'r ddyled.

Wedi ymadawiad y Parch. H. Ivor Jones bu'r eglwys am ysbaid tair blynedd heb fugail arni. Yn 1902 rhoddodd alwad i'r Parch. D. J. Williams, Tredegar—brodor o Fethesda, Arfon. Dechreuodd ef ar ei waith ar y 29ain o Fehefin. Yn y flwyddyn 1905 dewiswyd yn ddiaconiaid Mri. Hugh Hughes, Elias Pierce, John Pritchard, a Richard Owen—tri newydd, ac un a ymneillduasai yn flaenorol. Yn ystod arhosiad Mr. Williams collwyd tri o wyr a fuont yn gefn da i'r achos: y Capten D. Richards, Mr. Lewis Jones Lewis, a Mr. Owen Evans, Bontfaen.

Ym mis Hydref, 1909, ymadawodd y Parch. D. J. Williams i'r Unol Dalaethau.

Y mae ystadegau'r eglwys am 1912 fel y canlyn:Gwerth yr holl eiddo perthynnol i'r achos, £6,151. Swm y ddyled ar derfyn 1912, £598 15s. Rhif yr aelodau, 200; y plant, 93; nifer y gwrandawyr, 15. Rhif yr Ysgol Sabothol, 178.

Yn 1912, bu farw Mr. David Griffith, ar ol llanw'r swydd o ysgrifennydd yr eglwys am 33 o flynyddoedd.

Y Diaconiaid.—Mri. John Williams, John Griffith, Richard Owen, John Pritchard, Elias Pierce, a Hugh Hughes.

Trysorydd yr Eglwys.—Mr. John Griffith. Ysgrifennydd.—Mr. Hugh Hughes.

Cynhaliwyd Undeb yr Annibynwyr Cymreig ddwywaith ym Mhorthmadog, sef yn 1877 a 1900.

EBENEZER, W.

CAPEL EBENEZER.

Dechreu'r Achos 1832
Adeiladu Capel 1840
Ail Adeiladu 1870
Gosod Oriel 1877
Adeiladu Ysgoldy 1894
Prynu Ty Gweinidog a'r Capel Cenhadol. 1902
Gosod Organ 1905

Gweinidogion Hanner Canrif.

Y Parch William Thomas 1862-5
Y Parch T G Pugh 1865-6
Y Parch Peter Jones 1866-8
Y Parch David Jones (Druison) 1868-71
Y Parch Robert Hughes 1872-3
Y Parch Richard Morgan 1874-6
Y Parch Griffith Jones 1878-9
Y Parch Wm Hugh Evans 1883-6
Y Parch R Lloyd Jones 1880-3
Y Parch Ishmael Evans 1886-9
Y Parch Henry Hughes 1889-92
Y Parch Hugh Owen 1890-3
Y Parch Owen Evans 1892-4
Y Parch R Mon Hughes 1896-9
Y Parch William Thomas 1895-6
Y Parch Edward Jones 1894-7
Y Parch Owen Evans 1897-1900
Y Parch J R Ellis 1900-3
Y Parch Edward Jones 1903-7
Y Parch R Mon Hughes 1907-10
Y Parch Owen Evans 1911-

Hyd y flwyddyn 1846, perthynai eglwys Porthmadog i Gylchdaith Pwllheli; o 1846 hyd 1879 i Gylchdaith yr Abermaw; o 1879 hyd 1898 perthynai i Gylchdaith Blaenau Ffestiniog.

Olrheinir dechreuad Wesleaeth yn Nyffryn Madog i Laethdŷ'r Wern, a drowyd yn addoldŷ yn y flwyddyn 1821, a lle y buwyd yn addoli hyd 1831. Rhifai'r aelodau'r pryd hynny ddeunaw-ar-hugain. Prif noddwyr yr achos yn y Wern oeddynt Gaenor, a Morris Owen, Mynydd Du. Yn y flwyddyn 1831 symudwyd o'r Wern i dŷ annedd ym Mhenmorfa; ond ni bu llawer o lwyddiant ar yr achos yno, yn bennaf, o herwydd fod yr aelodau a ddeuent o Borthmadog yn awyddus i gael lle i addoli yn nes adref, ac hefyd am fod Mr. Llewelyn, Llwynymafon, ac eraill, wedi adeiladu capel yng Ngholan. Ond byr fu cyfnod yr achos yng Ngholan hefyd, ac yn y flwyddyn 1863 gwerthwyd y capel i'r Methodistiaid Calfinaidd. Wedi aros ym Mhenmorfa am ysbaid blwyddyn, symudwyd drachefn i Borthmadog, i ystafell yng ngwaelod y Grisiau Mawr, ar y gornel dde fel yr eir i fyny. Pregethwyd gyntaf yno gan Mr. Edmund Evans, Talsarnau, yn y flwyddyn 1832. Ond ni bu i'r ddeadell ddinas barhau yno; a symudwyd oddiyno i "Gefn y London," lle yr addolid hyd nes y caed capel yn gartref arhosol. Dechreuwyd adeiladu y capel cyntaf i Wesleaeth ym Mhorthmadog yn y flwyddyn 1839. Ni weithredodd y brodyr yn hollol reolaidd gyda'r gwaith, yn gymaint ag iddynt ymgymeryd â'r gwaith heb ganiatad Pwyllgor Adeiladu yr enwad, a bu hynny'n achlysur i rai wrthod rhoddi eu cefnogaeth i'r mudiad ar y cychwyn. Gosodwyd y gwaith i adeiladydd o Gaernarfon am £250, ond oherwydd diofalwch gyda'r cymeriad, ac arolygiaeth y gwaith, aeth yr holl draul i £368. Cynhwysai'r addoldy 150 o eisteddleoedd. Y swyddogion cyntaf oeddynt:—Mr. Robert Owen, y Tinman, a Mr. Edmund Evans, Talsarnau; ynghyda dau flaenor, Mr. Owen Morris, Morfa Bychan, a Mr. Hugh Hughes, Saer. Gwasanaethid yr achos gan amryw o bregethwyr cynorthwyol, megis Humphrey Morris, Trawsfynydd; Edmund Evans; Richard Jones, Trawsfynydd; Evan Rees, Abermaw; Hugh Lloyd, Dyffryn; Edward Thomas, Tyddyndy, Dyffryn; a John Roberts, Blaenau Ffestiniog. Nid oedd achos Wesleaeth wedi ei godi eto ym Mlaenau Ffestiniog na Than y Grisiau. Y gydnabyddiaeth a dderbyniai'r cymwynaswyr hyn am eu gwasanaeth fyddai swm y casgliad a wneid ar y pryd,—heb ychwanegu ato, na thynnu oddiwrtho,—nac ychwaith ei gyfrif.

Er cael capel cyfleus a chysurus, ni bu ffawd yr achos ar ei gychwyniad yn ddymunol. Rhoddwyd ymddiriedaeth mewn personau anghymwys, yr hyn a fu'n achlysur i niweidio llawer ar y cynnydd gwanaidd, ac i beri i'r sêl a'r gweithgarwch ymado o'r eglwys.

Yn y flwyddyn 1841 aeth Edmund Evans, Clwydfardd, a Richard Hughes, i Gyfarfod Talaethol yn Nolgellau, i ddadlu dros yr achos, ac i ymbil ar ei ran. Wedi trafodaeth faith, rhoed caniatad i Mr. Edmund Evans fyned ar daith i gasglu, er diddyledu'r capel ym Mhorthmadog. Gwnaeth Mr. Evans ymdrech arbenig; ymwelodd â llawer o eglwysi yng Ngogledd Cymru; ac o fewn 230 o ddyddiau efe a bregethodd 291 o weithiau, ac a gasglodd y swm o £173 15s. 11c. Ond efe a fu farw cyn gweled y capel, a fu'n achos o'r fath bryder iddo, yn ddi-ddyled.

Er i'r fath ymdrech gael ei gwneud i ddiddymu'r ddyled, lleihau ac nid cynhyddu oedd hanes yr eglwys, fel erbyn y flwyddyn 1848 nid oedd rhif yr aelodau ond 21, a'r cyfraniadau chwarterol ond punt. Dyna'r pryd y daeth Mr. Robert Evans i Borthmadog, a dywed ef nad oedd ond pedwar neu bump yn mynychu'r Ysgol Sul; ac mor brin oedd y rhai oedd a'u hysgwyddau o dan yr arch fel y gorfu iddo ef, y Sul cyntaf y daeth yno, gymeryd rhan dair gwaith yn ystod y dydd. Ac nid peth dieithr iddynt, ebe efe, fyddai bod am bedwar neu bum Saboth heb weinidogaeth, oherwydd yr arferiad y pryd hynny fyddai anfon y gweinidogion i'r mannau oeddynt yn alluog i gyfranu.

Ni pharhaodd y trai yn hir. Symudodd amryw o deuluoedd lluosog a defnyddiol i fyw i'r dref; a rhai oddi wrth enwadau eraill, megis Mr. Robert Morris (tad Mr. David Morris, Oakeleys), er fod ei briod yn aelod ffyddlon gyda'r Wesleaid er's rhai blynyddoedd. Bu Mr. Morris yn noddwr hael i'r achos. Ei gymwynas gyntaf wedi iddo ymuno âg ef ydoedd, talu gweddill y ddyled oedd yn aros ar y capel, sef y swm o £60. Ac nid yn unig hynny, sicrhaodd hefyd y gyfran gyntaf tuag at adeiladu capel newydd. Mor addawol ydoedd y rhagolygon erbyn hyn—y ddyled wedi ei thalu, rhif yr eglwys yn cynhyddu, a'r awydd am waith yn cryfhau,fel y penderfynwyd tynnu i lawr yr hen adeilad, ac adeiladu un mwy.

Gosodwyd carreg sylfaen y capel newydd i lawr ar y 18fed o Fehefin, 1870, a gorffennwyd ef erbyn Hydref, 1871. Yr oedd y draul—heb yr oriel—yn £1,200. Derbyniwyd £150 o Drysorfa Adeiladu yr enwad. Cynhaliwyd y cyfarfod agoriadol ar y 18fed o Hydref, pryd y gwasanaethwyd gan y Parchn. Samuel Davies, William Davies, a Hugh Jones. Nid oedd y capel newydd mor ddymunol ag y dymunid iddo fod—i bregethu, nag i wrandaw. Oherwydd hynny, penderfynwyd gosod oriel ynddo, yr hyn a wnaed yn y flwyddyn 1877, ar y draul o £588. Derbyniwyd hanner can punt tuag ato o'r Drysorfa Adeiladu. Agorwyd ef yr ail waith ar y 5ed a'r 6ed o Fehefin, 1878. Y flwyddyn hon hefyd yr adeiladwyd addoldy bychan wrth ymyl y parc, gan Gylchdaith Wesleaidd Bangor a Chaernarfon, at wasanaeth y Saeson oedd yn y dref. Ond ni bu ei lwyddiant ond am gyfnod byrr, a bu raid ei gau. Yn 1902 prynodd eglwys Ebenezer ef, tuag at ei ddefnyddio i gynnal Ysgol Sul Genhadol.

Yn y flwyddyn 1894 adeiladwyd ysgoldy, ar draul o £700. Hyd yn hyn nid oedd gan yr eglwys dŷ i'w gweinidog, o'r eiddynt eu hunain; ac yn y flwyddyn 1902 penderfynwyd prynu un, yr hwn a gostiodd, gyda'r capel cenhadol, y swm o £900; a'r flwyddyn ddilynol cynhaliwyd nodachfa, yr hon a drodd allan yn llwyddiant mawr, gan gyflwyno i'r eglwys £800 o elw clir.

Er cymaint o welliantau a wnaed ar y capel, nid ydoedd eto'n berffaith gan eglwys mor weithgar, a chawn hi, yn 1905, yn gosod ynddo organ hardd, gwerth £480. Derbyniwyd y swm o ddau can punt tuag ati gan Mr. Carnegie, y miliwnydd. Derbyniwyd £28 o elw ar ddydd ei hagor, a chyfranodd yr aelodau y gweddill.

Fel, erbyn hyn, nid oes eglwys fwy gweithgar a chytun o fewn y dref nag eglwys Ebenezer. cynifer ag wyth o bregethwyr wedi codi o honi, sef:Owen Hughes, Richard Williams, John Lloyd, Owen Madoc Roberts, William Barrow Griffith, John Hughes, J. Watkin Lloyd, ac Ellis O. Lloyd.

Ar derfyn 1912 rhifai'r aelodau 211 ynghyd a 80 o ieuenctyd. Rhif yr Ysgol Sabothol: yr athrawon a'r athrawesau, 27; yr holl nifer, 233. Y mae'r Capel, yr Ysgoldy, a'r Capel Cenhadol, yn ddi-ddyled.

Y Swyddogion am 1912.

Gweinidog: Y Parch. Owen Evans, Rockcliffe, Garth.

Y Blaenoriaid.—Mr. David Lloyd, Tremadog; Mr. D. R. Thomas, High Street; Mr. Ellis Jones, Snowdon Street; Mr. E. Hugheston Roberts, Tremadog.

Goruchwylwyr yr Eglwys.—Mr. D. Morris, The Oakeleys; Mr. W. Morris, Britannia Terrace; Mr. J. P. Roberts, Boston Lodge; Mr. Urias Heritage, 7, Snowdon Street.

Ymddiriedolwyr yr Eiddo.—Ysgrifennydd: Mr. D. Morris, The Oakeleys. Trysorydd: Mr. D. R. Thomas, High Street.

Cynhaliwyd Cyfarfod Talaethol Gogledd Cymru deirgwaith ym Mhorthmadog, sef yn 1882, 1887 ac yn 1897, a Chyfarfod Talaeth Ail Dalaeth Gogledd Cymru yn 1910.

SEION, B

SEION, BONTYNYSGALCH.

Dechreu'r Achos .1838
Adeiladu'r Capel 1841
Ail-adeiladwyd 1868
Adgyweiriwyd 1894
Adeiladu'r Ysgoldy 1899

Gweinidogion yr Eglwys.

Y Parch. Richard Brown 1843-5
Y Parch. David Jones 1846-57
Y Parch. Richard Evans 1858-63
Y Parch. David Charles 1864-9
Y Parch. J. G. Jones 1870-9
Y Parch. W. Cynnon Evans 1881-5
Y Parch. Isaac James 1886-92
Y Parch. T. H. Price 1893-4
Y Parch. Owen Jones 1897—1903
Y Parch. E. M. Rowlands 1906—11
Y Pach. T. Basset 1913

"Byddai'n dda i chwi gymeryd ty i bregethu yn Nhrefadoc, a dyfod yno bob Saboth, neu ryw un arall, i gynyg yn deg i gael ychydig i uno mewn Cyfamod Eglwysig yno. Yr wyf yn eich hanog yn fawr i lafurio yn Nhrefadoc."—Christmas Evans mewn llythyr at R. Jones, Garn, Awst 12, 1836.

Fel y gwelir oddi wrth y dyfyniad uchod, y prif offeryn i sefydlu achos yr Hen Fedyddwyr yn Nyffryn Madog ydoedd y Parch. Christmas Evans. Amcan anfoniad y llythyr, oedd i longyfarch Mr. Robert Jones, Frondannwg, y Garn, ar ei ymuniad â'r Hen Fedyddwyr yn y Garn. Un o ddilynwyr J. R. Jones o Ramoth ydoedd Robert Jones, ond a oedd newydd gefnu arno. Addawai Christmas Evans, os y dechreuid achos, yr ymwelai yntau â'r lle i bregethu. Ond nid i Dremadog yr aeth Robert Jones, eithr i Borthmadog; ac nid ymwelodd Mr. Evans ychwaith â'r lle yn ol ei fwriad a'i addewid, gan iddo farw yng Ngorffennaf, 1838. Symudodd Robert Jones i fyw i Borthmadog yn fuan wedi iddo dderbyn y llythyr, a chafodd yn ebrwydd eraill i ymuno âg ef i gychwyn achos yn y lle. I'r diben hwnnw cymerasant lofft ym Mhen y Cei—lle sy'n awr yn sail room, uwch ben swyddfa Mri. Prichard a'i Frodyr. Erbyn y flwyddyn 1840 rhifai'r aelodau 21ain, a chant o wrandawyr. Wrth weled eu llafur yn llwyddo, symudwyd ymlaen i gael capel cysurus. prif symudydd gyda hyn ydoedd Mr. John Williams, Ynyshir,—lle a adwaenir yn awr wrth yr enw Bodawen. Efe a sicrhaodd y tir lle y saif y capel presennol arno. Cafodd brydles arno, yn ei enw ei hun, am gant ond un o flynyddoedd, am 10s. o ardreth. Arwyddwyd y cytundeb yn Hydref, 1841. Y flwyddyn ddilynol cyflwynodd Mr. Williams ei hawl i bedwar ar ddeg o ymddiriedolwyr, gan gynnwys ei hunan, am goron o iawndâl.

Costiodd y capel newydd £300, ac agorwyd ef ar y 5ed o Hydref, 1842. Pregethwyd yn y cyfarfod agoriadol gan y Parchn. John Evans, Bangor; Joel Jones, Pwllheli; R. Brown, Machynlleth; Rowland, Pentre Gilfach; Robert Jones, Llanllyfni; Iorwerth Glan Aled; R. D. Roberts, Llanberis; R. Morgan, Harlech; a Thomas Jones, Ffestiniog. Yn y flwyddyn ddilynol rhoddodd yr eglwys alwad i'r Parch. Richard Brown, Machynlleth, i ddyfod yn fugail arnynt. Er na fu Mr. Brown ym Mhorthmadog ond am ddwy flynedd, bu ei arhosiad byr yn symbyliad mawr i'r frawdoliaeth yn y cylch. Dyma pryd y dechreuwyd yr achos ym Mhenrhyndeudraeth. Cafodd y gweinidog ganiatad y Gymanfa i fyned trwy Fôn ac Arfon i gasglu ar ran yr eglwys. Yn 1845, symudodd Mr. Brown i Benybont, Llandysul. Y flwyddyn ddilynol daeth Dafydd Jones, Talsarnau, i gymeryd gofal yr eglwys. Ordeiniwyd ef yn 1847. Saer coed oedd Dafydd Jones wrth ei alwedigaeth, a gweithiai ei grefft ar ystâd y Glyn; ond deuai i bregethu i Borthmadog bob Sul. Dywedir nad oedd y gydnabyddiaeth a dderbyniai ond 10s. y mis!—prin ddigon i dalu am ei gwch i'w gludo'n ôl a blaen. Ni allesid disgwyl llawer o lwyddiant tra'r oedd y gweinidog yn llafurio'n yr wythnos mor bell oddi wrth ei eglwys. Ie, yr oedd Talsarnau ym mhell o Borthmadog y pryd hynny. Nid oedd bum mlynedd eto er pan adeiladwyd y capel—yr oedd y baich yn fawr, a'r eglwys yn fechan, a gofynai am egni parhaus i'w chadw rhag suddo. Yn wir, yr oedd talu'r llôg yn fwy na'u gallu. Yr oedd yr amgylchiadau'n gyfryw fel ag y gorfu i'r Gymanfa ymyrryd, o herwydd dywedir fod dau neu dri o'r brodyr mewn perygl o gael gwerthu eu heiddo, i gyfarfod â dyled y capel; a gwnaeth y Parch. Robert Jones Llanllyfni, Eifionwyson, a Golygydd y Bedyddiwr, apêl ar eu rhan at Fedyddwyr Cymru, a chawsant atebiad caredig. Buont mewn gwirionedd yn gymorth wrth raid i'w brodyr ym Mhorthmadog, ac amlygasant hwythau eu gwerthfawrogiad o hynny trwy gyflwyno i Robert Jones "bâr o hosanau cochddu' rhodd ag oedd yn dangos gwir deimlad ac ysbryd yr eglwys yn llawer gwell nag y gwnai papur canpunt heddyw. Y mae'r "pâr hosanau" yn siarad cyfrolau. Ar ymadawiad Dafydd Jones, daeth y Parch. Richard Evans yn olynydd iddo yn 1858. Brodor o Fôn oedd efe, a chrydd wrth ei alwedigaeth; ond yr oedd ar y pryd yn Athrofa Hwlffordd. Bu peth amryfusedd yn ei amser yntau ynglyn â sefyllfa ariannol yr eglwys. Penododd y Gymanfa bwyllgor i chwilio i mewn i'r mater, ond ychydig a fu llwyddiant honno, hyd nes yr ymgymerodd Mr. John Parry, Tanner, âg ef, trwy gasglu a chyfrannu'n helaeth i gyfarfod â'r gofyn. Yn 1863 ymadawodd Mr. Evans, a galwyd ar David Charles, brodor o Lanelli, i fod yn olynydd iddo—gwr o alluoedd amlwg, yn meddu ar brif nodweddion bugail a phregethwr llwyddiannus. Dechreuodd ef ar ei waith yn 1864. Yr oedd amgylchiadau ariannol yr eglwys erbyn ei ddyfodiad ef yn llawer gwell. Nid oedd ond hanner canpunt o ddyled yn aros. Ond yr oedd sefyllfa'r capel yn gyfryw ag oedd yn galw am eu sylw. Angenrhaid oedd ei helaethu, neu godi un newydd. Cafwyd caniatad y Gymanfa, ac aed ymlaen gyda'r gwaith o adeiladu un newydd, a phenodwyd pwyllgor i ofalu am y gwaith. Cyn dechreu adeiladu, penderfynwyd talu dyled yr hen un yn gyntaf. Gosodwyd y gwaith o gynllunio ac adeiladu'r capel newydd i Mr. O. M. Roberts, Porthmadog; a phenodwyd Mr. Richard Parry, y Garn, i fod yn arolygwr ar y gwaith. Pris y cymeriad ydoedd £750, ond yr oedd hanner canpunt o extras. Agorwyd y capel newydd ar y 15fed o Ebrill, 1869. Bu farw Mr. Charles ymhen pum mis wedi agor y capel, sef ar y 14eg o Fedi. Ym mis Mai, 1870, daeth y Parch. J. G. Jones, Llanllyfni, yn fugail ar yr eglwys. Yn ei amser ef yr adeiladwyd y tŷ capel, gan Mr. Owen Jones; yr oedd yr holl draul ynglyn âg ef yn £217. Un o garedigion pennaf y cyfnod yma ydoedd diweddar Thomas Parry, masnachydd coed. Cyfrannai yn helaeth, a rhoddod symiau anrhydeddus i dalu'r gwahanol ddyledion. Ymadawodd y Parch. J. G. Jones ar y 12fed o Hydret, 1879, i gymeryd gofal yr eglwys ym Mhenrhyndeudraeth. Dilynwyd ef gan y cerddor adnabyddus, Mr. W. Cynnon Evans o Faesteg, oedd ar y pryd yng Ngholeg Llangollen. Ordeiniwyd ef yn Seion, Porthmadog, ar y 24ain o Awst, 1881. Byr fu arhosiad Mr. Evans; ymadawodd ym Mehefin, 1885. Olynwyd ef yn 1886 gan Mr. Isaac James, yntau hefyd yn fyfyriwr o Goleg Llangollen, a bu yn llafurio'n ddiwyd ac yn fawr ei barch am chwe blynedd. Yn 1893 rhoddwyd galwad i'r Parch. T. H. Price; ond bu efe farw ar y 26ain o Ionawr, 1894.

Bu'r eglwys, ar ol marw Mr. Price, am bedair blynedd heb fugail arni; ond eto nid yn ddiwaith na diynni. Yn ystod y cyfnod hwn, aed i'r draul o ganpunt i adgyweirio'r capel, a thalwyd deucant o'r ddyled. Yn Ionawr, 1896, daeth y Parch. Owen Jones, Llanddoget, i ofalu am yr eglwys. Yn ei amser ef yr adeiladwyd yr ysgoldy (a gostiodd tua £70), a chydweithiodd yr eglwys yn rhagorol âg ef. Ymadawodd yn 1903. 1903. Ym Mehefin 17eg, 1907, prynwyd y brydles am £46. Yn 1906 rhoddwyd galwad i'r Parch. T. Basset, brodor o Lwynhendy, oedd ar y pryd yn fyfyriwr yng Ngholeg Bangor. Ordeiniwyd ef ym Mehefin, 1906. Wedi ei ddyfodiad ef, anrhegodd Mr. Thomas Parry (ŵyr i'r T. Parry a enwyd), yr eglwys âg organ hardd er côf am ei rieni ffyddlon. Ni bu ar Seion weinidog ffyddlonach, amwy ymroddedig na Mr. Basset. Pan yr ymgymerodd efe â'r eglwys yr oedd y ddyled yn £272 10s.; ond ar y 26ain o Ragfyr, 1911, gwelodd yr eglwys dalu'r ugain punt diweddaf ohoni, yn bennaf drwy lafur diildio ei gweinidog. Yn niwedd y flwyddyn 1911 amlygodd Mr. Basset ei fwriad i ymadael â'r eglwys. Cynhaliwyd cyfarfod ymadawol iddo ar y 25ain o Chwefrol, 1912, pryd y cyflwynodd yr eglwys roll top desk i Mr. Basset, a tray a thegell arian i Mrs. Basset, yn arwydd o'i pharch a'i hedmygedd o honynt. Traddododd Mr. Basset ei bregeth olaf fel gweinidog Seion ar y 26ain o Chwefrol.

Cododd pedwar o bregethwyr o'r eglwys:—Y Parchn. W. J. Parry; Robert Morris, Cwmafon; Robert Jones, Llithfaen; a Rowland Williams, Bargoed,

Ymwelodd y Gymanfa bum gwaith â Phorthmadog —1855, 1867, 1872, 1901 a 1912, a phregethwyd ynddynt gan gewri'r enwad. Rhif yr aelodau ar ddiwedd 1911 oedd 89.

Swyddogion.—Mri. Ellis Jones, David Jones, John Jones, a J. O. Jones.

Trysorydd.—Mr. David Ames.

Ysgrifennydd.—Mr. E. Gwaenog Rees.

Y BEDYDDWYR ALBANAIDD: EGLWYS BEREA.

Dechreu'r Achos.1841
Adeiladu'r Capel 1853
Adgyweirio.1895

Y Gweinidogion

Y Parch. Wm. Roberts 1855-8
Y Parch. Wm. Jones .1858
Y Parch. Stephen Jones 1882

Cyn y flwyddyn 1841 nid oedd gan y Bedyddwyr Albanaidd—a adwaenir hefy wrth yr enwau McLeaniaid, a Disgyblion Cristionogol—unrhyw fath o achos ym Mhorthmadog. Byddai'n rhaid i'r brodyr a ddeuent o Harlech, Talsarnau, Tan y Grisiau, a Thrawsfynydd, fyned i Ramoth at eu harweinydd. Ond yn gynnar yn y flwyddyn 1841, yr oedd eu rhif ym Mhorthmadog wedi cynhyddu digon iddynt anturio dechreu achos eu hunain, a chawsont ganiatad i ddefnyddio'r ystafell y cynhaliai'r hen forwr methedig William Griffith ei ysgol ddyddorol ynddi ym Mhen y Cei. Ond nid i William Griffith yr oeddynt i ddiolch am hynny. Annibynwr gor-selog ydoedd efe, a chashai'r enwad newydd â châs cyflawn, fel y gwelir yn y bennod ar Addysg. Ni feddai'r hen forwr ond ar un ystafell i gyflawni ei holl oruchwylion. Yno y dysgai y plant, ac y darparai ei holl ymborth. Oherwydd ei gasineb tuag at y Bedyddwyr Albanaidd, gofalai na wnai ddim a fyddai'n hwylusdod iddynt gyda'r gwasanaeth crefyddol, ac ni allai dan unrhyw amgylchiad aros yno yn ystod y moddion. Yn hytrach, gofalai am fyned ymaith, gan adael popeth yn y lle yn y cyflwr mwyaf annrhefnus a fyddai'n bosibl yn enwedig ar y Sabathau. Gadawai'r meinciau ar draws eu gilydd, a gweddillion y penwaig a'r wynwyn i addurno'r pentan!

Parhaodd pethau felly am tua deuddeng mlynedd, ond cafwyd caniatad y perchenog i osod pwlpud yn ymyl y ffenestr, a cheid pregethu'n achlysurol gan frodyr o Ramoth a Harlech yn eu tro. Fel y cynhyddai'r dref lluosogai'r eglwys hefyd mewn rhif, yn gymaint felly fel y penderfynasant, yn Nhachwedd, 1852, gymeryd tir i adeiladu capel a thŷ arno, y rhai a adeiladwyd yn y flwyddyn 1853.

Yn y flwyddyn 1855 ordeiniwyd y Parch. William Roberts, Penrhyndeudraeth, yn weinidog ar yr eglwys. Y bedydd cyntaf a gymerodd le ym Merea ydoedd yn 1857, pryd y bedyddiwyd gan y gweinidog unarddeg o feibion a merched. Rhifai'r eglwys 50 o aelodau, o ba rai nid oes heddyw ond un yn dal cysylltiad â Berea, sef yw hwnnw, Mr. William Humphreys (Elihu), Blaenau Ffestiniog. Yn y flwyddyn 1858, rhoddodd y gweinidog yr eglwys i fyny, er tristwch mawr i'r frawdoliaeth. Yr oedd yn bregethwr efengylaidd ac ysgrythyrol, ac ym meddu ar gyfiawnder o lais clir a melodaidd. Diaconiaid yr eglwys ar ymadawiad y Parch. W. Roberts oeddynt y brodyr Henry Jones, adeiladydd llongau; Owen Jones, asiedydd; a Griffydd Humphreys, dilledydd, yr hwn hefyd oedd y codwr canu.

Wedi i'r gweinidog gefnu arnynt nid oedd gan yr eglwys ddim i'w wneud ond dibynu ar garedigrwydd gweinidogion Harlech a'r cylch; ond ychydig o gefnogaeth a gawsant y tro hwn, ac awgrymodd y brawd Hugh Williams, llifiwr, mai mwy dymunol a fyddai iddynt ddyfod i ddealldwriaeth â Mr. William Jones, y chandler. Yr oedd ef yn bregethwr rhagorol, ac yn un a berchid gan bawb. Perthynai efe y pryd hynny i'r Bedyddwyr Cambelaidd yng Nghriccieth. Yr oedd rhai o eglwys Berea ar delerau lled gyfeillgar â Mr. Jones, ac yn gogwyddo at yr un golygiadau diwinyddol. Yr oedd Mr. Jones erbyn hyn yn dechreu heneiddio, ac yn awyddus am le i addoli yn ymyl, fel na byddai raid iddo fyned i Griccieth ar y Sabathau. Ac nid oedd ei angen yno gymaint ag a fu, oherwydd fod dau wr ieuanc wedi dechreu pregethu yno, sef Mr. William Williams, Siop yr Eifion, a Mr. Richard Lloyd, ewythr Mr. Lloyd George. Bu Mr. William Jones yn pregethu ar brawf rai gweithiau cyn i'r frawdoliaeth roddi sêl eu cymeradwyaeth arno. Ofnai rhai nad oedd yn iach yn y ffydd, yn ol credo'r enwad. Y diwedd fu i eglwysi Meirion a Phorthmadog foddlonni i dderbyn Mr. Jones, ac eglwys Criccieth, ynghyda'r nifer oedd ym Mhenmachno, yn aelodau o'r Cyfundeb Albanaidd, ar yr amod eu bod yn torri eu cysylltiad yn llwyr â Robert Rees, Parc, Llanfrothen, a'i ddilynwyr, y rhai a ystyrid oeddynt wedi gwyro ymhell mewn cyfeiliornadau parthed aberth Crist fel Lawn dros bechod—cyfiawnder pechadur ger bron Duw, &c. Dywedai rhai o ddilynwyr R. Rees nad oedd mwy o rinwedd Iawnol yng ngwaed Crist nag y sydd mewn gwaed aderyn; ond gwyddai'r Albaniaid nad oedd y frawdoliaeth yng Nghriccieth wedi myned i gyflwr felly. Cydsyniodd Mr. Jones â'u cais, ond iddo "gael rhesymau digonol dros hynny."

Aeth yr achos ym mlaen yn weddol gysurus am beth amser, ond ofnai rhai o'r brodyr nad oedd Mr. Jones yn cadw'n ddigon llwyr oddiwrth athrawiaethau R. Rees, a gwylient ar bob cyfle i ddal arno.

Oes y dadleuon pynciol oedd honno, gyda phob enwad. Cymaint oedd yr oerfelgarwch fel y galwodd Mr. Jones sylw'r eglwys ato, ar ol y gyfeillach un nos Fercher, i ofyn eglurhad arno. Atebwyd ef yn ddiatreg gan un o'r diaconiaid—Mr. Owen Jones—a hynny mewn ysbryd ymhell o fod yn ei le—mai yr achos o'r oerfelgarwch oedd, fod arnynt eisiau iddo ef dorri ei gysylltiad yn llwyr â'r cyfeillion y cwynai o'u plegid. Ac eb efe, "Os na thorrwch y cysylltiad â'r cyfryw bobl—mi gaiff y capel yma fod yn eiddo i'r sawl a'i piau—ewch chwithau i'r man y mynnoch."

Cododd Mr. Jones ar ei draed, a dywedodd,—" Er nad oes gennych hawl i'm troi allan fel yna, gwell yw i mi ymneillduo; a phawb o'r brodyr a'r chwiorydd sydd yn dewis dyfod i'm canlyn, deuwch i fy nhŷ i nos yfory, er mwyn i ni drefnu ym mha le i ymgynull ar Ddydd yr Arglwydd nesaf i addoli. Er i ymgais deg gael ei wneud gan Mr. Griffith Humphreys a Mrs. Catherine Roberts, priod Capten Roberts yr Economy, i ymbwyllo, ac i oedi dyfod i unrhyw benderfyniad, ni wrandawyd arnynt. Y noswaith ddilynol aeth nifer o'r brodyr a'r chwiorydd, oedd mewn cydymdeimlad â Mr. Jones, i'w dŷ yn ol ei wahoddiad, ac yno penderfynwyd ymneillduo'n llwyr oddi wrth eglwys Berea, a dechreu achos iddynt eu hunain; a'r Sul dilynol ymgynullasant mewn sail room yng nghefn Britannia Terrace, perthynol i Mr. William Jones (Lloyd's Surveyor). Canlyniad naturiol y rhwygiad hwn ydoedd gadael eglwys Berea heb ond rhyw saith neu wyth o aelodau ynddi. Erbyn y flwyddyn 1860 dechreuodd adfywio drachefn, a bedyddiwyd saith o'r newydd.

Yn y Gynhadledd Flynyddol yn 1881 pasiwyd i roddi galwad i'r Parch. Stephen Jones, y pryd hynny o Ruabon,—i ddyfod i wasanaethu eglwysi Meirion ac Arfon, fel cenhadwr efengylaidd i'r Cyfundeb. Ac yn 1882 dechreuodd ar ei waith cenhadol yn eglwys Berea, pryd y rhifai'r eglwys 28ain, a gweinidogion y Cyfundeb yn llenwi'r pwlpud yn eu tro ar y Sabothau—fel yntau. Parha'r brodyr da hyn i estyn eu gwasanaeth gwerthfawr i'r frawdoliaeth, ac unig wobr y gweision am eu gwaith yn Berea yw eu hyder yn yr Arglwydd y cant gydgyfarfod â'r rhai y llafuriasant yn eu mysg. Yn y flwyddyn 1895 aed i'r draul o £130 i adgyweirio'r addoldy.

Yn ystod gweinidogaeth y Parch. Stephen Jones bedyddiwyd a derbyniwyd i gymundeb eglwysig 32. Aelodau a dderbyniwyd o eglwysi eraill, 10. Aelodau wedi ymfudo o Berea i eglwysi eraill, 13. Marwolaethau, 24. Rhif yr aelodau yn Nhachwedd, 1912, ydyw 28.

SION: CHAPEL STREET.

Dechreu'r Achos 1859
Adeiladu Capel 1860

Wedi i Mr. William Jones a'i ddilynwyr gefnu ar eglwys Berea, gan ei gadael heb ond tua dau frawd a phump neu chwech o chwiorydd, ymgynullasant mewn sail room yng nghefn y Britannia Terrace, a berthynai i Mr. William Jones (Lloyd's Surveyor), gan arddel eu hunain yn "Ddilynwyr Crist" neu Fedyddwyr Cambelaidd. Y flwyddyn ddilynol adeiladwyd y capel presennol, ac agorwyd ef ar yr 8fed o Fehefin, 1860. Yr oedd Mr. Jones wedi ei neillduo i'r swydd o henadur yn eglwys Criccieth, ar y 16eg o Fai, 1841. Ni bu'r frawdoliaeth yn hir cyn i enw Robert Rees a'i ddaliadau fod yn faen tramgwydd iddynt eto, yn gymaint felly fel y barnodd Mr. William Jones yn ddoeth wneud yr hysbysiad a ganlyn ar glawr y Llusern—cyhoeddiad misol yr enwad:

"Dymuna y Disgyblion Cristionogol yng Nghriccieth a Phorthmadog hysbysu nad oes unrhyw gysylltiad rhyngddynt â Robert Rees, Llanfrothen, a'r rhai sydd ynglyn âg ef, dan yr amgylchiadau presennol; ac ni dderbynir neb o leoedd eraill a ymgysyllto â hwynt."

Tystiai brodyr Berea, pe y cyhoeddasid yr uchod cyn yr ymraniad, na ddigwyddasai'r rhwyg.

Bu Mr. Jones yn hynod ffyddlon yn Sion, a bu'r ddiadell â'u henadur mewn undeb perffaith â'u gilydd o hynny hyd ei farw. Ar yr un adeg ag yr adeiladwyd y capel adeiladodd Mr. Jones, ar ei draul ei hun, dŷ capel, yr hwn a drosglwyddwyd i'r eglwys yn ddiweddarach gan ei fab, Dr. William Jones Williams, Middlesbro. Bu Mr. Jones farw ar y 18fed o Orffennaf, 1887, ac ni dderbyniodd yn ystod y saith mlynedd ar hugain y bu'n henadur yn "Sion" unrhyw gydnabyddiaeth ariannol am ei lafur, am y credai fod derbyn cyflog am wasanaethu'r swydd yn groes i ddysgeidiaeth y Testament Newydd.

Rhif yr eglwys yn bresennol, 14.
Henadur.—Mr. Owen Price.
Athraw.—Mr. John Jones (Caerdyni).

Y GARTH

Dechreu'r Achos 1838
Adeiladu'r Capel 1845
Helaethwyd 1856
Adeiladu'r Capel presennol .1896-88

Y Gweinidogion

Y Parch. Thomas Owen 1860-1903
Y Parch W. T. Ellis, B.A., B.D. 1905

Dyn gwahanol iawn i'r Parch. W. Ambrose ydoedd y Parch. John Jones, Tremadog, er ei fod yn bregethwr o nôd gyda'r Methodistiaid—a hynny oedd ei gryfder. Yr oedd ym more ei oes yn hynod geidwadol ei ysbryd, ac yn hwyrfrydig i symud gyda'r oes. Pe'n fwy byw i "arwyddion yr amserau" buasai safle'r enwad yn y Dosbarth yn wahanol hyd yn oed i'r hyn ydyw heddyw. Gwrthwynebai yn gadarn y syniad o adeiladu capelau'n yr ardaloedd cylchynol, hyd nes y trechwyd ef yn llwyr gan y mwyafrif. Credai ef nad gormod oedd i'r bobl gerdded o Benmorfa a chyrion pellaf Porthmadog i'r gwasanaeth i Dremadog. Y canlyniad fu iddo weled yr Annibynwyr yn codi capelau cyfleus, o fewn cyrraedd y deiliaid, a bod heddyw yn rhai o'r ardaloedd ddau enwad, lle na ddylesid bod ond un, o herwydd Methodistiaid oedd corff y bobl. Nid oedd y trefniadau ychwaith yn gyfryw ag i ddigoni dyheadau'r bobl. Ni chynhelid yno ar y cyntaf ond dau foddion ar y Saboth —ysgol y bore ac oedfa'r hwyr. Trefn y daith y pryd hynny oedd—Criccieth y bore, Brynmelyn y prydnawn, a Thremadog y nos; ond yn raddol deuwyd i gael pregeth yn Nhremadog fore a hwyr. Erbyn y flwyddyn 1838—blwyddyn Diwygiad Beddgelert—yr oedd cynnifer a thriugain o'r cyflawn aelodau yn dyfod o Borthmadog a Phorth y Gest, ac yng ngwres y Diwygiad hwnnw dechreuasant ymgynnull ynghyd i dai eu gilydd i gynnal cyfarfodydd gweddio cyn myned i Dremadog erbyn yr oedfa ddeg. Ymhen dwy flynedd dechreuasant gynnal Ysgol Sabothol yno. Y personau amlycaf gyda hyn oedd:—Mri. Hugh Hughes (y

Y GARTH, MC

Parch. Hugh Hughes, Gellidara, wedyn); John Richards; William a Griffith Jones,—Tan y Lon, Criccieth, ar y pryd; John Roberts, Penyclogwyn; Capten William Hughes, a Capten Pritchard; ac yn y flwyddyn 1844 cawsant help Mr. Morris Davies—Bangor ar ol hynny. Dechreuasant gynnal yr Ysgol mewn rhan o dŷ, ar ffordd Penyclogwyn, oedd yn eiddo y Capten Pritchard, a gelwid hi yn "Ysgoldy Bach"; ac er mai bechan ydoedd byddai'n fynych o 70 i 80 yn bresennol. Ychwanegwyd nifer y moddion yn fuan trwy gynnal ambell bregeth, a chyfarfod gweddi, a seiat. Cofnodir i Moses Jones draddodi pregeth neillduol yno, ac i John Williams, y Garn, draddodi pregeth gydag arddeliad mewn warehouse yn perthyn i Mr. Robert Lloyd, Ffestiniog, pryd yr ymunodd deunaw o'r newydd a'r achos. Pregethid yn fynych hefyd yn yr awyr agored, ac oddiar fyrddau'r llongau, gan y Parchn. Robert Owen, Rhyl; Richard Humphreys, Dyffryn; Evan Williams, Morfa Nefyn; a David Charles—Abercarn y pryd hynny, ac eraill.

Wedi boddloni ar bethau felly am ysbaid, dechreuodd y personau a enwyd, ynghyda Mri. William Williams, Llanerch, a John Davies, shipper, amlygu eu hawydd i gael capel cyfaddas; ond ni chawsant gefnogaeth. Er hynny penderfynasant ymgymeryd â'r cyfrifoldeb eu hunain; ac erbyn y flwyddyn 1845 yr oedd y capel yn barod ganddynt. Ymaelododd tua 60 o aelodau Tremadog â'r eglwys newydd ym Mhorthmadog. Y blaenoriaid cyntaf oeddynt: —Mri. John Richards, Morris Davies, a Griffith Jones. Cynhyddai'r dref yn gyflym yn y cyfnod hwn; lliosogai'r achosion crefyddol yn gyfochrog â hynny, gan ychwanegu'n barhaus at nifer yr enwadau a'r addoldai. Cyflymed oedd y cynnydd fel nad oedd yr un o'r enwadau, ar y cyntaf, wedi ei ragweled a darparu'n ddigonol ar ei gyfer. Codi capel bach, ei helaethu, a'i ail-adeiladu, a fu eu hanes i gyd: a hynny fu hanes y Garth. Ymhen un mlynedd ar ddeg, penderfynwyd codi capel ym Morfa Bychan. Yr oedd yr Annibynwyr yno er's chwarter canrif. Ymadawodd deg o aelodau'r Garth i fyned yno. Tua'r amser hwn yr ychwanegwyd oriel at y capel, ac y bu'r Parch. Harris Jones, Ph.D., yn llafurio yn eu plith am rai misoedd, ac yr ymwelodd y Parch. John Hughes, Lerpwl, â hwy. Yn y flwyddyn 1857 daeth y Parch. Edward Davies o'r Pennant i sefydlu masnachdy yn y dref, a bu ei ddyfodiad o sirioldeb mawr i'r achos. Erbyn y flwyddyn 1859—blwyddyn y Diwygiad—nid oedd eisteddle wag o fewn y capel. Yng ngwres yr adfywiad hwnnw ymgynghorodd yr arweinwyr yng nghyd, am y priodoldeb o helaethu'r capel, neu adeiladu un newydd mewn man a fuasai'n cyfarfod â chynydd y dref. Ymgynghorwyd ar hyn gyda rhai o wyr mwyaf blaenllaw y Cyfarfod Misol, megis y Parchn. John Owen, Ty'n Llwyn, a Robert Hughes, Uwchlaw'r Ffynnon, y rhai a'i cynghorent yn llawen i adeiladu capel newydd, helaeth, mewn rhan arall o'r dref, yn hytrach nag ail adeiladu'r un oedd ganddynt. Ac adeiladwyd y Tabernacl. Yn y flwyddyn 1860, rhoddodd yr eglwys alwad unfrydol i'r Parch. Thomas Owen i ddyfod yn fugail arnynt. Pan agorwyd y Tabernacl yn flwyddyn 1862, ymadawodd tua 140 o aelodau'r Garth i fyned yno; ac yn eu plith yr oedd y Parch. Edward Davies, a'r blaenor hynaf, Mr. John Richards. Y blaenoriaid arhosodd yn y Garth oeddynt—Mri. William Williams, Llannerch, a Thomas Morris; ond ychwanegwyd atynt yn fuan atynt yn fuan Mri. John Phillips (Tegidon), a John Lewis, plumber; ac er cymaint o aelodau aeth i'r Tabernacl, llanwyd eu lleoedd yn fuan, fel y gorfu iddynt eto helaethu'r capel. Ymadawodd Mr. Thomas Morris o'r Garth, ac ym mis Mai, 1871, daeth Mr. W. W. Morris (Penmorfa'n awr), i Borthmadog o Dan y Grisiau, gan ymaelodi yn y Garth. Yr oedd Mr. Morris yn flaenor yn Nhan y Grisiau, ac ar ei ddyfodiad i'r Garth etholwyd ef i'r swydd yno.

Erbyn y flwyddyn 1876 rhifai'r aelodau 286. Tua'r flwyddyn 1881 daeth Mr. Henry Llewelyn Jones i fyw i Borthmadog. Yr oedd efe wedi bod yn flaenor neillduol o weithgar yn Siloam, Llanfrothen, am ugain mlynedd: galwyd arno i lanw'r swydd yn y Garth, a bu ynddi yn wasanaethgar a defnyddiol am tuag un mlynedd ar bymtheg. Bu farw ar y 27ain o Ionawr, 1908.^[5] Ar ol Mr. H. Llewelyn Jones, dewiswyd yn flaenoriaid y Mri. D. Williams, Custom House; Robert Roberts, y Bank; a Capten John Owen. Fel y symudai'r boblogaeth yn fwy i'r gwastadedd, teimlai rhai o'r brodyr fod safle'r capel yn anfanteisiol iddo, a theimlid hefyd fod angen am ei adnewyddu drachefn. Dadleuai rhai gyda sêl dros symud i fan mwy canolog; ond gwrthwynebid hwy gyda'r un brwdfrydedd gan rai o'r hen frodyr, yn enwedig Mr. William Williams, Llannerch. Teimlai'r dosbarth cyntaf nad oedd modd eangu'r hen gapel fel ag i gael yno ysgoldy a chlasrŵm, oherwydd y graig oedd o'r tu ol iddo. Bu llawer o bwyllgora ynglyn â hynny; ond y canlyniad fu, i bawb symud yn unfryd ac adeiladu capel newydd—y Garth presennol. Am waith y symudiad hwn dywed y Parch. Thomas Owen:—"Llawenydd mawr gennym allu dweyd er yr holl bwyllgorau a gynhaliwyd a'r gwahanol syniadau a draethid, na bu'r anghydfod lleiaf drwy yr holl drafodaeth. . . . . O'r diwedd aethpwyd o gwmpas i ymofyn addewidion at draul yr adeilad. . . . Calonogid ni yn fawr trwy yr addewidion a gafwyd. oedd rhai ohonynt yn aeddfed ffrwyth, yn disgyn gyda'u bod yn cael eu cyffwrdd, eraill yn fwy anniben, ond yn dyfod o'r diwedd."

Agorwyd y capel newydd yn nechreu'r flwyddyn 1898. Erbyn diwedd y flwyddyn yr oedd dros ddwy fil o bunnau wedi eu derbyn, sef:—

Tanysgrifiadau gan aelodau yr Eglwys a'r Gynulleidfa £1488 8s 6d Tanysgrifiadau trwy Docynau Casglu £83/13/6 Tanysgrifiadau cyfeillion tuallan i gylch y Gynulleidfa .£440/16/4 Llogau, gan gynnwys Llog o'r Banc £18/14/11 Ardreth dau dy yn Dora Street, hyd Mai 13eg, 1898 £37/17/6 Cyfanswm £2069/10/9

Yr oedd yr holl draul yr aed iddo yn £5,178 3s. 2c., yn cynnwys £250 am y tir, £145 am ddau dŷ y dywedid fod y capel yn tywyllu eu goleuni. Talwyd i'r cymerwr, gan gynnwys yr extras, £4,262 3s. Talwyd am sicrhau'r sylfaen concrete, llafur, &c., £155 2s.

Erbyn diwrnod ei agoriad, yr oedd dau wr a fu'n flaenllaw gyda'r symudiad wedi gorffwys oddi wrth eu llafur, sef y Capten John Owen, Garth Cottage, a Mr. William Williams, Llannerch. Yr oedd Capten Owen wedi cymeryd rhan neillduol yn y gwaith, ac yr oedd efe a'i briod wedi cyfrannu £205 tuag ato. Am William Williams, yr oedd ef yn un o sylfaenwyr Methodistiaeth ym Mhorthmadog, a bu a'i ysgwyddau'n dyn o dan yr arch. Bu'n swyddog yn y Garth am 45 o flynyddoedd. Cyfranodd, rhwng popeth, £47 10s. tuag at y capel newydd. Bu farw ar yr 11eg o Awst, 1897.

Agorwyd y capel newydd ar y 29ain o Fai, 1898, pryd y traddodwyd y bregeth gyntaf ynddo gan y Parch. Thomas Owen.

Y blaenoriaid ar y pryd oeddynt:—Mri. Henry Llewelyn Jones, Robert Roberts, Banc, William Griffith, Robert Hughes, Richard Hughes, a John Lewis.

Yr oedd eu gweinidog parchus yn myned yn oedrannus; dechreuodd ei nerth a'i ynni gilio, a daeth yn fuan i deimlo'n awyddus i ymryddhau o'i ofalon bugeiliol. Rhoddodd ei eglwys i fyny, ond parhaodd yn y gwaith am ysbaid wedyn, ac edrychai'r eglwys arno fel eu bugail er na chymerai ei gydnabod am ei lafur. Yn y flwyddyn 1903 symudodd i dreulio hwyrddydd ei fywyd gyda'i fab yn Connah's Quay. Bu farw ar yr 28ain o Awst, 1908, yn 75 mlwydd oed.

Yn 1905 rhoddodd yr eglwys alwad i'r Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D. Dechreuodd yntau ei waith yn Nhachwedd y flwyddyn honno, ac nid oes weinidog mwy gweithgar nag efe o fewn y dref. Blwyddyn bwysig i Gapel y Garth fu'r flwyddyn 1908. Ynddi hi y bu farw dau o'r swyddogion—Mr. William Griffith, a Mr. H. Llewelyn Jones,—a'r ddau ar derfyn diwrnod da o waith, y naill yn 80, a'r llall yn 72 mlwydd oed. Yn y flwyddyn honno y dewiswyd yn flaenoriaid—Capten Morgan Jones; Mri. J. T. Jones, y Banc; William Jones, Eifion Villa; Owen Hughes; William. Jones (Ffestinfab), a W. Emlyn Jones. Ond cyn i'r flwyddyn derfynu bu farw Ffestinfab^[6] a Mr. R. Hughes, Cambrian Mills; a chyn i'r flwyddyn newydd gerdded ymhell, cwympodd un o'r swyddogion ieuengaf. Mr. W. Emlyn Jones—gwr ag y disgwyliai'r eglwys lawer oddi wrtho. Bu farw ar y 24ain o Ionawr, 1909. Yn y flwyddyn 1908 y cynhaliwyd sale of work, tuag at ddiddyledu'r capel, a bu'r elw oddiwrthi'n £138.

Cododd mwy o bregethwyr o'r Garth nag o'r un o'r capelau eraill Mr. Evan Jones,—brodor o Lanelltyd, a fu farw pan oedd yr eglwys yn ei mabandod; y Parch. Henry Hughes—Brynkir yn awr; R. O. Morris, M.A., Birkenhead; David Jones, a fu farw'n ieuanc; a'i frawd addawol, R. W. Jones, M.A., a sefydlwyd Medi, 1913, yn Gerlan, Bethesda.

Nifer yr eglwys ar derfyn 1912 ydoedd cyflawn aelodau, 292; plant, 100. Yr Ysgol Sabothol: swyddogion, 3; athrawon ac athrawesau, 40; holl nifer ar y llyfrau, 272.

Ysgol Tan y Garth: swyddogion, 2; athrawon ac athrawesau, 11; holl nifer ar y llyfrau, 65.

Swm y ddyled, Rhagfyr, 1912, £1,759 8s. 4c.

Swyddogion:

Gweinidog.—Y Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D.

Pregethwr.—Mr. Richard W. Jones, M.A.

Blaenoriaid.—Mri. Richard Hughes, John Lewis, Capten Morgan Jones, Mri. J. T. Jones, Wm. Jones ac Owen Hughes.

Y TABERNACL

Adeiladwyd 1862
Ail-drefnwd oddi mewn 1866
Adgyweiriwyd ac Adeiladu Ysgoldy 1882-3
Adeiladwyd Ty Capel .1889
Adeiladwyd Ty Gweinidog 1897
Ychwanegu Llyfrgell a Class-room 1905
Prynnu'r Tir. 1905
Dathlu Jubilee a chlirio'r ddyled 1912

Gweinidogion yr Eglwys.

Y Parch. Thomas Owen 1862—77
Y Parch. J. J. Roberts .1879—1910
Y Parch. J. Henry Williams....... 1910

"O Ddiwygiad 1859 y tarddodd eglwys y Tabernacl. Capel mawr ac eglwys fechan a fu yma yn hir; ond cynyddai yn gyson, a bu am chwarter canrif yr eglwys luosocaf yn y Cyfarfod Misol, tua 500 drwy yr amser. Oherwydd fod lleoedd eraill yn cynyddu a bod hon yn lleihau yn hytrach, nid yw felly mwyach.' —Y Parch. J. J. Roberts yn Adroddiad 1908.

Pe buasai pob capel wedi cael cystal haneswyr ag a gafodd Salem a'r Tabernacl buasai gwaith eu dilynwyr orchwyl pleserus. Y mae adroddiad Mr. R. Rowland o ddechreuad yr achos yn y Garth a'r Tabernacl yn Nhrysorfa Mehefin a Gorffennaf, 1865, yn fanwl a dyddorol; ac y mae "Byr Hanes Eglwys y Tabernacl, Porthmadog yn Nhrysorfa, 1892, tud. 260 gan Mr. Robert Williams, yn nodweddiadol o fanylder a threfnusrwydd yr awdwr; fel, rhwng Mr. Rowland a Mr. Williams, y mae popeth a gwerth hanesyddol ynddo i'w gael yn yr ysgrifau hynny.

Wedi i eglwys y Garth benderfynu symud ymlaen i gael capel newydd, pasiwyd i anfon hynny i Gyfarfod Misol Criccieth, Chwefrol, 1859. Cawsant yno bob cefnogaeth yn llawen, ac yn ebrwydd gwnaed cais at Mrs. Madocks, trwy Mr. David Williams, Castell Deudraeth—ei goruchwyliwr—am dir cyfleus i adeiladu addoldy arno. Ond oherwydd fod Mrs. Madocks wedi trosglwyddo'r holl weithredoedd i'w mherch,—Mrs. Roche,—yr oedd Mrs. Madocks y pryd hynny ar ei gwely marw, bu peth gohiriad. Ym mis Ionawr, 1860,

Y TABERNACL M.C.

anfonwyd eilwaith ddirprwyaeth at Mr. Williams gyda'r un cais, a chafwyd caniatad yn rhwydd. Rhoddodd iddynt hanner acer o dir ar brydles o 99 mlynedd, am 5s. y flwyddyn, ac adeiladwyd arno gapel y Tabernacl. Gosodwyd y gwaith yn gontract i'r isaf ei bris, sef Mr. Edward Roberts, adeiladydd. Y pensaer (architect) ydoedd Mr. Ellis Williams o Faentwrog Swm y cymeriad ydoedd £1,440. Ond aeth y gost yn £390 yn fwy na'r cymeriad, ac ni chynhwysai hynny'r gost allanol gyda'r muriau. Cwblhawyd y gwaith erbyn diwedd y flwyddyn 1861, ac agorwyd ef ar y Saboth cyntaf o Ionawr, 1862, pryd y pregethwyd am 10 yn y bore gan y gweinidog, y Parch. Thomas Owen, oddiar Psalm xliii. 4, "Yna yr af at allor Duw, at Dduw hyfrydwch fy ngorfoledd: a mi a'th foliannaf ar y delyn, O Dduw, fy Nuw." Symudodd 140 o aelodau o'r Garth i'r Tabernacl; yn eu plith yr oedd y Parch. Edward Davies, ynghyda'r blaenor hynaf, ac un o sefydlwyr y Garth, Mr. John Richards. Ymhlith y rhai a enwir fel prif hyrwyddwyr y symudiad ceir Mri. John H. Williams, y Foundry; Bennet Williams, yr ysgrifennydd, William Williams, a Capten Griffith Griffiths. Yr oedd y swm o £147 wedi ei gasglu cyn ymadael o'r Garth, a chymerodd y fam—eglwys arni ei hunan dri chant punt o'r gost. Dewiswyd y Mri. John Henry Williams, Robert Rowlands, a William Williams, yn flaenoriaid. Rhifai aelodau'r Ysgol Sabothol 256. Ar y cyntaf yr oedd y Tabernacl yn "daith" gyda Horeb,—lle oedd yn flaenorol yn daith gyda Bethel a Chwmystradllyn—a bu felly hyd nes yr adeiladwyd capel y Borth yn 1874, pryd y newidiwyd y daith o'r mynydd i'r môr, a rhoddwyd Horeb gyda Phrenteg. Yn y flwyddyn 1862 daeth y Parch. David Williams, oedd gyda'r Genhadaeth Gymreig yn Llunden, oherwydd gwaeledd ei iechyd, i breswylio i Borthmadog, ac ymaelododd yn y Tabernacl; ond ymhen tair blynedd derbyniodd alwad oddi wrth eglwys Tremadog.

Yn ystod y flwyddyn gyntaf o oes eglwys y Tabernacl, ychwanegwyd at ei rhif 13 o'r newydd, a 36 trwy docynau. Casglwyd, rhwng popeth, yr un flwyddyn, £293 14s. 7c. Yn y flwyddyn 1864 daeth Mr. John Williams, brawd y Parch. D. Williams, o'r Penrhyn, i gadw'r Ysgol Frytanaidd, a dewiswyd ef yn flaenor yn fuan. Yn y flwyddyn 1873 symudodd yntau i Dremadog. Wedi dechreu addoli'n y capel newydd, canfyddwyd nad oedd eto'n foddhaol—yr oedd gormod o adsain ynddo; ac i wneud i ffwrdd a hynny gosodwyd oriel arno yn 1866, a symudwyd y pwlpud o'r pen cyferbyn â'r drws i'r man lle y mae'n awr. Yn y flwyddyn 1869 peidiodd Mr. Bennet Williams a bod yn flaenor, a symudodd Mr. W. Williams i fyw i Bont Newydd. Yn 1875 symudodd Mr. John Owen, un o flaenoriaid Tremadog, i'r Tabernacl, a derbyniwyd ef yn swyddog yno. Yn fuan ar ol hynny dewiswyd yn flaenoriaidyn y dull presennol—Mr. Daniel Williams a Capten Griffith Griffiths. Ond yn y flwyddyn ddilynol bu farw dau o'i swyddogion mwyaf blaenllaw,—Mri. John Richards a J. H. Williams. Cynhyddodd yr eglwys yn gyson, a daeth yn ddigon cref yn ol syniad rhai o'r aelodau i gynnal gweinidog ei hun.

Yn y flwyddyn 1877 terfynodd Mr. Owen ei gysylltiad âg eglwys y Tabernacl, wedi bod yn fugail gweithgar a ffyddlon arni o'i dechreuad, gan gyfyngu maes ei lafur i eglwys y Garth. Yn y flwyddyn honno y dechreuwyd yr Ysgol Sabothol Genhadol, a hynny drwy lafur ac ymdrech Miss Williams, Britannia Foundry—Mrs. Roberts, Rhuthyn, wedi hynny. Dechreuodd Miss Williams hi mewn ystafell gysylltiedig â'r felin lifio—perthynol i ffirm ei thad—a derbynicdd bob cefnogaeth gan eraill oedd o gyffelyb ysbryd cenhadol a dyngarol i ddwyn y gwaith ymlaen; a gwnaed hynny gyda llwyddiant nid bychan. Y mae o'm blaen yn awr y cytundeb a wnaed rhwng Mr. G. Proctor, perchenog yr adeilad yn Snowdon Street, â'r cymerwyr, ac am fod gwerth hanesyddol ynddo dodaf eu henwau i mewn yma:—"Hugh Jones, Madoc Street, blockmaker; David Griffith Davies, Clog y Berth, clerk, and Robert Williams, Britannia Foundry, iron founder." Hyd y cymeriad cyntaf ydoedd pum mlynedd, am bedair punt o ardreth flynyddol. Arwyddwyd y cytundeb ar y 31ain o Hydref, 1882. Ond ni bu'r lle'n hir o dan amodau felly, oblegid prynwyd ef yn eiddo i'r achos; ac y mae heddyw'n un o ysgolion mwyaf llafurus y Dosbarth. Rhifai'r disgyblion, yn ol ystadegau 1911.

Yn y flwyddyn 1877 daeth Mr. Pierce Davies i fyw o Gwmllan, gan ymaelodi yn y Tabernacl; a'r flwyddyn ddilynol dewiswyd ef yn flaenor, a llanwodd y swydd gyda medr a doethineb hyd ei farw, yn 1882.

Yn y flwyddyn 1879 symudodd Mr. R. Rowland i fyw i Flaenau Ffestiniog, ac yn 1881 bu farw'r Capten Griffith Griffiths. Ond ymhen ychydig fisoedd etholwyd Mri. Richard Hughes a John Roberts, y Felin, i lanw'r bylchau. Yng Ngorffennaf, 1891, dewiswyd Mr. Jonathan Davies, Mr. Richard Lloyd, a Mr. Robert Williams, yn flaenoriaid.

Nid oedd yr eglwys yn foddlon i fod yn hir heb weinidog ar ol i'r Parch. Thomas Owen gefnu arni; ac yn y flwyddyn 1879 rhoddasant alwad i'r Parch. J. J. Roberts (Iolo Caernarfon), oedd y pryd hynny yn weinidog yn Nhrefriw. A gŵyr Cymru benbaladr ei werth ef heddyw, ac hapused a fu ei gysylltiad â'i eglwys. Sefydlwyd ef ar y 12fed o Fawrth. Yn y flwyddyn 1886 dioddefai Mr. Roberts oddi wrth anhwyldeb gyddfol, a rhoddodd yr eglwys flwyddyn o seibiant iddo, ynghyda chynhorthwy ariannol i gyfarfod â'i dreuliau.

Gwneid cyfnewidiadau parhaus ynglyn â'r adeilad, megis adgyweirio ei dô, adeiladu ysgoldy eang, a'i baentio. Yn y flwyddyn 1889 adeiladwyd tŷ capel. Costiodd y gwelliantau hynny £1,330, gan wneud holl gostau'r capel yn £4,168. Yn ystod y cyfnod hwn cododd yr eglwys dri phregethwr,—y Parchn. W. R. Jones (Goleufryn), Robert Richards—y Rhyl yn awr, ac Owen Owens—gwr a adweinir yn well heddyw wrth yr enw O. Eilian Owen—pregethwr, llenor, a Chymreigydd gwych.

Yn y flwyddyn 1894 cyhoeddodd yr eglwys ei hadroddiad argraffedig cyntaf. Gan fod y gemau sydd ynddynt yn rhy gain i mi ddodi fy nwylaw anghelfydd arnynt, cymeraf hwy'n dyner, ac a'u dodaf i lawr yma fel ag y maent. Ynddo dywed y gweinidog am yr eglwys:—Sefydlwyd hi ar ddiwedd diwygiad grymus; ni phrofodd hi yr un adfywiad nerthol, ac ni fu erioed mewn sefyllfa o gysgadrwydd diymadferth nac o farweidd—dra llygredig. Cadwyd hi oddi wrth rwygiadau a therfysgoedd blinion. Cafodd ei hun droion yng ngwyneb anhawsderau a pheryglon. Cyfarfu â rhai profedigaethau, a gwybu rhywbeth am erlidiau."

Bu farw yn ystod y flwyddyn honno wyth o aelodau, ac yn eu plith y Parch. Edward Davies, ac am dano ef dywed y gweinidog ei fod yn

"Un o'r dynion mwyaf duwiol, tangnefeddus, a chariadus a adwaenasom erioed; ac y mae ein colled a'n hiraeth am dano yn fawr iawn."

1895. Ychwanegu 27 o aelodau cyflawn at yr eglwys. Marw naw o frodyr a chwiorydd, "distaw, a thawel, a charedig."

1896. Marw deg—chwiorydd bron i gyd—o aelodau cyflawn. Rhai tawel neillduedig oeddynt.

Anaml y clywid eu llef ar yr heol nac yn y capel. Yr oedd mesur helaeth o naws crefydd ar eu heneidiau wrth iddynt fyw, ac arogl bywyd tragwyddol ar eu hysbrydoedd wrth iddynt farw.

1897. "Profodd rhai o honom bethau blinion iawn. Bu farw deg o aelodau cyflawn yr oedd eu cymeriadau yn lân. Ni thynasant warth ar eglwys Crist, na chwmwl ar eu henwau eu hunain.'

1898. Sefydlu cymdeithasau newyddion: (a) Y Gymdeithas Ariannol tuag at gynorthwyo i dalu'r ddyled. (b) Cymdeithas Ddirwestol y Cyfundeb. (c) Cymdeithas y Dorcas, er porthi'r newynog a dilladu'r noeth. (d) Seiat y bobl ieuanc.

1899. Mr. John Roberts yn dechreu pregethu.

1900. Blwyddyn olaf y ganrif. Dywed yr Adroddiad:—"Gwlad fechan dylawd a thywyll dros ben, oedd Cymru, gan mlynedd yn ol, a dichon nad oedd yn Ewrob ar y pryd genedl fwy dinod a phrinach o fanteision nag oedd y Cymry. Bychan, a bychan iawn, oedd ein Cyfundeb ni yr adeg honno; ond yr oedd yn nodedig o fyw, o gynes, ac o egniol; a chynhyddodd trwy ras Duw yn rhyfeddol. Ni wnaeth yr un enwad fwy nag ef o blaid Addysg, Dirwest, a Llenyddiaeth." Gwnaed apêl ar ran y Cyfundeb am Gasgliad y Ganrif, a chasglwyd £564.

Rhifai'r aelodau eglwysig 500. Yr Ysgol Sabothol —Y Tabernacl, 505; Ysgol Sabothol Snowdon Street, 115; yr holl gynulleidfa, 756.

1901. Gwaeledd y gweinidog. Yr eglwys yn rhoddi seibiant iddo, a'i gynorthwyo.

1903. Dychweliad ac adferiad. Mrs. Rowland yn anrhegu'r eglwys â Llyfrgell ei phriod, a gynhwysai 350 o gyfrolau, ynghyda darlun o Mr. R. Rowland.

1904. Marw dau flaenor—y Cadben Robert Williams, a Mr. Richard Hughes, ac wyth aelod arall—ac ni chollwyd "erioed rai rhagorach—mwy cysegredig i grefydd, a mwy aeddfed i ogoniant."

1905. Marw blaenor arall—Mr. John Owen, Paris House "Gwr doeth a galluog, nodedig am ei ysbryd rhagorol, ac am ei dduwioldeb caruaidd; enwog am ei haelioni distaw, ac am ei ffyddlondeb gostyngedig ymhob cyfarfod."

Ethol Mr. Richard Davies yn flaenor.

1907. Marw Mr. Daniel Williams. Anfynych y cafodd unrhyw eglwys flaenor llawer rhagorach—mwy doeth ac uniawn, mwy ffyddlawn a gofalus, neu fwy bendithiol ei ddylanwad nag ef."

Dewis y Mri. John Kyffin a Robert Jones Lloyd yn swyddogion.

1908. Y gweinidog yn rhoddi trem ar hanes yr eglwys.

"Yn ei ffyddlondeb i gynorthwyo'r Corph, trwy y Casgliadau Cyfundebol, credaf na pherthyn iddo eglwys yn ol ei hamgylchiadau yn rhagori arni yn hyn. Pe gwnai y gweddill gystal a hi, prin y gallai y Cyfundeb ddefnyddio ei gyfoeth. Cred lluaws oddiallan i ni ein bod yn eglwys oludog iawn; gwyddom ni sydd ynddi mai fel arall y mae. Meddwn rai personau llwyddiannus, a diolchwn am danynt, oblegid y maent yn wir haelionnus. Bu ar hyd y blynyddoedd yn flaenllaw i helpu pob sefydliad crefyddol, dyngarol, ac addysgol, a phob symudiad daionus yma ac oddi yma.

Nid oes ynddi genfigen na malais at neb na dim rhinweddol. Câr ei chymdogion yn wresog, a daw mor agos ag unrhyw un y gwn i am dani at garu ei gelynion.'

Y gweinidog yn hysbysu ei fwriad o dorri ei gysylltiad â'r eglwys, wedi ei gwasanaethu am 30 mlynedd o "dangnefedd pur, o gydweithrediad hollol, ac o fendithion lluosog."

1909. Y Gweinidog, ar ol gwasanaethu'r eglwys am ddeng mlynedd ar hugain, yn ymddiswyddo. Yn ystod y cyfnod hwnnw cyfrannodd yr eglwys y swm o £4,400 at achosion o'r tu allan i'w hangenion ei hun. Yr oedd hanner y swm hwn wedi ei gyfrannu yn y deng mlynedd diweddaf. Wedi gwasanaeth mor werthfawr, am gyfnod mor faith a llafurus, nis gallai'r eglwys ollwng ei gafael o'i gweinidog heb wneuthur amlygiad teilwng o'i theimladau tuag ato, a'i gwerthfawrogiad ohono. Gwnaed hynny trwy gyflwyno, ym mis Mai, bureau dderw hardd i Mr. Roberts, a llestri tê a choffi arian i Mrs. Roberts. Cyflwynwyd iddynt hefyd Anerchiad hardd, i lefaru mewn geiriau ei pharch iddo. Ynddi dywed yr eglwys:—"Pregethasoch efengyl bur ac athrawiaeth iachus gyda nerth, goleuni, ac yn aml gyda'r coethder barai i'r meddylddrychau ymddangos fel gemwaith aur. Sicr ydyw na lygrasoch neb, ond cadarnhasoch eneidiau y disgyblion. Profasoch yn weledydd craff, ac yn wyliwr ffyddlawn. Fel gweinidog cymwys y Testament Newydd, cymerasoch lawer o boen erom ni. Yn arbenig y mae gennym i gydnabod y pwyll a'r doethineb a amlygwyd gennych, a'r medr gyda pha un y llwyddasoch i gadw undeb yr ysbryd yng nghwlwm tangnefedd. Dilynasoch y pethau a berthynent i heddwch gyda phenderfyniad a arwyddai eich mawr bris arno. Dwfn fu eich cydymdeimlad â'r trallodedig. Dilys gennym i fendith yr hwn oedd ar ddarfod am dano ddyfod arnoch a pharasoch i galon y weddw lawenychu."

Ond er ymddiswyddo parhaodd i gyflawni'r gwaith hyd nes y pennododd yr eglwys olynnydd iddo, ac efe'n arweinydd iddi.

Yn Adroddiad 1909, dywed:—

"Yr oeddwn y llynedd yn diosg hynny o wisgoedd swyddogol a feddwn yn eich plith. Yr wyf eleni yn arwisgo fy olynydd—y Parch. John Henry Williams, un o weinidogion cymwys y Testament Newydd, ynddynt."

1910. Annerchiad y Gweinidog newydd. Ei ofn, ei bryder, a'i obaith.

Yr Ystadegau, 31ain Rhagfyr, 1912:—Cymunwyr, 461; plant, 160; yr holl gynulleidfa, 731. Yr Ysgol Sabothol: swyddogion, 5; athrawon ac athrawesau, 55; yr holl nifer ar y llyfrau, 431.

Ysgol Sabothol Snowdon Street: swyddogion, 2; athrawon ac athrawesau, 18; yr holl nifer ar y llyfrau,

Cyfanswm holl draul y Tabernacl, yr adeiladu a'r adgyweirio, £7,257. Llogau dalwyd o 1862 hyd 1911, £1,600. Cyfanswm, £8,857. Talwyd yn ystod y cyfnod, £8,145. Gweddill y Ddyled, Rhagfyr 31ain, 1911, £712.

Yn 1912 yr oedd y capel yn hanner canmlwydd oed. Dathlu ei Jiwbili trwy dalu'r ddyled ar y Dydd Diolchgarwch. Yr oedd swm y casgliad ar ddiwedd y dydd yn £730, gan gynnwys cymunrodd o £150 a adawyd gan y ddiweddar Mrs. Jones, Madoc Street.

Swyddogion yr Eglwys.

Gweinidogion.—Parchn. J. J. Roberts, J. Henry Williams. Blaenoriaid.—Mri. Jonathan Davies, Richard Lloyd, Robert Williams, Richard Davies, John Kyffin, a Robert Jones Lloyd.

Trysorydd y Weinidogaeth.—Mr. Jonathan Davies.

Trysorydd Cyffredinol.—Metropolitan Bank of England and Wales.

Cynhaliodd y Methodistiaid Calfinaidd eu Cymanfa Gyffredinol ym Mhorthmadog yn 1874, a Chymdeithasfa'r Gogledd yn 1906.

Y PRESBYTERIAID SEISNIG.

Dechreu'r Achos.1893
Adeiladu'r Capel 1897

Y Gweinidogion.

Y Parch. D. E. Jenkins 1895-1900
Y Parch. E. P. Hughes.1904-4..
Y Parch. E. E. Jones 1906-10
Y Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D. 1911

Ychydig o gefnogaeth a roddodd Porthmadog i unrhyw achos crefyddol Seisnig yn ystod y ganrif ddiweddaf, er i ymdrech deg gael ei gwneud i ffurfio un. Cymry oedd y boblogaeth o anianawd, iaith, a chalon. Gwanaidd ac eiddil fu eglwys Tremadog tra y cyfyngodd ei gwasanaeth i'r iaith Seisnig. Ceisiodd Salem hefyd sefydlu gwasanaeth Seisnig, ond byr fu ei hoedl. Yn 1878 meddyliodd y Wesleaid, pe y caent gapel cyfleus, y sicrhaent achos llewyrchus; ond siomedig a fu hwnnw hefyd.

Wedi profiadau felly buasem yn disgwyl y cae'r syniad lonyddwch am gryn ysbaid beth bynnag; ond nid felly y bu. Yn y flwyddyn 1893 ystyriai'r Methodistiaid fod angen achos Seisnig yn y dref, ac os oedd i lwyddo mai yn eu dwylaw hwy y gwnai. Ni pherthyn i mi'n awr draethu'm barn ar briodoldeb y cwrs, ac a oedd gwir angen yn ei gyfiawnhau. Pa un bynnag am hynny, cafwyd caniatad y Cyfundeb i'w ddechreu, a chafwyd cynhorthwy y Parch. Lewis Ellis, Rhyl, i'w sefydlu. Ymunodd Methodistiaid y ddau gapel i'w ffurfio, a phenodwyd dau frawd i ofalu am dano—un o'r Tabernacl ac un o'r Garth, sef Mr. Robert Williams, Foundry, a Mr. Robert Roberts, y Banc, ynghyda help Mr. Edwards, y deintydd, a Mr. John Lewis. chreuwyd yr achos mewn ystafell yn y Neuadd Drefol, ar y 30 o Orffennaf, 1893, a phregethwyd ar yr achlysur gan y Parch. D. D. Williams—Manchester yn awr. Ymhen peth amser symudwyd o'r Neuadd i ysgoldy y Tabernacl. Yn niwedd 1894 rhoddodd yr eglwys alwad i'r Parch. D. E. Jenkins i'w bugeilio. Dechreuodd Mr. Jenkins ar ei waith yn Ionawr y flwyddyn ddilynol. Erbyn hyn ystyriai'r brodyr yr oedd cyfrifoldeb yr achos arnynt y gallent bellach anturio adeiladu

Y CAPEL SEISNIG, M.C.

capel; gwnaed trefniadau tuag at hynny, a sicrhawyd y man lle y saif y capel arno yn rhydd-ddaliadol. Gosodwyd y gwaith o'i adeiladu i Mr. Shaw, Birkenhead; ond Mr. Evan Jones, Groeslon, a'i cwblhaodd. Aeth y draul yn £2,700. Ychwanegwyd ato dŷ capel ac ysgoldy, aeth y cyfanswm yn £2,860, ac agorwyd ef yn y flwyddyn 1897. Dychwelodd y swyddogion cynorthwyol i'w heglwysi yn Awst, 1899. Yn y flwyddyn ddilynol, dewisodd yr eglwys swyddogion o'i phlith ei hunan, sef Mri. J. Rhys Evans, Josiah Kellow, John McKay, James McKerrow, a Henry Parry. Ni bu arhosiad y Parch. D. E. Jenkins yn hir wedi agoryd y capel. Yn Awst, 1900, symudodd i Ddinbych. Am ysbaid wedyn bu'r eglwys heb weinidog arni, hyd 1903, pryd y daeth y Parch. E. P. Hughes i gymeryd ei gofal ym mis Ionawr. Symudodd dau o'i swyddogion o'r dref i fyw, sef Mr. McKerrow a Mr. McKay; a symudodd y Parch. E. P. Hughes yn Rhagfyr, 1904. Yn Awst y flwyddyn honno ychwanegodd yr eglwys Mri. Thomas Jones ac R. Newell at ei swyddogion; ac yn y flwyddyn 1906 rhoddodd alwad i'r Parch. Enoch Ellis Jones, oedd ar y pryd yng Ngholeg y Bala. Dechreuodd yntau ar ei waith yn Rhagfyr y flwyddyn honno, a bu'n llafurio'n llwyddiannus hyd ei ymadawiad i gymeryd gofal eglwys Seisnig a Bowydd, Blaenau Ffestiniog, ym Mehefin, 1910. Yn Ionawr, 1911, daeth yr eglwys i gytundeb âg eglwys y Garth i gael gwasanaeth y Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D., yn gysylltiedig â'i waith yn y Garth; a doeth a fu'r trefniad. Eleni symudodd Mr. Kellow i fyw i Griccieth, ar ol gwasanaethu'r eglwys fel diacon o'i chychwyniad. Yn Rhagfyr, 1912, rhifai y cymunwyr 46: plant ac ymgeiswyr, 20. Yr holl gynulleidfa, 97. Yr Ysgol Sabothol: swyddogion ac athrawon, 9; cyfanrif yr Ysgol, 56.

Yr oedd cyfanswm holl dderbyniadau'r eglwys am y flwyddyn yn £170, a'r ddyled yn £636.

Y Swyddogion Presennol

Y Gweinidog—Y Parch W. T. Ellis, B.A., B.D. Diaconiaid.
Mri. Henry Parry, J. Rhys Evans, M.A.. Richard Newell (Trysorydd), a Thomas Jones.

EGLWYS SANT IOAN.

Dechreu'r Achos.1859
Adeiladu'r Eglwys 1873-6
Adeiladu'r Ficerdy 1889
Twr, Clychau a Festri 1900
Neuadd Eglwysig 1900
Ychwanegu dwy Gloch 1902

Y Ficeriaid.

Y Parch. D Lloyd Jones 1884-1888
Y Parch. Ll. R. Hughes, M.A 1888-1902
Y Parch. J. E. Williams, M.A. 1902

O'r flwyddyn 1795 hyd 1863 yr oedd Plwyf Ynyscynhaiarn yn gysylltiedig â phlwyfi Treflys, Llanfihangel y Pennant, a Chriccieth, ac yn ffurfio un fywoliaeth eglwysig. Yn 1863 gwahanwyd y Pennant oddi wrthynt, gan adael y tri plwyf arall i barhau'n un fywoliaeth. Yn ystod y cyfnodau hyn preswyliai'r ficeriaid yng Nghriccieth. Yn 1884 gwahanwyd drachefn blwyf Ynyscynhaiarn,—a gynhwysai y ddwy dref ddegwm—Y Gest ac Uwch y Llyn—oddi wrth blwyfi Treflys a Chriccieth; a bu felly hyd 1908, pan y gwnaed Porthmadog yn blwyf eglwysig annibynol ar Ynyscynhaiarn (neu Uwch y Llyn).

Un o Eglwyswyr mwyaf aiddgar Dyffryn Madog, hanner can mlynedd yn ol, ydoedd Mr. R. Isaac Jones (Alltud Eifion); ac iddo ef a Mr. John Thomas y Cei y mae'r Eglwyswyr i ddiolch fod gwasanaeth eglwysig wedi ei ddechreu ym Mhorthmadog pryd y gwnaed, sef yn y flwyddyn 1859. Cyn hynny, nid oedd gan yr Eglwyswyr Cymreig a ddeuent i sefydlu yno unrhyw fath o fanteision crefyddol yn eu hiaith eu hunain. Er y bu am gyfnod byr,—yn ystod arhosiad y Parch. D. Walter Thomas, M.A.,—un gwasanaeth Cymraeg yn cael ei gynnal yn Nhremadog; ar wahan i hynny, Seisnig a gwannaidd oedd yr achos—dim ond gwasanaeth Seisnig ar fore a phrydnawn Sul, a'r person yn byw yng Nghriccieth. Nid oedd gwasanaeth hwyrol yn cael ei gynnal y pryd hynny trwy holl ddeoniaeth Eifionnydd. Wedi dyfodiad Mr. Thomas i Borthmadog yn y flwyddyn 1850—ac efe'n Eglwyswr selog—nid oedd ganddo ddim i'w wneud ond boddloni ar fyned i Dremadog. Ond gan na cheid yno yr un gwasanaeth Cymraeg ar ol ymadawiad y Parch. D. Walter Thomas i Benmachno o herwydd diffyg cydymdeimlad y Saeson a fynychent y lle â'r gwasanaeth Cymraeg—dechreuodd Alltud Eifion a Mr. Thomas wasanaeth lleygol yn y Neuadd Drefol, a pharhaodd hwnnw am tua pymtheg mis.

Yn y flwyddyn 1859 cafwyd cynhorthwy y Gymdeithas Fugeiliol, Llunden, a gwasanaeth y Parch. Eliezer Williams—Llangybi ar ol hynny—yn gurad; a chafwyd yn fuan gydweithrediad yr arweinwyr eglwysig yn y lle. Dechreuwyd cynnal y gwasanaeth yn yr Ysgol Genedlaethol, lle y buont yn ymgynnull am gyfnod o bedair blynedd ar ddeg. Y curadiaid eraill a fuont mewn gofalaeth o'r lle oeddynt y Parchn. Owen Lloyd Williams—Llanrhyddlad yn awr; Robert Williams, Daniel Jones, Alban Griffith, a F. Thomas—y Fallwyd yn awr. Cynhelid gwasanaethau Cymraeg fore a hwyr, a Saesneg yn y prydnawn. Yn y flwyddyn 1864 derbyniodd yr Eglwyswyr gynhorthwy parod a gwerthfawr yn nyfodiad Mr. Grindley; a bu Glasynys hefyd yno am ychydig yn amser ei briodas â Mrs. S. Jones, y Sportsman Hotel ond nid oedd efe'n gurad.

Yn ystod y blynyddoedd hynny, wrth weled yr achos yn cynyddu, meddyliai'r rhai oedd a chyfrifoldeb y mudiad arnynt am y priodoldeb o gael eglwys deilwng o'r lle, a sicrhawyd tir mewn lle manteisiol tuag at hynny.

Ar y 24ain o Dachwedd, 1871, cynhaliwyd cyfarfod cyhoeddus yn yr Ysgol Genedlaethol, pryd yr oedd yn bresennol—Esgob Bangor, y Parch. Erasmus Parry, Major Mathews, Mri. E. Bresse, John Casson, S. Holland, A.S., Griffith Owen, B. Wyatt, Owen Griffith, Richard Norman, Thos. Casson, Morris Richards, R. Isaac Jones, John Parry, J. H. Jones, Samuel Vaughan, J. Thomas, ac eraill. Daethpwyd i benderfyniad unfryd i fyned ymlaen gyda'r gwaith. Rhoddwyd y tir ar ran ystad Madocks gan Mr. E. Breese, ar

EGLWYS SANT IOAN.

yr amod y buasai'r swm o ddwy fil o bunnau yn cael eu casglu cyn dechreu adeiladu arno. Erbyn y flwyddyn 1873 yr oedd y trefniadau wedi eu cwblhau. Gosodwyd hi i'w hadeiladu i Mr. John Roberts, adeiladydd, o dan arolygiaeth Mr. Thomas Roberts, C.E., Porthmadog. Y penseiri oeddynt—Mri. Axniam a Parrott, 7, John Street, Adelphi, Llunden; a Mr. Roberts ei hunan. Gosodwyd y garreg sylfaen i lawr ar yr 21ain o Hydref, 1873, gan Francis W. Alexander Roche—ŵyr i Mr. Madocks ac yn unol â'r arferiad wrth adeiladu eglwysi, rhoddodd Mr. Casson botel, yn cynnwys Beibl Cymraeg, Llyfr Gweddi Gyffredin Cymraeg a Saesneg—copi o'r North Wales Chronicle, Baner y Groes, Amddiffyniad yr Eglwys, ynghyda memrwn ac arno enwau'r Pwyllgor; hefyd botel fechan arall, yn cynnwys y darnau, deuswllt, swllt, chwech, ceiniog, a ffyrling, ac a'u dododd mewn lle a naddesid yn y garreg. Yr oedd holl draul yr adeilad yn £4,619 6s. 5c. Cysegrwyd hi (yn ddi—ddyled) ar y 4ydd o Fai, 1876. Y curad y pryd hwn ydoedd y Parch. John Morgan sy'n awr yn Edeyrn; dilynwyd ef gan y Parch. John Morgan Jones; ac yn olynydd iddo yntau daeth y Parch. David Lloyd Jones.

Ar yr 1leg o Awst, 1884, caed caniatad oddiwrth yr awdurdodau i wahanu trefi'r Gest ac Uwch y Llyn —sef Ynyscynhaiarn—oddi wrth Griccieth a Threflys, gan eu gwneuthur yn un plwyf at wasanaeth eglwysig, a gwnaed y Parch. D. Lloyd Jones yn ficer. Yn 1888 symudodd Mr. Jones i fywoliaeth Amlwch, a dilynwyd ef gan y Parch. Llewelyn R. Hughes, M.A., yr hwn oedd ar y pryd yn gurad yng Nghaernarfon. Ar yr 21ain o Ragfyr, 1908, gwnaed Porthmadog yn fywoliaeth ar wahan i'r Ynys—cyn hynny nid ydoedd ond Eglwys Dosbarth (District Church), a'r Ynys yn Eglwys y Plwyf, ym mywoliaeth Ficer Criccieth. Yn y flwyddyn 1889 adeiladwyd Ficerdy, ar y draul o £1,563, 15s. 8c. Yn y flwyddyn 1897, anrhegodd Mr. F. S. Percival yr eglwys ym Mhorthmadog â Festri, a Thwr, a chwech o glychau ynddo, y rhai a gysegrwyd yn 1900. Ymhen dwy flynedd ychwanegwyd dwy gloch arall; cyfanswm y drauli Mr. Percival, oddeutu £3,000. Yn 1899 adeiladwyd Neuadd Eglwysig yn Terrace Road, ar y draul o £1,399 18s., a chysegrwyd hi'r un amser a'r clychau. Cynhelir yn y neuadd hon wasanaeth Saesneg ar nos Suliau, a chyfarfodydd eraill perthynol i'r Eglwys yn ystod yr wythnos.

Yn 1902 ymadawodd y Parch. Ll. R. Hughes i Landudno, a dilynwyd ef gan y Parch. J. E. Williams, M.A., oedd yn ficer ym Mhont Ddu.

Yn 1903—4, trwy garedigrwydd Mr. Griffith Owen, Bryn Glaslyn, dechreuwyd ar y gwaith o gasglu gwaddoliad er mwyn codi cyflog y ficer i £200, a sicrhawyd i'r amcan y swm o £1,400 (ond sydd erbyn hyn yn £2,000), a gallwyd drwy hyn wneuthur Porthmadog yn fywoliaeth ar wahan i Ynyscynhaiarn, yr hyn a wnaed yn niwedd 1908, er galluogi Mr. Williams i gyfyngu ei wasanaeth i Borthmadog er nad i dref Porthmadog yn unig.

Y flwyddyn ddiweddaf symudwyd ymlaen i adeiladu eglwys ym Mhorth y Gest. Rhoddwyd y tir yno gan Arglwydd Harlech, ac ar y 24ain o Ionawr, 1912, gosodwyd y garreg sylfaen. Pwyllgor y symudiad ydynt: Capten Jones, Borth; Mr. A. Thomas, Mr. G. Yates, Mr. William Jones, a'r Parch. J. E. Williams, M.A. Ar gyfer y Cymry'n bennaf yr adeiladwyd Eglwys Sant Ioan. Y mae gwasanaethau deg y bore a chwech yr hwyr ar y Sabathau, yn cael eu cynnal yng Nghymraeg.

Gellir dweyd fod holl draul yr Eglwys ym Mhorthmadog—gan adael allan roddion hael Mr. Percivaltua deng mil o bunnau.

Rhif y cymunwyr, y Pasg, 1912, 400. Aelodau'r Ysgol Sul, 250.

Pwyllgor yr Eglwys—Cadeirydd: Lieut. Colonel J. S. Hughes, V.D. Trysorydd: Mr. W. H. Edwards. Ysgrifennydd Mr. A. G. Edwards.

Clerigwyr:

Y Parch. J. E. Williams, M.A.
Y Parch. R. Hughes, M.A.
Y Parch. W. Walter Jones, B.A.
Y Wardeniaid.—Mr. D. Breese, Mr. R. Parry.

PENNOD IV.
ADDYSG.

Hyfforddia blentyn ym mhen ei ffordd;
A phan heneiddio nid ymedy â hi.
Pennaf peth yw doethineb; cais ddoethineb:
Ac a'th holl gyfoeth cais ddeall.
Dyrchafa di hi, hithau a'th ddyrchafa di;
Hi a'th ddwg di i anrhydedd, os cofleidi hi.
Gwyn ei fyd y dyn a gaffo ddoethineb,
A'r dyn a ddygo ddeall allan.
Gwell yw ei marsiandiaeth hi na marsiandiaeth o arian,
A'i chynnyrch hi sydd well nag aur coeth.
Gwerthfawrocach yw hi na gemau:
A'r holl bethau dymunol nid ydynt gyffelyb iddi.
Hir hoedl sydd yn ei llaw ddehau hi;
Ac yn ei llaw aswy y mae cyfoeth a gogoniant.
Ei holl lwybrau hi ydynt heddwch. —Solomon

YR YSGOLION BORE.

ADDYSG.—Yr Ysgolion Bore—Yr Ysgol Frytanaidd—Yr Ysgol Genedlaethol—Brwydr y Bwrdd Addysg—Wedi'r Frwydr—Yr Ysgolion presennol—Yr Ysgolion Uwchraddol.

FE ellir dweyd un peth am Borthmadog nas gellir ei ddweyd am bob tref, sef yw hynny, na bu hi erioed yn ddi-grefydd, nac ychwaith yn ddi-addysg, a hynny'n bennaf o herwydd ei hagosrwydd at Dremadog; ac hefyd, am mai tref ieuanc ydyw. Tremadog yw ei mham: o honi hi y deilliodd. Hi oedd ei thref marchnad; yno y cynhelid ei llysoedd, ei chymanfaoedd yno hefyd yr addolai ei phobl, ac yr addysgid ei phlant.

Yr oedd ysgol ddyddiol wedi ei sefydlu yn Nhremadog er y flwyddyn 1816. Prif sylfaenwyr yr ysgol honno oeddynt: Mr. John Williams, Tywyn (Tuhwnt i'r Bwlch); y Parch. John Jones; Mri. Robert Jones, Madock Arms; William Morris, masnachydd; a William Williams, Y Siop. Bu gryn siarad cyn ei chychwyn ar ba gynllun i'w gweithio, pa un ai ar y Bell neu y Lancastrian, neu fel yr adnabyddid y ddwy gyfundrefn yn well ar ol hynny,—y Genedlaethol a'r Frytanaidd. Y diwedd fu, myned a'r achos i'w benderfynu at Mr. Madocks; rhoddodd yntau y flaenoriaeth i'r cynllun Brytanaidd, gan roddi caniatad i'w chynnal yn Ystafell y Neuadd. Dodrefnwyd y lle'n gyfaddas. Cafwyd rhodd o wersi oddi wrth y Fam Gymdeithas yn Llunden, a daeth gŵr o Loegr yno i gyfarwyddo'r athro, Mr. John Wynn, brodor o Gaernarfon—yn y gyfundrefn addysg. Yr unig ysgol yn y cwmpasoedd y pryd hynny ydoedd un Genedlaethol yn Llanystymdwy, ag un R. Davies yn athro arni. Pan sefydlwyd Ysgol Tremadog daeth iddi blant o Benrhyndeudraeth, Beddgelert, Nant Gwynant, Nant y Bettws, Brynengan, y Garn, Criccieth, a rhai o Lanystymdwy, fel na bu'n hir cyn dod yn ysgol bwysig a'r fwyaf blodeuog yng Ngogledd Cymru.^[7] Yr oedd hynny cyn i'r Llywodraeth gymeryd addysg fel rhan briodol o'i gwaith. Ni roddwyd grant tuag at addysg hyd y flwyddyn 1833, ac ugain mil a roddwyd y pryd hynny.

Bu Mr. John Wynn yn Nhremadog am flynyddoedd; dilynwyd ef gan Cornelius Stovin—Sais o Sir Lincoln; John Parry (Treborth wedi hynny); D. Morgan Williams,—gwr a ddaeth i gryn sylw fel pregethwr o nôd gyda'r Bedyddwyr, ac a fu'n olynnydd i'r enwog Robert Hall yn Leicester; ac un Jonah Jones.

YSGOLION CYNTAF PORTHMADOG.

Yr ysgol gyntaf ym Mhorthmadog, yn ol pob hanes, yw yr un a gadwai'r hen forwr dyddorol William Griffith, ym Mhen y Cei, wrth ochr y Grisiau Mawr. Morwriaeth yn bennaf a ddysgai efe. Nid oedd gan yr hen lanc, druan, ond un ystafell at ei holl wasanaeth—i gadw ysgol, gwneud ei fwyd, golchi a phobi, byw a chysgu ynddi. Cysgai mewn hammock a grogid wrth y nenfwd. Ei flasusfwyd fyddai penwaig a wynwyn, wedi eu ffrio neu eu briwlio yn nanedd y grât. Ond er ei holl hynodion, efe ddysgodd y tô cyntaf o forwyr Porthmadog mewn morwriaeth. Yn yr ystafell honno y bu'r Bedyddwyr Albanaidd yn addoli gyntaf; ond ychydig o gyfathrach a fu rhwng yr athraw â'r crefyddwyr, ac ychydig o fendith a ddymunodd ar eu rhan.

Y cofnodiad nesaf sydd gennym am addysg yw mewn cytundeb a wnaeth swyddogion eglwys Salem â'i gweinidog cyntaf,—y Parch. Henry Rees. Wele'r cytundeb:—"Mewn cyfarfod o'r pwyllgor sydd a'u henwau isod, a gynhaliwyd yng Nghapel yr Annibynwyr ym Mhorthmadog 11eg o Ionawr, 1830, cytunwyd ar y penderfyniad canlynol:—"Ein bod yn barod i ymrwymo i sicrhau y swm o ugain punt am y flwyddyn yn diweddu 11eg o Ionawr, 1831, i Mr. Henry Rees, a thanysgrifio'n gyfartal cydrhyngom unrhyw swm y gall cyfraniadau'r plant yn ystod yr amser fod yn fyr o'i gyrraedd, os yr ymgymera Mr. H. Rees a chynnal ysgol ddyddiol yn y capel, lle y gall unrhyw nifer o blant—heb fod dros 40 o rif ar yr un adeg—o ddewisiad y pwyllgor, gael eu dysgu mewn sillebu, darllen, ysgrifennu, a rhifyddiaeth. Y gwaith i'w wneud yn Saesneg.

J. S. SHAW, Cadeirydd.

John Williams, William Roberts, Thomas Jones, Daniel Morris, James Evans, Robert Ellis, John Watkins, David Richards, David Jones, Evan Evans, Henry Jones, Griffith Lloyd, Henry Hughes, John Griffith, Robert Griffith, W. Williams, Parch. John Evans, J. C. Paynter, Robert Griffith.^[8]

Yr wyf wedi methu canfod am ba hyd y cynhaliwyd ysgol ddyddiol yng nghapel Salem.

YR YSGOL FRYTANAIDD.

Adeiladwyd y gyntaf.1838
Adeiladwyd un newydd 1869

Prif Athrawon.—Mr. Good, Mr. Morris Davies (1844-49). Mr. Evan Jones, Mr. Rhys Roberts, Mr. R. W. Jones, Mr. Hancock, Mr. Owen Griffith, Mr. John Williams (1864-73), Mr. Hugh Jones (1873-77).

Prif Athrawon Adran y Babanod.—Miss Ellen Owen (1870 -71), Miss Rachel A. Williams (1872-73), Miss Ford (1873-77). Tua'r flwyddyn 1843 ymgynhullodd goreugwyr Tre a Phorthmadog ynghyd, i ystyried y priodoldeb o adeiladu ysgol. Y prif symudydd gyda hyn eto ydoedd Mr. John Williams, Tuhwnt i'r Bwlch. Penderfynwyd adeiladu un mewn man cyfleus, cydrhwng y ddwy dref, a dewiswyd Bont Ynys Galch fel lle canolog. Codwyd yr ysgol yn y fan lle y saif y Queen's Hotel arno'n awr. Wedi ei naddu ar garreg ar wyneb yr adeilad yr oedd geiriau Solomon: Train a child in the way he should go; and when he is old, he will not depart from it."

Yr ysgolfeistr cyntaf ag y mae gennym fawr o fanylion yn ei gylch ydoedd y llenor coeth Mr. Morris Davies—Bangor wedyn—er fod un, os nad dau, wedi bod o'i flaen. Cariai'r ysgol ymlaen ar ei gyfrifoldeb ei hun. Yr oedd yr ysgol i fod yn rhydd oddi wrth bob math o enwadaeth, a phleidiaeth. Bu Mr. Davies yn cadw ysgol cyn hyn ym Mhont Robert, y Fallwyd, a Llanfyllin. Credaf y gellir cymeryd yr hysbysiad a ganlyn o'i eiddo i drigolion Llanfyllin fel ei gynllun o gario'r ysgol ymlaen ym Mhorthmadog:—Morris Davies respectfully informs the Public that he intends opening a School at Llanfyllin on Monday, the 6th of March, 1826. Terms: Reading per quarter, 3/—; Writing, 5/—; English Grammar, 6/—; Arithmetic and Book—keeping, 7/—; Geometry and Mensuration, 10/—; Entrance, 1/—. The School will be conducted upon the old system, and the most scrupulous attention will be paid to the Instruction and the Morals of the Children.

Nis gellir dweyd fod Mr. Davies yn batrwm o ysgolfeistr. Yr oedd yn ddyn llawer rhy addfwyn a thyner i lywodraethu plant yr oes honno. Er ei fod yn meddu ar lawer o ragoriaethau, eto ni feddai yr un hanfodol i ysgolfeistr, sef y ddawn ddisgyblaethol. Mewn ysgrif faith ar Mr. Davies, dywed y Parch. D. Rowlands, M.A., Bangor, am dano:—"Gyda'i hynawsedd a'i fedrusrwydd i ganu y cydymdeimlad a ddengys yn ei emynnau i blant a'u natur a'u hysbryd, ynghyda'r awyddfryd a deimlai gŵr mor gydwybodol âg ef am ddwyn ei ysgolheigion ymlaen, y mae'n rhaid fod ysgol Mr. Morris Davies y dyddiau hynny yn ysgol dda. Ar yr un pryd, gan ei fod mor araf yn ei symudiadau, ac heb y fantais o gael training priodol i'r gwaith, nid ydym yn synnu fod un o'r inspectors, wedi arolygu yr Ysgol Frytanaidd oedd o dan ei ofal, yn dweyd wrth Mr. Williams, Tuhwnt i'r bwlch, He may be a good scholar but he is not a good teacher.'"^[9]

Er hynny gwnaeth waith rhagorol, a rhoddir iddo dystiolaeth uchel gan rai a fu o dan ei addysg. Yr oedd yn hynod o ofalus a pherffaith yn ei ffyrdd, er yn hollol ddiymhongar. Gallasai fod wedi cyrraedd safleoedd uchel o ran ei alluoedd; ond "Os cai ymborth a dillad," ebe Mr. Rowlands, a modd i gyfranu ychydig at waith yr Arglwydd Iesu ac i bwrcasu ambell lyfr, a hamdden i ddilyn ei hoff efrydiau, yr ydoedd efe yn ddiolchgar iawn, ac yn berffaith foddlawn i bobl gael y gofalon a'r anturiaethau, ynghyd ag unrhyw wobrwyon a allent ennill trwyddynt.'

Gadawodd Mr. Davies Borthmadog, a'r swydd o ysgolfeistr, i fyned i Fangor. Wedi ei ymadawiad ef ymunodd y rhai oedd â chyfrifoldeb addysg arnynt i gael ysgolfeistr cyflogedig; a phenodwyd Mr. Evan Jones—brodor o Ddolgellau, a ddechreuodd bregethu gyda'r Methodistiaid, ond a fu farw'n ieuanc.

Yn y flwyddyn 1851 cawn fod y Pwyllgor yn gohebu âg Eben Fardd. Yr oedd Eben, wedi bod yn cadw ysgol yng Nghlynog am dros 22 mlynedd; ond ar y 3ydd o Ragfyr, 1849, derbyniodd lythyr oddi wrth y Ficer, yn ei hysbysu nas gallai barhau'n athraw yno'n hwy, oni ddeuai'n gymunwr eglwysig. Ond yr oedd hynny'n fwy nas gallai Eben Fardd ei wneud. Gwell oedd ganddo golli yr ysgol na threisio'i argyhoeddiadau, ac hysbysodd y Ficer o hynny. Ni bu efe'n hir cyn i le arall gael ei gynyg iddo; a'r lle hwnnw ydoedd Ysgol Porthmadog. Y mae nodiadau Eben Fardd yn ei ddyddlyfr, yn y cysylltiad hwn, mor ddyddorol a gwerthfawr, fel nas gallaf ymatal rhag eu dyfynu yma, fel yr ysgrifennodd efe hwynt, ac fel y ceir hwynt yn Wales (O. M. E.), Cyf. iv.:— Feb. 11th, 1852. At Sportsman,^[10] Messrs. Wm. Owen, and Robert Jones, Madoc, here for the night. Authorized them to propose me for the school.

Feb. 16th. Letter from Robert Jones, stating my unanimous appointment by the committee to the Portmadoc School. Chairman, D. Williams, Esq., Broneryri, who with S. Holland, Esq., also in my favour, are the trustees of the school.

Feb. 25th. At Broneryri with the Committee; agreed to accept the school. £80 guaranteed, with an understanding that I should attend the Borough Road School for one month previously.

March 1st and 2nd. (Bangor) with Mr. Phillips, on his advise gave up.

March 9th.

Poor Robert Jones here all the way from Portmadoc respecting my demur.

March 10th. Letters forwarded to D. Williams and Robert Jones, Esqrs., to entreat their consent to withdraw my Portmadoc engagement.

This renders my prospect very dark still, as I apprehend their angry disgust at this course, and further fear their displeasure.

May my good God who knows my heart and motives, touch their minds with sympathy and kind disposition to judge me favourably.

March 15th. Received a release from my Portmadoc engagement, couched in a very kind and courteous letter from David Williams, Esq., Broneryri.

March 22nd. Opened school (at Clynnog) on a new plan. 1852. General survey.

Engaged to accept the Portmadoc schoolmastership, and to go to London to qualify; was remonstrated with by the Clynnog people; opposition to my leaving; went to Bangor to consult Mr. Phillips, and advised to remain at Clynnog; got my Portmadoc engagement rescinded. £30 salary granted me by the Arvon Presbytery for five years.

Anfonodd Emrys hefyd lythyr o wahoddiad taer, ar iddo "fwrw ei goelbren ym mysg y Madogion.^[11] Nid oes raid i'r dyfyniadau uchod wrth nôd nac esboniad. Gwyddom ni heddyw, mai mwy fu ennill Cymru na cholled Porthmadog trwy i'r cytundeb uchod gael ei dynnu'n ol. Gwelir mai dyma'r pryd y cysylltwyd Ysgol Clynog â Methodistiaeth. Y "plan newydd" ydoedd agor ysgol i ddarparu myfyrwyr ar gyfer y weinidogaeth. Y gwr a benodwyd i'r swydd ym Mhorthmadog ydoedd Mr. Rhys Roberts,—a fu am gyfnod diweddaf ei oes yn swyddog elusenol a chofrestrydd yn Harlech.

Yn fuan wedi hyn, cododd nifer o foneddigesau'r ardal ysgol i'r babanod wrth dalcen yr ysgol, yr hon a brynwyd gan Bwyllgor yr ysgol gyhoeddus, gyda chynhorthwy y Committee of Council, pryd yr aeth yr addysg o dan y drefn Frytanaidd yn gyfangwbl, ac y galwyd yr ysgol yn Tremadoc British School. Cariwyd hi'n mlaen felly am amryw flynyddau, o dan lawer o anhawsderau. O'r diwedd, llesghaodd yr ymdrech a diflannodd y sêl dros addysg, a chauwyd yr ysgol.^[12] Yn y cyfamser nid oedd unrhyw fanteision addysg yn y lle ond a gyfrannai'r hen forwr ym Mhen y Cei.

Ymhen ysbaid, dechreuwyd cynnal ysgol yn Ystafell y Neuadd, Tremadog, gan Miss Evans (Mrs. Evans, brazier). Ymhen rhyw gymaint o amser ar ol hyn, ail agorwyd Ysgol Bont Ynys Galch—y tro hwn gan yr Ymneillduwyr yn unig. Ond ni bu ei llwyddiant fawr well na'r troion cynt. Ni roddai'r Ymneillduwyr y gefnogaeth ddyladwy iddi. Yr oedd y gwahanfur enwadol yn rhy uchel iddynt allu edrych drosto, ac ni welai'r mwyafrif o honynt unrhyw werth yn yr athrawon, oni byddent "o'n henwad ni." Yn y flwyddyn 1857, adeiladodd yr Eglwyswyr yr Ysgol Genedlaethol, yn y man cyfleus y saif arno heddyw; a phan agorwyd Ffordd Haearn y Cambrian, yn y flwyddyn 1867, aeth safle'r Ysgol Frytanaidd yn anfanteisiol iddi, gan yr ofnai llawer o rieni anfon eu plant iddi, o herwydd ei hagosrwydd i'r rheilffordd.

Ymhen tua deng mlynedd wedi adeiladu'r Ysgol Genedlaethol, daeth cefnogwyr y Frytanaidd i weled eu bod yn colli yn eu dylanwad wrth aros yn y lle'r oeddynt. Yr oedd cyflwr yr adeilad hefyd yn dirywio, a phenderfynasant, os oeddynt am ddilyn ymlaen gyda'r ysgol, fod yn rhaid iddynt symud i le mwy manteisiol. Penderfynwyd ar y cwrs diweddaf, nid oddiar elyniaeth tuag at yr Ysgol Genedlaethol, ond o herwydd y teimlai'r arweinwyr fod yn ddyledswydd arnynt ddarparu addysg na chynhwysai egwyddorion unrhyw blaid grefyddol neillduol.

Hefyd, yr oedd un ysgol yn annigonol i gyfarfod ag angen y gymdogaeth. Yn nechreu'r flwyddyn 1868 gwerthwyd Ysgol Bont Ynys Galch am £325, ac ar y 30ain o Ionawr, cynhaliwyd cyfarfod yng nghapel Salem i egluro'r safle. Gwnaed hynny gan Mr. R. Rowland. Yr oedd y tir tuag at adeiladu ysgol newydd wedi ei sicrhau gan Mr. David Williams. Rhwng yr arian a gawsant am yr hen ysgol, a rhôdd y Llywodraeth tuag at adeiladu un newydd, yr oeddynt yn fyr o £450 tuag at gyrraedd yr amcan, a chodi adeilad gwerth £1,200. Cafwyd addewidion yn rhwydd yn y cyfarfod. Ymhlith y cyfranwyr yr oedd y Parch. W. Ambrose, £10; Mri. J. H. Williams, £20; William Jones, chandler, £10; Mrs. Jones, eto, £10; Mri. Thomas Parry, £10; Peter Jones, surveyor, £5; John Roberts y Felin, £5; John Lewis, plumber, £10; Capten G. Griffiths, £10 10s.; Capten Thomas Jones, shipper, £5; y Parch. Thomas Owen, £5; Mri. R. Rowland, £5; Daniel Williams, £5; Owen Hughes, £2; A. Ellis, £5; Richard Hughes, £4.

Aed ymlaen i adeiladu ysgol newydd a gynhwysai 274 o blant. Yn y cyfamser, addysgid y plant yn y Neuadd Drefol, hyd orffeniad yr ysgoldy newydd yng Ngorffennaf, 1869.

YR YSGOL GENEDLAETHOL.

Adeiladwyd 1857
Eangwyd .1868

Prif Athrawon. Mr. Malcolm, Mr. Griffiths, Mr. Maddern, Mr. Richard Grindley, (1863—78).
Adran y Babanod.—Miss Hawkridge (1868—70), Miss K. Jones (1871—76), Miss E. Parry (1876—77).
Ysgrifennydd.—Mr. John Thomas (1857—78).

Pan ail agorwyd Ysgol Frytanaidd Bont Ynys Galch, ni fynnai'r Eglwyswyr wneud dim â hi, a phenderfynasant edrych am fan cyfleus a gyfarfyddai â chynnydd y boblogaeth; ac yn y flwyddyn 1857 adeiladwyd Ysgol Snowdon Street, yr hon a ddygid ymlaen o dan y gyfundrefn Genedlaethol. Ei phrif sefydlwyr oeddynt:—Mr. Edward Breese, Major Mathew, Mr. J. Humphreys Jones, Mr. John Thomas, ac Alltud Eifion. Byr a fu arhosiad y tri ysgolfeistr cyntafMr. Malcolm, Mr. Griffiths, a Mr. Maddern. Bu'r diweddaf farw ar yr 8fed o Fedi, 1863. Ar y 18fed o Fedi, penodwyd Mr. Richard Grindley, Is—athraw Ysgol Genedlaethol Caernarfon, yn olynydd iddo. Dechreuodd Mr. Grindley ar ei ddyledswyddau ym Mhorthmadog ar y 5ed o Hydref. Cyfartaledd y presenoldeb yn yr ysgol gymysg am yr wythnos gyntaf iddo ydoedd 116. Bu dyfodiad Mr. Grindley yn gaffaeliad mawr i'r ysgol: yr oedd ei brofiad, a'i ddisgyblaeth fanwl, yn ennill iddo barch a dylanwad yn y dref a'r cylch, a daeth yn fuan 1 gael ei gydnabod fel un o athrawon goreu y broydd. Cynhyddai rhif yr ysgolheigion yn feunyddiol, fel erbyn yr wythnos olaf o Ragfyr, 1864, yr oedd cyfartaledd y presenoldeb wedi codi i 251. Am ansawdd yr ysgol, dywed Mr. D. Thomas, Arolygydd y Llywodraeth, yn ei adroddiad am 1865:—"Y mae ansawdd yr ysgol hon yn dda iawn, ac yn glod i'r rheolwyr a'r athrawon. Y rhannau mwayf anfoddhaol o'r gwaith ydyw y Llawysgrifen a Sillebu y Safonau uchaf."

Erbyn y flwyddyn 1871—blwyddyn brwydr y Bwrdd Addysg yr oedd cynnifer a 425, gan gynnwys Ysgol y Babanod, ar y llyfrau. Derbyniwyd y flwyddyn honno grant y Llywodraeth, £150; tanysgrifiadau, £47; cyfraniadau'r plant, £105. Wele enwau'r athrawon:—Richard Grindley, athraw trwyddedig; R. E. Williams, athraw cynorthwyol; John Roberts, P.T., iv.; Owen Roberts, P.T., ii.; Wm. Davies, P.T., ii.; Wm. Thomas, P.T., ii.; Richard Roberts, C; Robert Humphreys, C.

Athrawes y Gwniadwaith: Miss Mary A. Eccles.

BRWYDR Y BWRDD ADDYSG.

Pan basiwyd Deddf y Bwrdd Addysg, yn 1870, daeth tair elfen bwysig i mewn i lywodraeth addysgol y wlad, sef oedd y rheiny,—Treth leol orfodol, cynrychiolaeth awdurdod leol, ynghyda gorfodaeth ar bob plentyn i fynychu'r ysgol. Yr oedd y Bwrdd Ysgol i sefydlu ysgolion mewn mannau lle nad oedd y cyfleusderau addysg yn ddigonol, neu pan wneid cais am un gan yr etholwyr. Pan ddaeth y Ddeddf uchod i rym yr oedd cefnogwyr yr Ysgol Frytanaidd, a chefnogwyr addysg rydd ym Mhorthmadog, yn awyddus i'w mabwysiadu; a'r un modd rheolwyr yr Ysgol Genedlaethol ar y cyntaf. Yn nechreu Tachwedd ymwelodd boneddwr, oedd yn dal cysylltiad âg addysg, â Phorthmadog, i egluro'r Ddeddf, a chyffesai'r ddwy blaid mai mantais a fuasai mabwysiadu'r Bwrdd.

Yn nechreu'r flwyddyn 1871 cynhaliwyd cyfarfod i'r diben o anfon cais am dano. Yr oedd y Parch. Daniel Rowlands, M.A., wedi ei wahodd i'r cyfarfod i egluro'r Ddeddf. Cynhygiodd y Parch. William Ambrose:—"Fod y cyfarfod yn ystyried ei bod yn ddymunol anfon cais am gael Bwrdd Addysg yn y plwyf.' Cefnogwyd Mr. Ambrose gan y Parchn. William Jones a Thomas Owen. Ceisiodd y Parch. D. Rowlands annerch; ond gwrthwynebai Mr. Homfray, Mr. R. Isaac Jones, a'r Parch. Henry Jones (clerigwr), ar y tir nad oedd Mr. Rowlands yn drethdalwr yn y plwy. Cynygiodd Mr. R. I. Jones welliant i'r cyfarfod, sef, —

"Fod y cyfarfod yn gwrthod anfon cais am Fwrdd Addysg."

Cefnogwyd ef gan Mr. Lewis Hughes. Pleidleisiodd saith ar hugain dros y gwelliant, a saith a deugain dros y cynygiad gwreiddiol—mwyafrif o ugain. Wedi. hynny anerchwyd y cyfarfod gan y Parch. D. Rowlands.

Er i'r cyfarfod hwnnw basio gyda mwyafrif o blaid, penderfynodd Mr. R. Isaac Jones a'i bleidwyr gyhoeddi cyfarfod arall i'w gynnal ymhen ychydig amser. Yn y cyfarfod hwnnw, o dan arweiniad Mr. Jones, pasiwyd eu bod yn condemnio gwaith y cyfarfod blaenorol. "Bwgan y Dreth" oedd ei brif arf, a thriniodd ef yn ddeheuig. Yr oedd y cyfarfod yn un pur gynhyrfus. Aeth Mr. R. Rowland yno i'w rhybuddio o'u hafreolaidd-dra, gan eu hannog i ymbwyllo; er hynny troi'n glust—fyddar i Mr. Rowland a ddarfu'r cyfarfod, a phasio i anfon y penderfyniad i'r awdurdodau i Lunden. Achosodd hyn gryn gynhwrf a brwdfrydedd yn y dref.

Ar y 3ydd o Fawrth, 1871, cynhaliwyd Festri, trwy orchymyn swyddogol Clerc y Gwarcheidwaid, yn ystafell y Neuadd Drefol, i gymeryd llais y trethdalwyr o berthynas i fabwysiadu'r Ddeddf. Llywyddwyd gan Mr. Edward Breese, ac eglurodd amcan y cyfarfod mewn modd eglur a diduedd. Yr oedd trefniadau'r cyfarfod wedi eu cwblhau'n flaenorol. Cynnygiodd Mr. W. E. Morris, a chefnogodd Mr. William Jones, chandler,

"Ym marn y cyfarfod, fod yn angenrheidiol mabwysiadu Bwrdd Ysgol yn y plwyf.'

Cynygiwyd gwelliant gan Major Mathew, y Wern, a chefnogwyd yntau gan Mr. J. Humphreys Jones:—"Ym marn y cyfarfod hwn, nad ydyw na doeth nac angenrheidiol ffurfio Bwrdd Ysgol yn y plwyf hwn."

Wedi dadleu brwd, rhoddwyd y gwelliant i bleidlais y cyfarfod, yn gyntaf drwy godi deheulaw; ac ebe Ioan Madog:—

"Daliwch i godi'ch dwylaw,
Purion peth i droi'r dreth draw."

Yna "rhanwyd y tŷ," drwy orchymyn i bleidwyr y gwelliant sefyll ar un ochr i'r neuadd, a phleidwyr y cynnygiad gwreiddiol" sefyll yr ochr arall. A'r gwelliant a orfu.

Ond ni fynnai pleidwyr y Bwrdd fod y cyfarfod hwnnw yn arddanghosiad teg o wir deimlad y trethdalwyr, a gofynasant am poll.

Cynhaliwyd yr etholiad ar ddydd Gwener, y 17eg, a chafodd y rhai a'i hawlient weled nad oedd pethau cynddrwg ag yr ymddanghosent eu bod bythefnos cyn hynny. Allan o 750 o drethdalwyr, pleidleisiodd 648. Wele'r modd y pleidleisiasant:—

			Mwyafrif
	Yn erbyn	Dros	Yn Erbyn	Dros
Porthmadog	197	189	8
Borth y Gest	72	34	38
Pentrefelin	27	20	7
Tremadog	51	58		7
Cyfanswm	347	301	53	7

Gwelir mai'r mwyafrif yn erbyn y Bwrdd Ysgol ydoedd 46; ac y mae'n ddyddorol sylwi mai yn Nhremadog yn unig y caed mwyafrif o'i blaid. Priodolid y gwrthodiad i Fwgan y Dreth, a chyflwr llewyrchus yr Ysgol Genedlaethol—a'r Ysgol Frytanaidd erbyn hyn. Ebe Alltud Eifion am y dreth:—

Pwy wyr beth fydd y dreth drom, A'i dwrn ofnadwy arnom?"

WEDI'R FRWYDR.

Wedi i'r etholiad fyned heibio, ac i'r brwdfrydedd dawelu, aeth addysg ymlaen yn weddol esmwyth, er y teimlai amryw nad oedd y trethdalwyr wedi rhoddi'r ystyriaeth ddyladwy i'r cwestiwn. Yr oedd cymaint wedi ei wneuthur o bwnc y dreth gan wrthwynebwyr y Bwrdd fel ag i greu rhagfarn mawr ym meddyliau'r dosbarth mwyaf anwybodus, heb ystyried gwir deilyngdod yr achos. Credent hwy—yn eu hanwybodaeth, y mae'n sicr—fod ceiniog yn yr wythnos dros blentyn pump neu chwech oed, a hanner coron dros y plentyn deg neu dair-ar-ddeg oed, yn ddigon i dalu holl gostau'r ysgol, pryd mewn gwirionedd nad ydoedd arian y plant yn ddigon i dalu i'r athrawon cynorthwyol, heb son am gyflogau'r prif athrawon a chostau'r adeiladau. Ni sylweddolent hwy drymed oedd y draul ar ysgwyddau caredigion addysg, y rhai oedd wedi cyfrannu ugeiniau o bunnau tuag at yr amcan.

Ond yn araf caed addfedrwydd i symud ymlaen am Fwrdd Ysgol, a daeth amryw o'i wrthwynebwyr pennaf yn bleidwyr iddo. Y cam cyntaf tuag at hyn, wedi'r etholiad yn 1871, ydoedd gwaith Pwyllgor yr Ysgol Frytanaidd, yn nechreu'r flwyddyn 1877, yn anfon hysbysiad i'r Awdurdodau Addysg yn Llunden, o'u penderfyniad i gau'r ysgol i fyny ymhen chwe' mis. Yn y cyfamser, penodwyd Mr. William Davies, o Goleg Cheltenham (Golan yn awr), yn brif athraw yr Ysgol Frytanaidd.

Yn wyneb y penderfyniad uchod, gwelwyd y byddai un ysgol yn annigonol i gyfarfod âg anghenion y dref a gofynion Deddf Addysg 1876, a deuwyd i'r penderfyniad mai doeth fyddai cymeryd llais y trethdalwyr unwaith eto ar y priodoldeb o fabwysiadu'r Bwrdd Addysg. Tuag at gael sicrwydd am rif y plant yn y plwyf—plant rhwng tair a phedair ar ddeg oed—penodwyd gwr cymhwys i fyned oddiamgylch i wneuthur ymchwiliad. Cafwyd fod 1,111 o blant yn y plwyf 851 yn mynychu'r ysgolion, a 260 yn absenoli eu hunain.

Mewn Festri Blwyfol a gynhaliwyd yn nechreu Ebrill, 1877, cynhygiodd Dr. Jones Morris, ac eiliwyd ef gan Capten Jones—eu bod i ffurfio Bwrdd Addysg. Pasiwyd y penderfyniad bron yn unfryd, heb ond tri yn ei erbyn, sef oedd y rheiny—y Parch. John Morgan, curad Porthmadog, Mr. R. I. Jones, a Mr. John Jones, Tyddyn Adi.

Ar y 19eg o Fehefin, ymgynhullodd pwyllgorau gwahanol ysgolion y plwyf i'r Ysgol Genhedlaethol, i gyfarfod â Mr. Jebb, Arholydd y Llywodraeth, er trafod y moddion goreu i gario addysg ymlaen yn y plwyf, ac er gwneud trefniadau i symud ymlaen am y Bwrdd. Penodwyd dyddiad yr etholiad i fod ar y 3ydd o Hydref. Ar y cyntaf yr oedd pymtheg wedi eu henwi fel aelodau cymhwys, tra nad oedd ond pump yn eisiau; ond ymneillduodd wyth cyn dydd yr etholiad. Yr enwau oedd yn aros oeddynt—E. S. Greaves, Robert Rowland, Owen Williams, Owen Morris, David Morris, David Roberts, a John Thomas. Y ddau ddiweddaf fu'n aflwyddiannus.

Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y Bwrdd ar y 18fed o Hydref, pryd yr etholwyd Mr. E. S. Greaves yn Gadeirydd, ac yr apwyniwyd Mr. John Thomas yn Ysgrifennydd.

YSGOLION Y BWRDD.

YSGOLION SNOWDON STREET.

Prif Athrawon.—Mr. Richard Grindley, 1878-93; Mr. Evan Evans, 1893.
Adran y Babanod.—Miss Mary Evans, 1878—86; Miss A. J. Richards, 1886—92; Miss Anne Williams, Ionawr, 1893.

YSGOL CHAPEL STREET.

Prif Athrawon.—Mrs. Katherine Humphreys, 1878—79; Miss Ellis, 1879—81; Miss A. Griffith, 1881.
Adran y Babanod.—Miss Anne Williams, 1887—92.

Yr Ysgrifenwyr.—Mr. John Thomas, 1878—87; Mr. W. Morris Jones, 1887—1903.

Er mabwysiadu'r Ddeddf, a sefydlu Bwrdd Addysg, nid oedd yr anhawsderau oll wedi eu goresgyn.

Gan fod dyled o uwch law £300 ar yr Ysgol Frytanaidd, ni dderbyniai'r awdurdodau hi. Yr oedd y chwe mis rhybudd wedi dyfod i fyny yn niwedd 1877, a'r ysgol yn gauedig, a'r un Genedlaethol mewn canlyniad wedi ei gorlenwi.

Ar y 14eg o Chwefrol, 1878, mewn cyfarfod a gynhaliwyd i ystyried y sefyllfa, penderfynwyd codi treth wirfoddol o swllt yn y bunt tuag at ddiddymu'r ddyled. Ond gan y cymerai casglu'r dreth beth amser, trefnodd y Bwrdd Ysgol i wahanu'r bechgyn a'r genethod oddi wrth eu gilydd, trwy agor ysgol i'r genethod yn y Neuadd Drefol ar y 4ydd o Fawrth—y bechgyn i aros yn Ysgol Snowdon Street. Yr athrawon yn y Neuadd Drefol oeddynt: Mrs. Katherine Humphreys, Miss A. Williams, a Miss Jane Roberts.

Ni bu raid i'r plant aros yn hir yn y Neuadd cyn i Ysgol Chapel Street gael ei hail agor yn Board School. Gwnaed hynny ar yr 28ain o Hydref, 1878. Bu Mrs. Humphreys yn brif athrawes ynddi hyd y 7fed o Fawrth, 1879, pryd y dilynwyd hi gan Miss Ellis. Ymadawodd hithau ar y 10fed o Ionawr, 1881, pryd y cymerwyd ei lle gan Miss A. Griffith, yr hon a leinw'r swydd hyd heddyw. Yn 1882 gwnaed yr Infant School bresennol. Yn flaenorol i hynny, mewn class-room yr addysgid y babanod. Athrawes y babanod ar y pryd ydoedd Miss Mary Evans, a pharhaodd yn y swydd hyd 1886, pryd y cymerwyd ei lle gan Miss A. J. Richards (Mrs. Pierce Roberts yn bresennol). Yn niwedd 1892 ymadawodd Miss Roberts, a phenderfynodd y Bwrdd ar fod i fabanod y ddwy ysgol—Snowdon Street a Chapel Street—i gael eu dysgu yn Ysgol y Babanod Snowdon Street, o dan ofal Miss Williams.

Yng ngwyliau'r haf, 1893, bu farw Mr. Richard Grindley, prifathro Ysgol Snowdon Street, wedi bod yn athraw ffyddlon yno am ddeng mlynedd ar hugain. Ym Medi, 1893, penodwyd Mr. E. Evans, prifathro Ysgol y Bwrdd, Cwmdâr, i fod yn olynydd iddo. Erys ef yn ei swydd hyd heddyw, yn fawr ei barch gan y plwyf, ac iddo air da gan ei gydnabod oll.

Nid oes ond un digwyddiad o bwys wedi cymeryd lle yn ddiweddar ynglyn âg addysg ym Mhorthmadog, sef troi Ysgol Snowdon Street yn Ysgol Uwch-Safonnol yn y flwyddyn 1909. Tylododd hyn Ysgolion Tremadog a Borth y Gest yn fawr, ac nid heb wrthwynebiad cryf yr anfonwyd plant y lleoedd hynny iddi.

YR YSGOLION PRESENNOL.

Ysgol Uwch-Safonnol Snowdon Street. Prifathraw, Mr. Evan Evans, a phedwar o athrawon trwyddedig. Cyfartaledd y presenoldeb, 170. Rhif ar y llyfrau, 194.

YSGOL CHAPEL STREET.

Prifathrawes, Miss A. Griffiths, a chwech o athrawon cynhorthwyol. Cyfartaledd y presenoldeb, 229. Rhif ar y llyfrau, 259.

YSGOL SNOWDON STREET (y Babanod).

Prifathrawes, Miss A. Williams, a phedair o athrawesau cynhorthwyol. Cyfartaledd y presenoldeb, 181. Rhif ar y llyfrau, 226.

YR YSGOLION UWCH-RADDOL.

Yr Ysgol Uwch-Raddol gyntaf y crybwyllir am dani ym Mhorthmadog ydyw Ysgol Misses Anne a Mary Rees—merched Dr. William Rees (Gwilym Hiraethog). Cynhelid yr ysgol yn y tŷ agosaf i gapel Salem,—siop Mr. W. Morris, fferyllydd, yn awr. Byr fu arhosiad y Reeses ym Mhorthmadog, ac ni pharhaodd yr ysgol ond am tua thair blynedd. Yr oedd hynny yn y 50's. Ystyrid yr ysgol hon yn un ragorol i ferched, a bu amryw o ferched mwyaf diwylliedig y cyfnod ynddi, yn eu plith Mair Eifion, a'r ddwy chwaer, Mrs. Capten J. Jones, y Borth, a Mrs. S. P. Owen, Porthmadog—y ddwy ddiweddaf eto'n fyw.

Yn y 60's symudodd Mr. George Davies, a gadwai Ysgol Ramadegol yn Nhremadog, i fyw i Borthmadog, a chariai yr ysgol ymlaen yn yr ystafell lle mae swyddfa argraffu Mri. Lloyd a'i Fab yn awr; ond symudodd oddi yno i dŷ yn y Park Square. Ystyrid hon hefyd yn ysgol ragorol, a throdd allan wyr grymus.

YSGOL LLWYN ONN.

Yr Athrawon.—Mrs. Davies, Mr. Davies, Mr. J. Hamer Lewis, B.A., 1877—88.

Wedi ymadawiad Misses Rees agorwyd Ysgol Llwyn Onn gan Mrs. Davies, priod Mr. Edward Davies, llech fasnachydd. Bwriedid ar y cyntaf i'r ysgol fod yn un i ferched, a pharhaodd felly tra bu Mrs. Davies yn ei chadw. Dilynwyd hi gan Mr. Davies, a throwyd yr ysgol yn un Ramadegol. Hoff feusydd Mr. Davies oedd Groeg a Lladin, a chodwyd yr ysgol i gryn sylw. Wedi ymadawiad Mr. Davies daeth Mr. J. Hamer Lewis, B.A., i'w chynnal, a daeth yr ysgol yn boblogaidd a llwyddianus. Derbyniodd llawer o'r rhai sydd erbyn heddyw wedi esgyn i safleoedd pwysig eu haddysg uwch-raddol yn yr ysgol hon.

YR YSGOL GANOLRADDOL.

(The County School).

Sefydlwyd 1893. Agorwyd Medi 3ydd, 1894. Prif hyrwyddwyr yr Ysgol Ganolraddol, a'r rhai a wnaethant fwyaf erddi, oeddynt Mr. Jonathan Davies, Dr. Samuel Griffith, Mr. J. E. Greaves, y Parch. Ll. R. Hughes, M.A., Dr. W. Jones Morris, a Mr O. M. Roberts.

Ysgrifennydd Mygedol, o Awst, 1893, hyd Mehefin, 1894, Mr. Jonathan Davies. Ysgrifennydd er Mehefin, 1894, Mr. W. Morris Jones.

Y Llywodraethwyr (Governors) presennol (1912).

Mrs. Casson; Miss Pugh Jones, Criccieth; Mri. Jonathan Davies; R. Davies, J. T. Jones, T. Burnell, Criccieth; William George, Criccieth; Thomas Griffith, Llanystymdwy; D. R. Thomas; y Parch. W. J. Nicholson; Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D.; Mri. J. Jones Morris; J. R. Owen, a J. Rhys Evans, M.A.

Y Prif Athraw.—Mr. J. Rhys Evans, M.A., late scholar of Christ College (Cantab), B.A. (London).

Athrawes.—Miss A. E. Griffith, B.A. (Wales).

Athrawon. Mr. W. H. Griffith, M.Sc. (Victoria), Mr. W. H Gibbon, B.A. (Wales), Hons. in Welsh,

Technical Instructor.—Mr. O. P. Hardy (City and Guild Diploma).

Singing.—Mr. J. C. McLean, F.R.C.O.

Telerau, £4 5s. y flwyddyn (yn cynnwys stationery). Rhoddir nifer o ysgoloriaethau bob blwyddyn, a enillir drwy arholiad. Hefyd rhoddir cynhorthwy (bursaries) tuag at gostau teithio, llyfrau, &c., y rhai a roddir yn ol amgylchiadau'r rhieni.

Llwyddiant yr Ysgol.

Scholarships and Exhibitions to the aggregate value of £1,600 won direct from the school.

Open Exhibitions for Mathematics at Queen's College, Cambridge, and Jesus College, Oxford.

20 Entrance Scholarships and Exhibitions at University Colleges (including First Places at Bangor and Aberystwyth).

12 County Exhibitions.

Central Board Certificates.

57 Honours (Distinctions in Higher Mathematics, Latin, English Literature, History, Welsh).

97 Senior (68 Distinctions), 121 Juniors (165 Distinctions), Civil Service. During 1912—13 three pupils were successful at Boy Clerks Examination, being placed 9th, 30th, and 40th, out of 800 candidates; one took first place in French and in Latin.

PENNOD V.

Y LLYWODRAETH LEOL.

"It seems to me a great truth, that human things cannot stand on selfishness, mechanical utilities, economics, and law courts; that if there be not a religious element in the relations of men, such relations are miserable, and doomed to ruin."CARLYLE.

Llys yr Ynadon—Swyddfa'r Heddgeidwaid—Llys y Manddyledion—Y Bwrdd Iechyd—Y Cyngor Dinesig—Etholiadau'r Cyngor Sir.

LLYS YR YNADON.

Y Clercod.—Mr. David Williams, 1859; Mr. Edward Breese, 1859—81; Mr. Randall Casson, 1881.

CYNHELID Llys Ynadon Eifionnydd ar y cyntaf yng Nghriccieth. Yn y flwyddyn 1825 symudodd i ystafell y Neuadd Drefol, Tremadog, lle y bu hyd y flwyddyn 1860, pryd y symudwyd i Borthmadog.

Yn yr amser boreol yr oedd pob Ynad Heddwch i feddu'r holl wybodaeth gyfreithiol angenrheidiol tuag at weinyddu'r swydd; ac o byddai rhyw waith clercyddol i'w wneud, yr oedd i gyflawni hynny ei hunan, neu fyned a'i glerc ei hun i'w ganlyn.

Yr wyf, er pob ymchwil, wedi methu cael allan pa bryd y penodwyd Mr. David Williams, Broneryri, i'r swydd o Glerc Ynadon Eifionnydd, ac a fu rhagflaenydd iddo ai ni bu. Nid oes dim cofnodion i'r perwyl yn Swyddfa'r Ynadon Porthmadog; gan hynny, anfonais i Swyddfa'r Sir; a chan fod y llythyr sy'n dilyn yn taflu goleuni ar hanes datblygiad y swydd o Glerc yr Ynadon, yr wyf yn ei roddi i mewn yma.

Clerk of the Peace's Office,

Carnarvon.,

Dear Sir,

I have your letter, and fear I cannot assist you.

As previously stated, in remote times the Justices (and they were then very few) brought their own clerks with them, and apparently charged what fees they liked.

In 1753 the Law required that the Quarter Sessions should prepare a Scale of Fees to be taken, and that it would be an offence for any Clerk to a Justice (or Justices) to demand higher fees than the Scale allowed. Subsequently in 1877, an Act was passed providing (1) That there should be only one Justices Clerk in each Petty Sessional Division, and (2) that he be paid by salary in place of Fees, and that the fees should be paid to the County Fund. From the above facts I think it more than likely that Mr. David Williams would be the first Justices' Clerk representing ALL the Justices of the Eifionnydd Division. You will see that, prior to 1877, the appointment of Justices' Clerk was purely a local affair, and as he was paid solely by fees and not by salary there would be no occasion for any record of his appointment being at the County Hall, nor would his name be likely to occur in the Accounts of the County.

Yours faithfully,

A. BODVEL ROBERTS.

Y mae sicrwydd i Mr. David Williams fod yn Glerc i holl Ynadon Eifionnydd am gyfnod lled faith; ac awgryma Mr. Charles E. Breese i Mr. Daniel Breese—ewythr Mr. David Breese—fod yn rhagflaenydd iddo, ond nid oes dim ar gael i gadarnhau hynny.

Y mae ym meddiant Mr. Christmas Jones, Tremadog, summons, o eiddo Mr. David Williams, i Alltud Eifion, yn ei rwymo i fod yn Gwnstabl Plwyf Ynyscynhaiarn; a chan fod hwn eto'n ddyddorol, ac yn dwyn cysylltiad â'r mater, dodaf hi yma.

County of Carnarvon to wit.

To Robert Isaac Jones of Tremadoc.

I do hereby summon you, to be and personally appear before such two of Her Majesty's Justices of the Peace for the said County as shall be present at the Town Hall at Tremadoc in the said County on Friday the 28th day of March instant in order to your being sworn in as Constable for the Parish of Ynyscynhaiarn in the said County, for the ensuing year, or until another Constable shall be sworn in your stead pursuant to the statute in such case made and provided. Herein fail not, as you will answer the contrary at your peril, and have you then this Warrant. Dated this 18th day of March in the Year One Thousand Eight Hundred and Forty Five.

DAVID WILLIAMS,

Clerk to the Magistrates Acting for the Division of Eifionydd. Sworn to the said Office of Constable for the Parish of Ynyscynhairan this 28th day of March, 1845. Before us

GRIFFITH OWEN, JNO. JONES.

Y cwnstabliaid uchod a gynorthwyent yr ynadon i gadw'r heddwch hyd ddyfodiad Deddf yr Heddgeidwaid 1856 i rym.

Wele'n dilyn enwau ynadon presennol Eifionnydd, ynghyda dyddiad eu penodiad:

Syr Arthur Osmond Williams, Barwnig, Castell Deudraeth, 27ain Hydref, 1877; John Ernest Greaves, Ysw., Arglwydd Raglaw, Bron Eifion, Criccieth, Hydref 1. 1879; R. M. Greaves, Ysw., Wern, 23ain o Chwefrol, 1882; J. A. A. Williams, Ysw., Aberglaslyn, 29ain o Dachwedd, 1886; Jonathan Davies, Ysw., Bryneirian, 9fed o Fehefin, 1898; Evan Bowen Jones, Ysw., Ynysfor, 8fed o Fehefin, 1901; William Watkin, Ysw., Muriau, Criccieth, Rhagfyr 1, 1902; Cadben G. Drage, Parciau, Criccieth, 15fed o Fai, 1905; F. J. Lloyd—Priestley, Ysw., Harddfryn, Criccieth, 16eg o Chwefrol, 1906; Milwriad J. S. Hughes, Llys Alaw, 27ain o Fai, 1907; D. Livingstone Davies, Y sw., M.D., Criccieth, 27ain o Fai, 1907; J. R. Owen, Ysw., Ael y Garth, 30ain o Ebrill, 1908; John Lewis, Ysw., Belle Vue, 30ain o Ebrill, 1908; y Gwir Anrhydeddus D. Lloyd George, A.S., Brynawelon, Criccieth, 30ain o Ebrill, 1908; David Fowden Jones, Ysw., Eisteddfa, Criccieth, 27ain o Fehefin, 1912; Richard Griffith, Ysw., M.D., Porthmadog, 27ain o Fehefin, 1912; William Morris Jones, Ysw. (Cadeirydd y Cyngor Dinesig, 1910—1913); y Parch. D. Collwyn Morgan (Cadeirydd Cyngor Glaslyn, 1910—1913); Richard Newell (Cadeirydd y Cyngor Dinesig, 1913).

SWYDDFA'R HEDDGEIDWAID.

Sefydlwyd 1860.

Arolygwyr (Inspectors).—William Jones, 1859; Cornelius Davies, 1859—83; Lewis Prothero, 1883—92.

Rhingyll Gweithredol (Acting Police Sergeant).—Owen Price (yn awr ar ei flwydd-dal), 1868—79.

Y Rhingylltiaid (Sergeants).—Thomas Samuel Rowlands, 1879—83; Thomas Williams, 1883—92; John Roberts, 1892—97; Thomas Jones, 1897—1908; D. M. Jones, 1908.

LLYS Y MAN DDYLEDION (County Court).

Cynhelid "Cwrt" ar y cyntaf mewn tŷ yn High Street. Y Registrar cyntaf oedd Mr. Richard Parry; dilynwyd ef gan Mr. J. Humphreys Jones. Symudwyd i'r hen Farchnad, ac oddi yno yn 1860 i Swyddfa'r Heddgeidwaid. Wedi marwolaeth Mr. J. Humphreys Jones, yn 1886, penodwyd Mr. Thomas Jones (Cynhaiarn) i'r swydd, yr hwn a'i gweinydda hyd heddyw.

Barnwr y Gylchdaith.—Mr. William Evans. Y Registrar.—Mr. Thomas Jones.

BWRDD IECHYD YNYSCYNHAIARN.

(Local Board of Health).

Y Cadeirwyr.—Mr. David Williams, 1858—60; Mr. J. W. Greaves, 1860—61; Mr. Edward Breese, 1861

Sefydlwyd y Bwrdd uchod o dan y Public Health Act, 1848, trwy orchymyn y Bwrdd Llywodraeth Leol, dyddiedig y 9fed o Dachwedd, 1857, a gyhoeddwyd mewn atodiad i'r London Gazette am y 4ydd o Chwefrol, 1858. Nodwyd rhif yr aelodau i fod yn naw, a'r 9fed o Fawrth i fod yn ddydd yr etholiad. Dewiswyd Mr. David Williams, Castell Deudraeth, i weinyddu'r swydd o returning officer. Yn yr etholiad cyntaf yr aelodau a etholwyd oeddynt—Mri. David Williams, Nathaniel Mathew, John Whitehead Greaves, Samuel Holland, Edward Windus Mathew, David Homfray, Charles Easton Spooner, John Humphreys Jones, a Thomas Christian.

Cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y Bwrdd ar ddydd yr etholiad, pryd yr oedd yr oll o'r aelodau'n bresennol, a dewiswyd Mr. David Williams yn Gadeirydd.

Mewn cyfarfod o'r Bwrdd, a gynhaliwyd ar y 5ed o fis Ebrill, penodwyd Mr. Strains yn Glerc, a Mr. W. E. Morris yn Arolygydd a Swyddog Iechyd (Surveyor and Inspector of Nuisance) am flwyddyn. Ond mewn cyfarfod a gynhaliwyd ar y 5ed o Orffennaf, yr un flwyddyn (1858), penderfynwyd gwneud i ffwrdd â gwasanaeth y ddau swyddog. Mewn cyfarfod o'r Bwrdd a gynhaliwyd ar y 18fed Hydref, 1858, penodwyd Mr. Job Thomas i lanw'r ddwy swydd. Gweinyddodd Mr. Job Thomas y swydd o Glerc hyd y cyntaf o Ionawr, 1883, pryd y dewiswyd Mr. John Jones, Caerdyni, Criccieth, i'r swydd—ac efe a'i gweinydda heddyw. Rhoddwyd arno ef y swydd o Glerc a Threthgasglydd. Cyn hynny, cesglid y Dreth Leol (y General District Rate) gan Mr. William Jones, Castle House; a Threth y Nwy gan Mr. William Robert Owen.

O'r flwyddyn 1883, hyd ei farw yn 1888, gweinyddai Mr. Job Thomas fel cynhorthwydd i Mr. J. Jones.

Cwynai'r cyhoedd yn fawr oherwydd y dull y cariai y Bwrdd uchod ei waith ymlaen. Ni chyhoeddai un amser ymron unrhyw adroddiad o'i weithrediadau, ac anfoddhaus iawn ydoedd y modd y dewisid yr aelodau. Gwneid hynny trwy i'r Ysgrifennydd hysbysu, ychydig cyn terfyniad tymhor yr aelodau, fod etholiad i gymeryd lle; ac enwai'r aelodau oedd yn diweddu eu tymhor. Yna cai'r trethdalwyr ychydig ddyddiau o amser i roddi rhybudd o bersonau eraill i lanw'r lle. Os na wneid hynny o fewn y dyddiau penodedig, gwnelai'r Bwrdd hynny ei hunan; ac os na byddai gwrthwynebiad i'r rhai a enwid, byddent yn etholedig. Ond cyn lleied o hysbysrwydd a roddid i'r etholiad fel y byddai'r amser wedi myned heibio cyn y gwyddai'r trethdalwyr ddim am dano. Ond o byddai i rhywun wybod, a gwneud gwrthwynebiad mewn pryd, cymerai etholiad le drwy i'r Clerc fyned a phapurau o amgylch, a'u dodi yn nhai'r trethdalwyr, gan orchymyn iddynt enwi eu dynion. Ymhen ychydig ddyddiau galwai am y papurau dull a gwnelai'r canlyniad yn hysbys. Parhaodd y hwnnw hyd ddyfodiad y Public Health Act, 1875, pryd yr etholid yr aelodau trwy bleidlais agored, yr hyn a fu mewn arferiad hyd ddyfodiad Deddf y Llywodraeth Leol, 1894, i rym.

Y CYNGOR DINESIG.

(The Urban District Council).

Y Cadeirwyr.—Mr. Jonathan Davies, 1895—98; Mr. R. M. Greaves, 1899—1904; Dr. W. Jones Morris, 1904 hyd Tachwedd 1905; Mr. J. R. Owen, Tach. 14eg, 1905—1910; Mr. William Morris Jones, 1810—13; Mr. Richard Newell, 1913.

Y Clerc a'r Trethgasglydd.—Mr. John Jones, 1895

Yr Assistant Overseers.—Mr. Wm. R. Owen, 1895—97; Mr. David Jones, 1897—.

Surveyor ac Arolygydd Iechydol.—Mr. Morgan Thomas, C.E., 1901—.

Pan ddaeth Deddf Llywodraeth Leol 1894 i rym, ar y 31ain o Ragfyr, 1894, newidiwyd enw'r awdurdod lleol o fod yn Fwrdd Iechyd i fod yn

"Gyngor Dinesig Ynyscynhaiarn,"

gyda naw o aelodau i'w gyfansoddi. Cymerodd yr etholiad cyntaf (trwy ballot) le ar y 24ain o Ragfyr, Mr. John Jones yn swyddog dychweliadol. Ymgeisiai un ar hugain. Wele ganlyniad yr etholiad:—Jonathan Davies, 485; Robert Isaac, 389; Dr. Samuel Griffith, 373; Morgan Jones, 307; Ebenezer Roberts, 300; J. E. Jones, 270; David Morris, 257; David Williams, 224; William Davies, 202.

Aflwyddiannus:—D. O. M. Roberts, 201; Robert McLean, 176; John Jones, 171; Thomas Morris, 168; Robert Price Lewis, 164; W. Kyffin Roberts, 144; John Williams, 123; Lewis Jones, 119; Robert Roberts, 103; Ellis William Roberts, 65; John Paul, 34; John O. Jones, 27.

Ar yr un dydd bu etholiad Gwarcheidwaid. Dwy sedd. William E. Morris, 450; Mrs. Lucy Jane Casson, 432; Morgan Jones, 345.

Drwy orchymyn y Cyngor Sir, dyddiedig 14eg o Fawrth, 1895, ychwanegwyd rhif yr aelodau o 9 i 17, y Dosbarth i'w rannu'n bum rhanbarth (wards).

Rhanbarth Ddwyreiniol 6 aelod
Rhanbarth Orllewinol 4 "
Rhanbarth y Gest 2 "
Rhanbarth Tremadog 3 "
Rhanbarth Uwchyllyn 2 "

Drwy orchymyn y Cyngor Sir, dyddiedig y 1af o Awst, 1895, a chadarnhad y Bwrdd Llywodraeth Leol yn 1890, gwahanwyd rhanbarth Uwchyllyn oddi wrth Ynyscynhaiarn, gan ei ychwanegu at Blwyf Treflys, ar y 30ain o Fedi, 1896.

Drwy orchymyn y Cyngor Sir, dyddiedig y 6ed o Fai, 1897, gwnaed rhif yr aelodau yn 15, gan dynnu ymaith y ddau aelod dros Uwchyllyn. Safai cynrychiolwyr y rhanbarthau eraill megis cynt.

O dan orchymyn Bwrdd y Llywodraeth Leol, dyddiedig y 23ain o Fawrth, 1895, ychwanegwyd at hawliau'r Cyngor y gallu i benodi Assistant Overseers, y rhai a benodid yn flaenorol gan y Festri. Sicrhawyd hyn o dan orchymyn, dyddiedig 12fed o Hydref, 1895.

Ar y 3ydd o Fedi, 1895, derbyniwyd gorchymyn oddi wrth y Cyngor Sir i derfynu aelodaeth aelodau'r Cyngor bob tair blynedd.

Y CYNGOR DINESIG, 1910—1913.

1. Mr. William Morris Jones, 15, Bank Place, Cadeirydd.
2. Mr. Frederick Buckingham, Post Office, Tremadog, Is-Gadeirydd.

3. Mr. Richard Newell, Central Buildings, Porthmadog, Cadeirydd y Pwyllgor Gwaith.
4. Mr. John Owain Hughes, The Glen, Porthmadog, Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd.
5. Mr. John Robert Owen, Aelygarth, Porthmadog, Cadeirydd y General Purposes Committee.
6. Mr. David R. Evans, 3, Ralph Street, Borth y Gest, Cadeirydd y Pwyllgor Ariannol.
7. Mr. Jonathan Davies, Bryn Eirian, Porthmadog.
8. Capten Morgan Jones, 1, Jones, 1, Marine Terrace, Porthmadog.
9. Mr. Griffith Williams, 68, New Street, Porthmadog.
10. Mr. Ellis Griffith, 56, East Avenue, Porthmadog.
11. Mr. Thomas Garth Jones (cyfreithiwr), 7, Snowdon Street, Porthmadog.
12. Mr. Owen Jones, 22, Glanmorfa Terrace, Tremadog.
13. Mr. Evan Williams, 11 a 13, Church Street, Tremadog.
14. Mr. David Llewelyn Hughes, Frondeg, Borth y Gest.
Mr. David Griffith, Oakeley's Wharf wedi marw; ac nid oes olynydd iddo wedi ei ddewis.

ETHOLIADAU'R CYNGOR SIR.

Cymeradd etholiad cyntaf y Cyngor Sir, ym Mhorthmadog, le dydd Iau, Ionawr 24ain, 1889. Dwy sedd. Ymgeisiai tri, wele'r canlyniad:—John Roberts Y Felin (R.), 428; Capten Morris Jones (R.), 406; O. M. Roberts (A.). 383.

1892. Diwrthwynebiad: Capten Morris Jones.

O. M. Roberts (R.), 251; Robert Isaac (C.), 200. Mwyafrif Rhyddfrydol, 51.

1895. Rhanbarth Ogleddol: Richard Davies, diwrthwynebiad.

Rhanbarth Ynyscynhaiarn: J. Jones Morris (R.). 181; Robert Isaac (C.), 179. Mwyafrif, 2.

1898. Richard Davies a J. Jones Morris. Dim etholiad.

1901. Richard Davies a J. Jones Morris. Dim etholiad.

1904. Richard Davies a J. Jones Morris. Dim etholiad.

1907. Rhanbarth Ogleddol: Richard Davies, yn ddiwrthwynebiad.

Rhanbarth Ynyscynhaiarn: J. Jones Morris (R.), 288; R. Purnell (C.). 71. Mwyafrif, 217.

Yn y flwyddyn 1908 gwnaed Mr. J. Jones Morris yn Henadur, ac ym mis Gorffennaf etholwyd, yn ddiwrthwynebiad, Mr. Charles E. Breese yn olynydd iddo dros ranbarth Ynyscynhaiarn.

1910. Richard Davies a Charles E. Breese—dim etholiad.

Y Cynghorwyr presennol (1912): Y Rhanbarth Ogleddol, Richard Davies.^[13] Rhanbarth Ynyscynhaiarn, Mr. Charles E. Breese.

PENNOD VI.
YR EISTEDDFODAU.

"Tri diben Prydyddiaeth: cynnydd daioni,
Cynnydd deall, a chynnydd diddanwch."—Y TRIOEDD

Eisteddfod Madog 1851
Eisteddfod Eryri .1872
Eisteddfod Dalaethol Gwynedd 1887

HYD y gwyddis, ni chynhaliwyd ond pum Eisteddfod yn Nyffryn Madog. Y gyntaf ydoedd yn y Wern, Penmorfa, yn y flwyddyn 1796, o dan arolygiaeth Howel Eryri a Dafydd Ddu. Cynhaliwyd yr ail yn Nhremadog, ar yr 17eg o Fedi, 1811, o dan nawdd Mr. Madocks, pryd yr oedd yn bresennol Dafydd Ddu, Twm o'r Nant, Sion Lleyn, Dewi Wyn, ac Owen Gwyrfai. Cynhaliwyd yr eisteddfod yn y Neuadd Drefol.

Cynhaliwyd y tair dilynol ym Mhorthmadog, y gyntaf yn 1851, yr ail yn 1872, a'r drydedd yn 1887.

EISTEDDFOD 1851.

Dywed Alltud Eifion mai iddo ef y perthyn y drychfeddwl o gael yr eisteddfod hon, a hynny mewn canlyniad i ymddiddan a fu rhyngddo ef a Mrs. Gwynne, merch Mr. Madocks. Ysgrifennodd at Eben Fardd, yr hwn ar y pryd oedd yn ymgeisydd am y swydd o athraw yn Ysgol Frytanaidd Porthmadog, a chytunwyd i'w chyhoeddi ar y 15fed o Awst, 1850. Ar y diwrnod penodedig, ymgasglodd nifer o wyr blaenllaw y fro i ben Ynys Galch i'w chyhoeddi, "yng ngwyneb haul llygad goleuni." Ymhlith y rhai oedd yn bresennol yr oedd Syr Love Jones Parry; Mr. D. Williams, Castell Deudraeth; Mr. John Williams, Tuhwnt i'r Bwlch; Mrs. Gwynne, Eben Fardd, Emrys, Beuno, Alltud Eifion, ac eraill. Penodwyd Pwyllgor Gweithredol o 80, gyda Mr. David Williams yn Gadeirydd iddo, a'r Parch. E. Andrews, Rheithor Llanfrothen, a Mr. Ellis Owen, Cefn Meusydd, yn Ysgrifenyddion Mygedol, a'r Parch. Thos. Jones, Cefn Meusydd (Eisteddfa wedyn), yn Ysgrifennydd Gweithredol. Yr oedd yr oll o'r pwyllgor i wisgo, ar ddydd yr eisteddfod, wasgod linsey cross-bar, gwyrdd a gwyn; a rhoddwyd gwobr am y patrwm goreu o un felly.

Swyddogion yr eisteddfod oeddynt:—

Arweinydd, Talhaearn.

Beirniaid.

Y Farddoniaeth: Caledfryn, Eben Fardd, a Nicander.
Llenyddiaeth: Y Barnwr A. J. Johnes; yr Archddeacon Williams; Dr. James, Kirkdale; y Parchn. D. R. Stephens; D. Jones, M.A.; William Jones, Nefyn (Myfyr Môn); John Williams, ac Owen Thomas, Drefnewydd.
Cerddorol: Dr. Wesley, y Parchn. John Edwards, M.A., a John Mills.
Chware'r Delyn: Mr. Ellis Roberts (Eos Meirion), a Mr. E. W. Thomas.
Celf: H. Jones, Ysw., Beaumaris; John Walker, Ysw., Hendregadredd; y Parch. J. W. Ellis, Glasfryn; a Mr. D. Williams.

Cynhaliwyd yr eisteddfod ar y Parc, ar y 7fed, yr 8fed, a'r 9fed o Hydref, mewn pavilion eang a gynhwysai bedair mil.

Wele'r prif destynnau, a'r buddugwyr:—Awdl: "Heddwch." Gwobr, £20, a Chadair.
Ymgeiswyr,—Gwilym Hiraethog, Ieuan Gwynedd, Ionoron Glan Dwyryd, Dewi Ddu, Gwilym ab Iorwerth. buddugwr, Hiraethog.
Awdl Goffa i Dewi Wyn: Y Parch. T. Pierce, Lerpwl.
Pryddest: "Doethineb Duw." Ymgeiswyr,
Thomas Parry, Llanerchymedd, Gutyn Padarn, a Bardd Du Mon. Y buddugwr, T. Parry.

Cywydd: "Robert ab Gwilym Ddu." Ioan Madog.
Cân: "Y Morwr." Gwobr, £5. Iorwerth Glan Aled.
Marwnad i W. A. Madocks, Ysw. Gwobr, £15, a medal. Emrys.
Marwnad i Mr. John Williams, Tuhwnt i'r Bwlch, £10, a medal. Emrys.
Hir a Thoddeidiau: "Cwymp Jericho." Gwobr, Dwy Gini, a medal. Emrys.
Deuddeg o Englynion: "Y Pellebr." Gwobr, Tair Gini. Emrys.
Beddargraff i Carnhuanawc. Y goreu, allan o 127, ydoedd englyn Mr. Robert Hughes (Robin Wyn), Llangybi'r pryd hynny,—Bangor wedyn. Wele'r englyn:—

Carnhuanawc, cawr ein hynys,—gwnai'n henw,
Gwnai'n hanes yn hysbys;
Gwnai'r delyn syw'n fyw â'i fys
O!'r mawr wr—yma'r erys.

Rhyddiaeth.

Traethawd: "Y moddion mwyaf effeithiol i wella arferion a moes y Cymry." Gwobr, £10. Mr. John Morgan, Wrexham.
Traethawd: "Y Dosbarth Gweithiol yng Nghymru, o'i gymharu â rhannau eraill y Deyrnas. Gwobr, £20. Thomas Stephens (Gwyddon), Merthyr, a'r Parch. D. Griffith (ieu.), Bethel.

Cerddoriaeth

Rhoddwyd mwy o le yn yr eisteddfod hon i feirniadu Rhyddiaeth, Barddoniaeth, ac Areithio, nag i Ganu. Ychydig oedd rhif y cystadleuaethau cerddorol, a bychan oedd y gwobrau. Rhoddwyd ei lle i'r delyn: cynhygid tair punt am ganu penillion gyda hi, a deg punt i'r chwareuwr gore arni. Deg punt ydoedd gwobr y gystadleuaeth gorawl. Yr oedd y corau i ganu ym mhob cyfarfod, a'r dyfarniad i'w roddi y diwrnod olaf. Ymgeisiodd tri chor, sef Lerpwl Caernarfon, a Ffestiniog. Datganent hefyd yn y cyngerddau bob nos.

Mynediad i mewn i'r eisteddfod,—sedd ar y llwyfan (un cyfarfod), 2/6; seddau ar y llawr, 1/-; lle i sefyll, 6c. Cyngerddau: seddau, 6c.; lle i sefyll, 3c. Er mor fychan y prisiau am fyned iddi, caed £15 12s. o elw.

Fel y gwelir, eisteddfod y beirdd ydoedd hon, a gwnaethant ddefnydd helaeth o honi.

Caed cryn hwyl yn yr Orsedd bob dydd, ac yng nghyfarfodydd y beirdd. Bardd yr Orsedd ydoedd Meirig Idris, a gweinyddai ei swydd gydag awdurdod. Un diwrnod, daeth ato un a ystyriai ei hunan yn eginyn bardd, i ymofyn am urdd. Gofynnodd Meirig iddo a allai efe adrodd englyn neu ddarn o gynghanedd o'i waith ei hun, i'r hyn y cafodd atebiad nacaol; ac ebe Bardd yr Orsedd wrtho, gyda holl awdurdod Gorsedd Beirdd Ynys Prydain o'r tu cefn iddo, "Yr wyf fi gan hynny, ar air a chydwybod, yn cyhoeddi nas gellir bardd o honaw; felly anfonwch ef allan o'r cylch."

Ym mhlith y rhai a urddwyd yn yr eisteddfod honno yr oedd Ioan Arfon, Iolo Trefaldwyn, Dewi Glan Dwyryd, Llyfnwy, y Parch. D. Silvan Evans (Hirlas), Ioan Twrog, Owen Aran, Prysor, Moelwyn Fardd, Ellis Wyn o Wyrfai, Robin Wyn, Gwilym Mon, Dewi Ddu, Emrys, a'r Parch. T. Pierce (Tomos Clwyd).

EISTEDDFOD GADEIRIOL ERYRI.

Awst 28ain, 29ain, a'r 30ain, 1872.

Llywyddion: Arglwydd Arglwydd Penrhyn, Mr. Osborne Morgan, A.S., W. W. Wynne, Bar., A.S., a Mr. Lloyd Morgan.

Arweinwyr: Cynddelw, Tan y Marian, a Mynyddog.

Beirniaid.

Cerddorol: Owen Alaw, a Than y Marian.
Y Farddoniaeth: Cynddelw, Hiraethog, a'r Parch. Hugh Owen (Meilir).
Datganwyr gyda'r Delyn: Idris Fychan ac Eos Mai.
Telynor: John Thomas.

Ysgrifenyddion Mygedol: Mri. Thomas Jones a Robert Rowland.
Ysgrifennydd Gweithredol: O. P. Williams.

Y Testynau a'r Buddugwyr.

Awdl y Gadair: "Dedwyddwch." Gwobr, £15 15s., a Chadair dderw, gwerth £5 5s. Ymgeiswyr, dau. Goreu, Hugh Pugh (Clynnog).
Pryddest (y testyn at ddewisiad yr ymgeiswyr). Gwobr, £15 15s., a medal. Goreu, Taliesin o Eifion.
Awdl-Bryddest: "Cariad Mam." Gwobr, £10 10s., a medal (rhoddedig gan Dr. Roberts, Porthmadog). Ymgeisiodd tri. Goreu, Glan Alaw.
Awdl: "Y Mab Afradlon." Ymgeiswyr, 4. Goreu, "Graienyn," Brithdir.
Cywydd: "Gobaith." Gwobr £5 5s. Ioan Arfon. Cywydd Goffa: "David Williams." Gwobr, £5 5s., a medal. Myrddin Fardd.
Englyn: "Arglwydd Mostyn." Gwobr, £1 1s. Ioan Madog.
Englyn: "Breuddwyd." Gwobr, £1 1s. Meiriadog.
Hir a Thoddaid: "Beddargraff i Ellis Owen." Gwobr, £2 2s. Ioan Madog.
Englyn: Arglwydd Penrhyn. Gwobr, £1 1s. Ieuan Glan Peris.
Traethawd: "Dedwyddwch Teuluaidd." Gwobr, £3 3s. Miss Lizzie Hughes, Pwllheli, ac E. Brown.
Traethawd: "Hanes desgrifiadol o Ddyffryn Madog, o ganol y ddeunawfed ganrif hyd yn awr. Gwobr, £3 3s. (rhoddedig gan Alltud Eifion). Goreu, John Jones, Tremadog.
Rhamant Hanesyddol: "Sylfaenedig ar ffeithiau cysylltiedig â Chymru, mewn unrhyw gyfnod blaenorol i'r ddeunawfed ganrif." Gwobr, £15 15s. Rhanwyd y wobr cydrhwng William Lloyd, Llanerchymedd; M. Evans, Porthmadog; a'r Parch. E. A. Jones, Sir Gaerefrog.
Cystadleuaethau Corawl: I Gor yn rhifo o 40 i 60 o leisiau, "Wrth Afonydd Babilon" (o waith William Owen, Tremadog). Gwobr, £7 7s. Goreu, Cor Penygroes.

I Gor heb fod dan 40 mewn nifer: "Y Retreat Chorus," allan o Gantata Owen Glyndwr (Eos Bradwen). Gwobr, £5 5s., a medal i'r Arweinydd. Goreu, Cor Caernarfon, o dan arweiniad William Parry.
Cor o unrhyw faint: Y dôn "Moab." Gwobr, £4 4s. Goreu, Cor Caernarfon.
Cyfansoddi Ymdeithgan Genedlaethol. Gwobr,£5 5s. D. Emlyn Evans.
Cyfansoddi ton ar y geiriau "O Dduw, rho im dy hedd." Alaw Ddu.
Cystadleuaeth y Seindyrf. Goreu, Caernarfon.

Cynhelid yr eisteddfod mewn pabell eang, a honno wedi ei "haddurno yn wych, a'i gwyntyllio yn dda." Cynhwysai tua chwe mil. Cynhaliwyd yr Orsedd ar yr ail a'r trydydd dydd, a chyfarfyddai'r beirdd a'r llenorion ar nosweithiau'r eisteddfod yn Neuadd Drefol, Tremadog. Cynhelid yr Orsedd ar ben Ynys Fadog, o dan arweiniad Owen Williams, Waen Fawr. Ar yr ysgwydd ogleddol i'r cylch cyfrin yr oedd cadair wedi ei nhaddu yn y graig, lle'r eisteddai'r hen batriarch o'r Waen ynddi.

Ymhlith y beirdd a urddwyd yn yr eisteddfod honno yr oedd Gwilym Eryri, Cynhaearn, Robin Goch o'r Gest, a Glaslyn.

Bu'r eisteddfod hon yn llwyddiant ym mhob modd. Yr oedd yr holl dderbyniadau yn £1,112 1s. 2c., a'r treuliau yn £970 10s. 2c., yr hyn a gynhwysai gost y Pavilion, sef £342 9s. 6c. Gwobrwyon, £196 13s. 6c. Gwasanaeth datganwyr, &c., £167 8s. 1c. Am argraffu ac hysbysu, £111 5s. 3c. Felly'r oedd yr elw a dderbyniwyd oddi wrthi yn £141 11s. Cyflwynwyd y swm hwn at Addysg, sef: i'r Ysgol Genedlaethol, Porthmadog, £40; i'r Ysgol Frytanaidd eto, £40; i Ysgol Frytanaidd Tremadog, £31 11s.; i Ysgol Genedlaethol Pentrefelin, £30.

EISTEDDFOD DALAETHOL GWYNEDD.

Awst 24ain, 25ain, a'r 26ain, 1887.

Llywyddion: J. E. Greaves, Ysw. (Arglwydd Rhaglaw y Sir), Syr Love Jones Parry, Barwnig, W. E. Oakley, Ysw., S. Pope, Ysw., a F. W. A. Roche, Ysw. Arweinyddion: Llew Llwyfo, Pedr Mostyn, a'r Parch. Hugh Hughes, Llandudno.

Swyddogion y Pwyllgor Gweithiol: Cadeirydd, Dr. S. Griffith; Is—gadeirydd, Mr. T. Jones (Cynhaearn); Trysorydd, Dr. R. Roberts; Ysgrifenyddion Mygedol, Mr. W. Jones, Banc, a Dr. W. Jones Morris; Ysgrifennydd Cyffredinol, Mr. R. G. Humphreys (R. o Fadog).

Beirniaid.

Barddoniaeth: Hwfa Mon, Ellis Wyn o Wyrfai, Tudno, Tafolog, Alafon, a Watcyn Wyn.
Rhyddiaeth: Parchn. D. Rowlands, M.A.; John Evans (Eglwys Bach); D. Adams, B.A.; Mynyddawc ap Ceredic; Mri. T. E. Ellis, A.S.; W. Cadwaladr Davies; W. Williams; R. Pugh Jones, M.A.; John Roberts, Tan y Bwlch; Crangowen, a Mrs. Thomas, Ficerdy, St. Ann's, Bethesda.
Cerddoriaeth: Dr. Joseph Parry, a'r Mri. Henry Leslie, David Jenkins, Mus. Bac., a J. Gladney.
Celf: Syr Love Jones Parry, Barwnig, Syr Pryce Jones, Mri. H. J. Reveley, J. R. Davids, J. C. Rowlands, W. E. Jones, Morris Rowlands, J. J. Evans, Robert Owen, O. T. Owen, Mr. Holland, Mr. Williams, Mr. R. M. Greaves, Mr. Jacobs Jones.

Y Testynau a'r Buddugwyr.

Awdl y Gadair: "Ffydd." Gwobr, £20 a Chadair dderw. Pedrog.
Pryddest: "Y Frenhines Victoria." Gwobr, £20, a thlws. Glanffrwd.
Awdl: "Arglwydd Penrhyn." Gwobr, Deg Gini, a bathodyn. Mr. William Jones, Rhydymain.

Cywydd: "Ioan Madog." Gwobr, Saith Gini. Gerallt.
Duchangerdd: "Y Ddau-wynebog." Gwobr, Tair Gini. Glaslyn.
Hir a Thoddaid: "Cwsg." Gwobr, £1 10s. Dewi lan Ffrydlas.
Englyn: "Yr Eryr." Gwobr, Gini. R. Jones, Cemaes, Trefaldwyn.
Traethawd: "Prydyddiaeth Gymraeg." Gwobr, Deg Gini. Glanffrwd.
Traethawd: "Pa fodd i ddadblygu, a hyrwyddo diwydiannau newyddion yng Ngogledd Cymru." Gwobr, Saith Gini. Glaslyn.
Traethawd: "Mynyddoedd Cymru,-eu dylanwad yn ffurfiad cymeriad y genedl." Gwobr, Saith Gini. Cyd-fuddugol, Llew Llwyfo, a'r Parch. J. Myfenydd Morgan, Abercanaid.
Traethawd: "Diwylliant Ffrwythau yng Nghymru." Gwobr, Pum Gini. Mr. Edward Severn, Porthmadog.
Traethawd: "Y pwysigrwydd o roddi addysg gelfyddydol i blant Cymru. Gwobr, Pum Gini. Mr. Thomas Morgan, Cumberland.
Traethawd: "Lle a gwaith Merched mewn Cymdeithas" (cyfyngedig i ferched). Gwobr, Tair Gini. Mrs. Lizzie Owen, Pwllheli.
Rhamant: "Syr John Owen, Clenennau." Mr. R. Roberts, Ysgolfeistr Llanddoget. (Ymddanghosodd y rhamant hon yn yr Herald Cymraeg am y flwyddyn 1888).

Y Brif Gystadleuaeth Gorawl: "Be not afraid " (Elijah), a "Gweddi gwraig y meddwyn " (Dr. Parry). Gwobr, £60, a baton i'r arweinydd. Ail wobr, £15. Goreu, Cor Caernarfon, o dan arweiniad Mr. J. J. Roberts; ail, Cor Tanygrisiau, arweinydd, Mr. Cadwaladr Roberts.

Ail Gystadleuaeth Gorawl: I Gor heb fod uwchlaw 80 mewn nifer, na llai na 50, (a) "The Lullaby of Lily" (H. Leslie), (b) "Trowch i'r Amddiffynfa" (J. H. Roberts). Gwobr gyntaf, £30, a thlws arian i'r arweinydd; ail, £10. Cor Aberdyfi yn unig a ymgeisiodd, a chafodd y wobr. or Meibion, heb fod o dan 25 na thros 40 o rif, Cydgan y Bugeiliaid" (D. Jenkins), a "Nyni yw'r Meibion Cerddgar" (Gwilym Gwent). Gwobr gyntaf, £15, a thlws arian i'r arweinydd; ail £5. Goreu, Cor Dolgellau arweinydd, Mr. R. Davies; ail Cor Abergynolwyn: arweinydd, Mr. David Thomas.

Cyfansoddi "Anthem Gynulleidfaol." Gwobr, £5. Alaw Ddu.
Cyfansoddi "Unawd i Fâs." Gwobr, £3. Mr. David Parry, Llanrwst.

Cynhaliwyd yr Orsedd ar betryal Tremadog, am naw o'r gloch, ddyddiau Iau a Gwener. Bardd yr Orsedd, Clwydfardd. Ymhlith y rhai a urddwyd yn feirdd yr oedd Tryfanwy, Bryfdir, Gwilym Deudraeth, Dwyryd, Tryfanydd, Eifion Wyn, Isallt, Amaethon, a Madog.

Gwasanaethid gan Gor yr Eisteddfod, dan arweiniad Mr. John Roberts, y Felin, a cherddorfa yn rhifo 36. Y prif ddatganwyr cyflogedig oeddynt: Miss Mary Davies, Miss Hannah Davies, Miss Eleanor Rees, Eos Morlais, Mr. Maldwyn Humphreys, Mr. Lucas Williams, Mr. John Henry, Mr. David Hughes. Canu Pennillion: Eos y Berth. Telynor: Ap Eos y Berth. Cyfeilwyr: Mri. John Williams, Caernarfon, a W. T. Davies, Porthmadog.

PENNOD VII.
Y CYMDEITHASAU.

Y Rhai Fu—Y Rhai Sydd.

"Gellir darllen hanes gwlad oddiwrth ei Chymdeithasau."

"God has made you social and progressive beings. It is your duty, then, to associate yourselves and to progress as much as is possible in the sphere of activity in which you are placed by circumstances, and it is your right to demand that the society to which you belong shall not impede you in your work of association and of progress, but shall help you in it and supply you with the means of association and of progress."—MAZZINI.

Y CYMDEITHASAU A FU.

Cymdeithas Eifionnydd er Cospi Drwg-weithredwyr.
Sefydlwyd 1820.

Trysorydd, Owen Griffith, Ysw., Cefn Coch. Ysgrifennydd, Ellis Owen, Ysw., Cefn y Meusydd. Gan fod adroddiad ac un o hysbyslenni'r Gymdeithas hon am y flwyddyn 1834 yn fy meddiant, ac na bu'r manylion am dani, hyd y sylwais i, yn argraffedig mewn na llyfr na chylchgrawn, dodaf hwn i mewn yma, gan fod prif wyr Porthmadog yn noddwyr iddi. Wele'r hysbysiad:

Yr ydym yn hysbysu
Ein bod ni, y rhai sydd a'n 'henwau isod, wedi cyd-uno i ddilyn yn egniol y moddion cyfreithlawn i gospi pawb a ddygant, neu a ddrygant ein Heiddo, a'n Meddiannau. Ac fel y byddo i ni gael ein bwriad cyfiawn yn mlaen yn fwy effeithiol, yr ydym wedi darparu ac ymrwymo i dalu y Gwobrau canlynol, i bwy bynag a fyddo yn foddion i ddal a chospi yr hwn neu y rhai a wnelont y Drygau isod:—

Llosgi Tai Annedd, neu unrhyw Dai allan, Yd neu Wair; Torri Tai, neu Yspeilio ar y Ffordd Fawr Lladrata Ceffyl neu Gaseg.......£4 4s 0d
Lladrata Eiddo eu Meistr neu eu Meistres, gan was neu forwyn ......£3.0.0
Lladrata neu Anafu Buwch, Llo, Dafad, neu ryw anifail arall.........£2.10.0
Lladrata unrhyw fath o Dda neu Eiddo allan o Adeilad, neu Feusydd cauedig ........£2.2.0
Torri Coed, Canghennau, neu Blanhigion Coed byw, o unrhyw le......£1.1.0
Lladrata neu ddrygu Gwagenau, Troliau, Erydr, neu ryw Offer Hwsmonaeth .......£1.0.0
Lladrata Yd, Gwair, neu Wellt, ar eu traed neu wedi eu torri; Pytatws, Maip, neu Fresych, yn neu allan o'r ddaear ......... £1.0.0
Lladrata Mawn o Fawnog, Cors, neu oddiwrth Dy; Glo a phob Tanwydd neu ladrata Eithin ......£1.0.0
Torri Perllannau neu Erddi Herw—hela, cario Gynau, a Saethu yn y nos . Lladrata Moch neu Adar Dofion .........£0.10.0
Troseddu ar Dir neu Feusydd, trwy wneud gau Lwybrau neu Ffyrdd .........£0.10.0
Torri neu Ladiata Llidiardau, Cledrau, Pyst, neu Heiyrn a fyddo yn perthyn iddynt .........£0.10.0
Cerddedwyr a Chrefwyr digywilydd (Impudent Vagrants).........£0.10.0

Ac am unrhyw Drosedd neu Ladrad a wneler ac na enwyd uchod, rhodder y Wobr a farno Dirprwywyr y Gymdeithas yn addas; hefyd telir y draul am chwilio i gael allan unrhyw Ddrwgweithredwr, cymaint (ond nid mwy) a'r Wobr am y trosedd hwnnw.

Yn dilyn yr uchod y mae enwau tua chant o wŷr blaenllaw y cymdogaethau. Gelwid y Gymdeithas hon ar lafar gwlad yn "Glwb Lladron,"^[14] a pharhaodd mewn bri hyd sefydliad yr Heddgeidwaid. Fel i bob clwb arall, yr oedd iddi ei "chinio blynyddol." Yr oedd hwnnw a'r aelodaeth i'w cael am hanner coron. Cynhelid y cinio ar Ddydd Gwyl Dewi, ym Mhenmorfa a Thremadog bob yn ail. O'r Gymdeithas hon y deilliodd y Gymdeithas Geidwadol bresennol.

Cymdeithas Gynhorthwyawl Tre a Phorthmadog.<br.> Sefydlwyd Nadolig, 1838.

Llywydd, John Williams, Ysw., Tuhwnt i'r Bwlch. Is-Lywydd, Ellis Owen, Cefn y Meusydd.

Ymddiriedolwyr: Samuel Holland, Ysw., Plas y Penrhyn; John Williams, Ysw., Brecon Place. Trysorydd, Mr. Maurice Lloyd, Porthmadog. Ysgrifennydd, R. Isaac Jones, Tremadoc.

Cymdeithas Ddarllen Porthmadog, i Forwyr, Crefftwyr, ac eraill.

"Mae y Gymdeithas uchod wedi ei sefydlu er's amryw flynyddau, ac yn parhau yn fywiog yn ei gweithrediadau. Mae yn perthyn iddi ystafell ddarllen dra chyfleus, a llyfrgell at wasanaeth yr aelodau mae yr hawl sydd gan yr aelodau i gymeryd llyfrau gyda hwynt adref o'r llyfrgell, er eu galluogi i estyn manteision y sefydliad i'r cyfryw o'u teuluoedd nas gallant fod yn aelodau o'r Gymdeithas.

Mae y llyfrgell yn gynwysedig o lyfrau Cymraeg a Saesneg nifer dda o bapurau newyddion yn eu mysg ddau o bapurau dyddiol Llundain, a thri o bapurau wythnosol, ac amryw o'r cyhoeddiadau misol Cymreig. Hefyd Yr Amserau a'r Traethodydd. Mae y Gymdeithas wedi ei galluogi i osod yr holl fanteision hyn o fewn cyrraedd yr iselaf eu sefyllfa. Chwe' cheiniog yn y mis, sef deunaw ceiniog yn y chwarter, yw y cwbl o dâl am wasanaeth yr ystafell a'r llyfrau. Ac y mae tanysgrifwyr o ddeg swllt a chwe' cheiniog yn y flwyddyn yn cael gwasanaeth yr ystafell a'r llyfrau yn ddi-dâl i'w mheibion (os rhwng yr oed o dair ar ddeg a deunaw mlynedd) ac i'w prentisiaid, os y byddant yn feistriaid gwaith. Ym misoedd y gaeaf, bwriedir traddodi darlithoedd ar faterion buddiol a phoblogaidd, y rhai a fyddant yn rhydd i'r holl aelodau. Mae y cyfeisteddfod hefyd yn derbyn tanysgrifiadau o 5/- oddi wrth y llongau perthynol i'r porthladd, yr hyn sydd yn gwneuthur yr ystafell yn rhydd i'r dwylaw oll, tra y byddont yn y cyfleusderau, heb ddim tâl ychwanegol." —(Y Geiniogwerth, Rhagfyr, 1847).

Gresyn i'r fath Gymdeithas ragorol fethu dal ei thir.

Club Chwareu Porthmadog. (The Portmadoc Histrionic Club).
1870.

Cymdeithas Gerddorol Porthmadog. Arweinydd, William Owen.
1863.

Y Temlwyr Da. "Teml Madog."
1872—1889.

Prif Demlydd, Mr. John Owen.
Ysgrifennyddes, Miss A. Williams, Lombard Street
Ar у 9fed o Ebrill, 1878, cynhaliwyd Uwch Deml Cymru ym Mhorthmadog.

Cymdeithas Lenyddol y Bobl Ieuanc. (Portmadoc Literary Debating Society).
1878—1886.

Ei Swyddogion cyntaf:—Llywydd, Mr. Thomas Jones, (Cynhaearn); Trysorydd, Mr. Thomas Roberts, cyfreithiwr; Ysgrifennydd, Mr. Robert Williams, Foundry.

A'r Gymdeithas hon yr ymunodd Mr. Lloyd George ar ei ddyfodiad i Borthmadog, ac ynddi hi y dechreuodd siarad yn gyhoeddus ac y dadblygodd ei ddawn ddadleuol.

Cylchwyl Lenyddol Salem.
1856.

Gogyfer a'r Gylchwyl hon yr ysgrifennodd Owen Morris ei draethawd ar "Portmadoc and its Resources."

Cymdeithas Gerddorawl Porthmadog. (The Portmadoc Choral Society).
Arweinydd, Mr. John Roberts.
1868—1890.

Y Gerddorfa Linynnawl Porthmadog. (The Portmadoc Orchestral Society).
Arweinydd, Mr. John Roberts.
1870-1890.

Cymdeithas y Cleifion.
Ysgrifennydd, Mr. William Jones.

Cymdeithas Gyfeillgar Porthmadog.
1862—1912.

Swyddogion cyntaf: Ymddiriedolwyr, Edward Breese, Ysw., a Samuel Holland, Ysw., A.S. Ysgrifennydd, Mr. Robert Jones, Bank Place.

North Wales Mutual Ship Collision Insurance Society.
1866—1908.

---

CYMDEITHASAU Y SYDD.
CYMDEITHASAU CREFYDDOL.

Cyngor Eglwysi Rhyddion Porthmadog a'r Cylch.

Cyn—Lywyddion, Mr. Jonathan Davies, Y.H., Parch. W. Ross Hughes, Parch. D. J. Williams, Mr. E. Hugheston Roberts, Parch. T. Bassett, Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D., Mr. Joseph Roberts.

Y Swyddogion presennol,—Llywydd, y Parch. Owen Evans. Is—Lywydd, Mr. W. T. Williams, Penmorfa. Trysorydd, Mr. D. R. Thomas. Ysgrifennyddion, Mri. W. D. Jones, Morfa Bychan, ac E. Gwaenog Rees, 126, High Street.

Undeb Gweinidogion Dyffryn Madog.
Ysgrifennydd, y Parch. W. Ross Hughes.

Y Feibl Gymdeithas. Sefydlwyd 1870.

Swyddogion cyntaf,—Llywydd, Mr. Edward Breese. Ysgrifennydd, Mr. J. Phillips (Tegidon).

Swyddogion presennol,—Llywydd, Mr. Robert Williams, Britannia Foundry. Trysorydd, Mr. D. R. Thomas. Ysgrifennydd, Mr. Hugh Hughes, New St.

CYMDEITHASAU LLENYDDOL.

Cymdeithas Lenyddol y Tabernacl (M.C.).

Llywydd, y Parch. J. Henry Williams. Is-Lywydd, Mr. Robert Roberts. Trysorydd, Capten Lloyd, Derlwyn. Ysgrifennydd, Mr. Beton Jones.

Cyfarfod Llenyddol a Cherddorol y Nadolig
(Tabernacl).

Cadeirydd, Mr. David Williams, Ivy House. Trysorydd, Mr. William Jones, 9, Snowdon Street. Ysgrifennydd, Mr. Robert Roberts, Hebog View.

Cymdeithas Lenyddol Seion (B.).

Llywydd, Mr. Robert Humphreys. Is-Lywydd, Mr. Morris E. Morris. Trysoryddes, Miss E. O. Pugh. Ysgrifennydd, Mr. Edward Ames.

Cymdeithas Lenyddol Ebenezer (W.).

Llywydd, y Parch. Owen Evans. Ysgrifennyddes, Mrs. O. G. Lloyd, Tremydre. Trysorydd, Mr. W. H. Rogers, Marine Terrace.

Cymdeithas Lenyddol Eglwys Sant Ioan.
Llywydd, y Parch. J. E. Williams.

Cymdeithas Lenyddol y "Vagabond."

Sefydlwyd Hydref, 1910, ar gynllun Cymdeithas Lenyddol Cefn y Meusydd. Ymdrinir ynddi â phrif bynciau'r dydd, ac ar awdwyr a llyfrau. Etholir ei haelodau trwy ballot, a chyfyngir eu rhif i 21. Cynhelir y cyfarfodydd yn wythnosol, a dewisa pob cyfarfod ei gadeirydd. Ei sefydlwyr oeddynt—Mri. W. H. Gibbon, County School; J. Emrys Davies, Garth Cottage; Ithel Davies, Bryn Eirian.

Swyddogion presennol, Trysorydd, Mr. Ithel Davies. Ysgrifennydd, Mr. J. Emrys Davies.

CYMDEITHASAU CYFEILLGAR.

Yr Odyddion. Cyfrinfa "Madoc."
Sefydlwyd 1878.

Y Swyddogion cyntaf,—Llywydd, F. H. Strowger. Is—Lywydd, Mr. W. R. Williams, High Street. Ysgrifennydd, Mr. R. W. Owen. Trysorydd, Mr. David Williams, Slate Works. Gwarcheidwad, Mr. W. O. Jones.

Yr Ysgrifennydd presennol, Mr. William Jones, Eifion Villa.

Nifer ar y llyfrau, 217.

Urdd Henafol y Coedwigwyr.
(Cymdeithas Deyrngarol Madog, Rhif 6521).
Sefydlwyd 1879.

Y Swyddogion cyntaf,—Capten Williams; Mri. William Jones, Garth Terrace; R. Williams, Madoc Street; a C. Williams, Chapel Street. Ysgrifennydd, Mr. R. Barrow Williams, High Street.

Y Swyddogion presennol,—Ymddiriedolwyr, Mri. D. Morris, Oakleys; D. R. Thomas, J. R. Owen. Swyddog Meddygol, Dr. Richard Griffith. Trysorydd, C. Williams, New Street. Ysgrifennydd, E. J. Edwards, Madoc Street.

Rhif ar y llyfrau, Rhagfyr 31, 1911, 228.

Y Serri Rhyddion. Cyfrinfa Madoc.
Rhif 1509.
Sefydlwyd Awst 24ain, 1874.

Swyddogion 1912,—Worshipful Master, Dr. Pierce Jones. Trysorydd, Bro. J. Jones Morris, P.M., P.P.G.S.W. Ysgrifennydd, Bro. J. Owain Hughes, P.M., P.P., G.Std.

Rhif yr aelodau, 61.

Cymdeithas Gynhorthwyol y Cambrian. (Cambrian Railway Mutual Aid Society).
Sefydlwyd 1912.

Llywydd, Mr. G. W. Yates. Trysorydd, Mr. Henry Jones (Arolygydd). Ysgrifennydd, Mr. Wm. Jones.

Cymdeithas Adeiladu Porthmadog.
Sefydlwyd 1866.

Ysgrifenwyr, Mr. Robert Jones, 3, Bank Place (1866—91); Mr. William Prichard, Broker (18911900); Mr. Griffith Prichard (1900).

CYMDEITHASAU GWLEIDYDDOL.

Y Gymdeithas Ryddfrydol.
Sefydlwyd Ionawr, 1887.

Swyddogion cyntaf,—Llywydd, Mr. Randall Casson.. Ysg. Mygedol, Mr. Robert Jones, Cyfreithiwr. Ysg.Cyffredinol, Mr. J. R. Pritchard. Trysorydd, Mr. Robert McLean.

Swyddogion presennol,—Llywydd, Mr. W. Morris. Jones. Trysorydd, Mr. William Jones, Metropolitan. Bank. Ysgrifennydd, Mr. T. H. Jones.

Rhif yr aelodau, 212.

Y Gymdeithas Geidwadol.
Sefydlwyd 1884.

Swyddogion cyntaf,—Llywydd, Dr. Jones Morris. Ysgrifennydd, Mr. J. E. Jones, Bank Place.

Swyddogion presennol, Llywydd, Mr. George Yates. Trysorydd, Serg. J. Hammond. Ysgrifennydd, Mr. Griffith Prichard.

Rhif yr aelodau, 170.

CYMDEITHASAU MORWROL.

Cymdeithas Yswiriol Llongau Porthmadog. (The Portmadoc Mutual Ship Insurance Society).
Sefydlwyd 1841.

Ysgrifennydd, Mr. Griffith Prichard. Trysorydd, Mr. David Morris.

Cymdeithas Yswiriol y Gomerian.
(The Gomerian Freight and Outfit Mutual Ship Insurance Society).
Sefydlwyd 1875.

Llywydd, Capten Morgan Jones. Trysorydd, Mr. David Davies. Ysgrifennydd, Mr. Griffith Prichard.

Cymdeithas y Morwyr.
(The Fishermen Society).

Ysgrifennydd, Mr. H. Arthur Thomas.

Sefydliad y Morwyr
(Sailors' Institute).
Agorwyd Tachwedd 11eg, 1907.

Swyddogion,—Llywydd, Mr. Richard Davies, C.S. Ysgrifennydd, Mr. J. Owain Hughes, The Glen.

CYMDEITHASAU MEDDYGOL.

Cymdeithas Feddygol y Gweithwyr, Porthmadog a'r Amgylchoedd.
Sefydlwyd Gorffennaf, 1889.

Meddyg, Dr. Harry R. Griffith. Ysgrifennydd, Evan Lloyd, East Avenue.

Cymdeithas Feddygol Gweithwyr Porthmadog a'r Amgylchoedd.

Meddyg, Dr. Roberts, Bank Place. Llywydd, David Williams, Penmorfa. Trysorydd, Owen Williams, Tremadog. Ysgrifennydd, F. Llew. Buckingham.

Cymdeithas Mamaethod Porthmadog. (Portmadoc District Nursing Association).
Sefydlwyd 1895.

Y Pwyllgor Mygedol,—Dr. Harry R. Griffith, Dr. Pierce Jones, Dr. Roberts, Dr. R. Griffith, a Dr. Green.

Ysgrifenyddesau, Mrs. McLean a Mrs. Purnell. Llywyddes a Thrysoryddes, Mrs. Breese.

The Portmadoc Ambulance Brigade.
Sefydlwyd 1896.

Yr Athraw Meddygol cyntaf, Dr. Walter Williams. Dilynwyd ef gan Dr. Harry Griffith.

CYMDEITHASAU'R MERCHED.

Cymdeithas Dorcas (Tabernacl).
Sefydlwyd 1898.

Llywyddes, Mrs. Davies, Bryneirian. Ysgrifennyddes, Miss Williams, Osmond View. Trysoryddes, Mrs. Roberts, Post Office.

Y Girls' Friendly (St. Ioan).
Ysgrifennyddes, Miss Homfray.

Y Girls' Guild.
Llywyddes, Mrs. Cornelius Roberts.

Cymdeithas Ddirwestol y Merched.
Sefydlwyd 1894

Llywyddes, Mrs. J. T. Jones, L. C. & M. Bank. Ysgrifennyddes, Mrs. Cornelius Roberts.

Y LLYFRGELLOEDD.

Llyfrgell Eglwys y M.C., Tabernacl.
Sefydlwyd 1904.

Trysorydd, Mr. David Jones, 18, Snowdon Street. Llyfrgellydd, Mr. Robert Williams.

Llyfrgell Eglwys y M.C., Garth.

Llywydd, y Parch. W. T. Ellis, B.A., B.D. Trysorydd, Miss A. Williams, Lombard Street. Ysgrifennydd, Mr. J. O. Jones, Central Buildings. Llyfrgellydd, Mr. G. Griffiths, Wharf.

Llyfrgell y Clwb Rhyddfrydol.

Llyfrgell y Clwb Ceidwadol.

Darllenfa Pen y Cei.

CYMDEITHASAU CERDDOROL.

Cymdeithas Gorawl Porthmadog.
Sefydlwyd 1904.

Arweinyddion, Mr. J. C. McLean, F.R.C.O., a Mr. Evan Evans. Llywydd, Mr. D. Breese. Trysorydd, Mr. David Williams. Ysgrifennydd, Mr. D. O. M. Roberts.

Y Gerddorfa.

Arweinyddion, Mr. J. C. McLean, F.R.C.O., a Mr. Evan Evans. Trysorydd, Mr. J. Jones Morris. Ysgrifennydd, Mr. R. Jones Lloyd.

Arddanghosfa Cwn a Cheffylau Porthmadog a'r Cylch.
Sefydlwyd 1885.

Swyddogion cyntaf,—Llywydd, Mr. J. P. Roberts, Ynystowyn. Ysgrifennydd, Mr. R. G. Humphreys (R. o Fadog).

Cymdeithas y Gwelliantau.
Sefydlwyd Mai, 1908.

Llywydd, Mr. Jonathan Davies, Y.H. Ysgrifennydd, Mr. Llew. Ll. Davies.

CYMDEITHASAU CHWAREU.

Y Golf.

Llywydd, Mr. Ellis Jones. Trysorydd, Mr. J. O. Hughes. Ysgrifennydd, Mr. William Jones.

Y Cricket.

Llywyddion, Mr. D. Breese a Dr. H. R. Griffith. Trysorydd, Mr. G. Roberts. Ysg., D. Williams.

Tennis.

Captain, Mr. Lloyd Roberts. Trysorydd, Mr. Harold Jones. Ysgrifenyddion Miss Newell a Mr. Littler.

Y Bêl Droed.

Llywydd, Mr. G. Roberts. Trysorydd, Mr. H. A Stokes. Ysgrifennydd, Mr. Willie Hughes.

PENNOD VIII.
YR ENWOGION.

Arferwn ddweyd pan fo gwr o bwys farw, yr el pethau ymlaen hyd yn oed hebddo ef, a dichon yr ant, ond y mae'n gwestiwn a elent mor dda, pe na buasai efe erioed wedi bod yn eu gyrru. Yr hwb a gawsant gan wyr cryfion a fu sy'n gyrru aml i beth ymlaen heddyw."—MORRIS PARRY, Caer.

ENWOGION DDOE.

ALLTUD EIFION (Robert Isaac Jones, 1814—1905). —Cyhoeddwr, hynafiaethydd, a bardd, a aned yn Nhyddyn Iolyn, Pentrefelin, ger Porthmadog, yn y flwyddyn 1814. Yr oedd yn ddisgynydd o hen deulu enwog Isallt yn Eifionnydd,—y cyff yr hannai Dafydd y Garreg Wen o hono,—teulu nodedig am eu mhedr meddygol. Bu R. Isaac Jones yn egwyddor-was gyda Mr. D. C. Williams, Pwllheli; oddi yno aeth i Gaernarfon a Llunden. Yn y flwyddyn 1835 agorodd fasnach Fferyllydd, ar ei gyfrifoldeb ei hun, yn Nhremadog, lle y treuliodd weddill ei oes faith. Bu hefyd am gyfnod yn cadw cangen o'r busnes ym Mhorthmadog. Bu ganddo ran helaeth ym mywyd eglwysig a chenedlaethol Tre a Phorthmadog. Efe, gyda Mr. John Thomas y Cei, a gychwynodd achos eglwysig ym Mhorthmadog, ac a fuont yn brif sylfaenwyr yr Eglwys yno, a bu'n aelod gweithgar ar ei phwyllgor adeiladu. Bu'n warden, yn overseer, ac yn aelood o bwyllgor yr Ysgol Genedlaethol a'r Bwrdd Addysg wedi hynny. Cymerodd ran amlwg yn y frwydr yn erbyn mabwysiadu'r Bwrdd. Yr oedd yn noddwr selog i'r Eisteddfod, a dilynodd hi ar hyd ei fywyd. Urddwyd ef yn Eisteddfod Biwmaris. Ysgrifennodd lawer o farddoniaeth ar hyd ei oes—englynion yn bennaf. Ond ei hoff faes ydoedd Hynafiaeth. Ysgrifennodd "beth wmredd" yn y cyfeiriad hwnnw i'r newyddiaduron a'r cylchgronnau,

EMRYS

er na wnai hynny wrth drefn na rheol. Cyhoeddodd rai llyfrau, megis "Yr Emynydd Cristionogol," yn 1889; "Y Gestiana, sef Hanes Tre'r Gest, &c., yn 1892; a chyhoeddodd a golygodd "Cell Meudwy, sef Gweithiau Ellis Owen,'" yn 1877; a Gwaith Barddonol "Sion Wyn o Eifion " yn 1861. Efe hefyd oedd golygydd a chyhoeddwr "Baner y Groes," sef cylchgrawn misol Eglwysig; ac yr oedd yn gyd-olygydd â'r Parch. D. Silvan Evans i'r Brython, 1858-1863, ac yn gyhoeddwr iddo. Yr oedd yn gyfaill personol â phrif lenorion a chlerigwyr ei oes. Yr oedd yn wr hynaws a charedig, er y gallai ffraeo ar bapur dan gamp.

Bu'n briod dair gwaith—gyda Miss Hughes, ail ferch Dr. T. Hughes, Pwllheli; â Miss Roberts, Tremadog; a'r tro olaf gyda Miss Roberts, Bodlina, Môn. Bu iddo bedwar mab-un ydoedd Dr. Henry Isaac Jones, a fu farw yn San Francisco. Nid oes yn fyw heddyw ond Mr. E. Christmas Jones, Fferyllydd ac Argraffydd, Tremadog. Bu Alltud Eifion farw ar y 7fed o Fawrth, 1905, mewn oedran teg, yn 91 mlwydd oed, a chladdwyd ef yng nghladdfa'i hynafiaid ym mynwent Ynyscynhaiarn. Dodwyd ffenestr liwiedig ddrudfawr er coffadwriaeth am dano yn eglwys Ynyscynhaiarn. Wele'i doddaid coffa:

Hybarch hen oeswr, burwych hanesydd,
A'r haeddaf, hynaf, o feirdd Eifionnydd:
Trist yw a daenant trosot adenydd,
Cwsg awdwr eurddawn,—cwsg, wedi'r hirddydd.
Am dy ffawd a grym dy ffydd—erys son,
Tra cyrrau Eifion yn gartre crefydd.
—EIFION WYN.

BEUNO (Richard Williams) (1809-1895).—Gof a bardd, ydoedd frawd i Ioan Madog, ac a aned yn Nhremadog yn y flwyddyn 1809. Ychydig o fanteision addysg a gafodd—prin dri mis—ond llafuriodd yn ddyfal i ddiwyllio'i hunan, a daeth yn hyddysg yng ngheinion llên Cymru a Lloegr, a chanddo lyfrgell dda. Gallai adrodd oddiar ei gof ddarnau helaeth o weithiau'r prif feirdd Cymreig a Seisnig. Yr oedd yn hyddysg iawn yng ngweithiau Shakespeare, a hoff ydoedd hyd ei farw o adrodd ei weithiau. hefyd ar ddawn neillduol i adrodd chwedlau hen, a Meddai thraddodiadau'r broydd. Ychydig a gystadleuodd, ac ni roddodd ei fryd ar farddoni; oherwydd eb efe, "nad oedd yr awen byth yn talu." Y mae ei gyfansoddiadau barddonol—englynion yn bennaf—ym meddiant ei ŵyr —y Parch. J. Williams Davies, Arthog. Er yn gynghaneddwr rhwydd a naturiol, cyffredin yw ei farddoniaeth, ac ni adawodd ar ei ol englyn na chwpled a ddeil i'w cymharu âg eiddo'i frawd. Credaf y gellir cymeryd y ddau englyn canlynol yn engraifft o'i oreu ym myd yr awen:

YR ANGOR.

Cryf hwylus sicr afaelydd,—i ddal llong
Pan ddel llid ystormydd,
Yw'r angor; ar fôr 'e fydd
I'r bywydau'n arbedydd.

AR OL EI FACHGEN A FU FARW'N WYTH OED.

Och! gau'n y bedd fy machgen bach—serchog
Ni ches archoll ddyfnach;
Ar ei ol ni fydd awr iach
I mi o gysur mwyach.

Yr oedd yr elfen ddigrifol a chwareus yn amlwg ynddo, a'i garedigrwydd yn wybyddus i'w gydnabod oll. Yn gymaint felly, fel y bu i rai fanteisio'n anheg arno, nes peri poen iddo ef a'i deulu. Bu iddo amryw blant, a gweithiai rhai o'i feibion gydag ef yng ngefail Corn Hill, gerllaw yr odyn galch. Yr oedd John, ei fab hynaf, yn fardd gwych, ac ennillodd amryw wobrwyon; ond efe a fu farw o nychdod ym mlodau'i ddyddiau, yn 23ain oed. Beuno a lwyddodd i fyned ag Eifion Wyn i'w urddo i Orsedd Eisteddfod Dalaethol Gwynedd, 1887,—yr unig Orsedd Eisteddfod y bu Eifion Wyn ynddi. Oherwydd profedigaethau mawrion, gadawodd Beuno Ben y Cei, gan fyned i fyw i'r Garth, at ei ferch hynaf—Mrs. Ellen Davies, mam y Parch. J. W. Davies. Ym Mehefin, 1889, bu farw Mrs. Davies, a chladdwyd hi ym mynwent Salem; ond parhaodd ei mhab a'i mherch i ofalu'n dyner am ei thad oedrannus, hyd oni fu farw, wedi blynyddoedd o lesgedd, ar y 16eg o Ebrill, 1895, yn 86 mlwydd oed. Dodwyd ei weddillion i orwedd ym meddrod ei ferch ym mynwent Salem, Porthmadog. Bu farw Mary Williams, ei briod, ar y 21ain o Chwefrol, 1873, yn 56 mlwydd oed, a chladdwyd hi ym mynwent Ynyscynhaiarn. Yno hefyd y gorwedd gweddillion pump o'u plant—dwy ferch, a thri mab.

BREESE, EDWARD (1835—1881).—Cyfreithiwr, llenor, hynafiaethydd, ac awdwr: ail fab i'r Parch. John Breese, Caerfyrddin, lle y ganed ef, ar y 13eg o Ebrill, 1835. Derbyniodd ei addysg athrofaol yng Ngholeg Lewisham, Kent; astudiodd y gyfraith. Yn 1857 symudodd i Borthmadog, at ei ewythr, brawd ei fam—Mr. David Williams, Castell Deudraeth—i ddilyn ei swydd gyfreithiol, a daeth yn fuan, oherwydd ei alluoedd a'i gysylltiad â'i ewythr, i fod yn un o gymeriadau amlycaf y Dyffryn. Ar ymddiswyddiad ei ewythr o fod yn Ysgrifennydd yr Heddwch dros Sir Feirionnydd, ac fel Clerc i Arglwydd Raglaw y Sir, a Chlerc Ynadon Eifionnydd, ar y 22ain o Fedi, 1859, penodwyd ef yn olynydd iddo. Bu hefyd am gyfnod pwysig yn brif oruchwyliwr Ystâd Madocks—y cyfnod cyn dyfodiad yr etifedd—F. W. A. Roche, Ysw.,—i'w oed; a phan oedd sefyllfa'r ystâd yn ddyrus, a'r swydd yn anodd ei chyflawni. Bu a rhan hefyd gyda phob symudiad o bwys a gymerodd le ym Mhorthmadog yn ystod ei arhosiad ynddi. Eglwyswr ydoedd o ran enwad, a Rhyddfrydwr mewn gwleidyddiaeth. Gweithiodd yn egniol dros ymgeisiaeth Mr. Williams yn ei etholiadau ym Meirion; a thros Mr. Holland yn Etholiad 1870. Efe hefyd fu'n brif offeryn i ddwyn allan Syr Love Jones Parry, Barwnig, i wrthwynebu'r Anrhydeddus G. Douglas Pennant yn 1868, pan ddychwelodd Arfon Ryddfrydwr i'w chynrychioli am y waith gyntaf yn Senedd Prydain Fawr. Gallasai Mr. Breese fod wedi ei ddewis yn ymgeisydd seneddol ei hunan pe dymunasai; ac edrychai Meirion yn ffyddiog ato fel olynydd i Mr. Holland pan

ddeuai'r galw. Ond bu farw cyn i'r cyfle ddod. Yr oedd yn siaradwr effeithiol, ac ar brydiau yn finiog iawn. Fel llenor, ysgrifennodd lawer ar faterion hynafiaethol i'r "Bye-gones" a'r "Archæologia Cambrensis." Ond ei brif waith llenyddol ydyw "The Kalendars of Gwynedd," gyda nodiadau gan W. W. E. Wynne o Beniarth, a gyhoeddwyd gan J. E. Hotten, Llunden, 1873. Gwnaed ef yn Gymrawd o'r Gymdeithas Hynafiaethol. Bu farw ar y 10fed o Fawrth, 1881, yn 46 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Eglwys y Drindod, Penrhyndeudraeth. Yno hefyd y claddwyd ei briod, Ion. 9fed, 1891. Ffurfiwyd ysgoloriaeth er cof am dano yn yr Ysgol Ganolraddol yn y dref.—("Bye—gones," tud. 206; "Arch. Cambrensis," 1881, tud. 171: "Boosie's Modern Biog.).

DAVIES, EDWARD (1819-1894).—A aned ym Mrithdir Mawr, y Pennant, yn Eifionnydd. Yr oedd yn gyfoed â'r Parch. Thomas Ellis, Llanystumdwy. Dechreuodd bregethu'n gynnar. Yn y flwyddyn 1857 symudodd i Borthmadog i gadw masnachdy. Ymaelododd yn y Garth, a chymerodd ran flaenllaw yn ffurfiad eglwys y Tabernacl. Bu'n ffyddlon a gweithgar yno, ac i grefydd y cylch, tra fu buw. Yr oedd yn bregethwr cymeradwy ac yn Gristion cywir. Yn Adroddiad eglwys y Tabernacl am 1894, dywed y Parch. J. J. Roberts am dano:—"Yr hwn a fuasai mewn undeb â'r achos o'i gychwyniad cyntaf, ac a gymerodd ran amlwg ac effeithiol yn ei holl symudiadau. Un o'r dynion mwyaf duwiol, tangnefeddus, a charuaidd, a adwaenasom erioed; ac y mae ein colled a'n hiraeth am dano yn fawr iawn." Bu farw Rhagfyr 11eg, 1894, a chladdwyd ef ym mynwent gyhoeddus Porthmadog. Yr oedd yn 75 mlwydd oed.

DAVIES, MORRIS (1796—1876).—Ysgolfeistr, llenor, a bardd. Brodor o Fallwyd ym Meirion. Bu'n cadw ysgol yn Llanfyllin; a dechreuodd bregethu. Yn 1836 rhoddodd swydd ysgolfeistr i fyny, gan fyned i swyddfa cyfreithiwr; a bu'n dilyn hynny am ysbaid ym Mhwll heli a Phorthmadog. Yn 1844 ymgymerodd a chadw Ysgol Pont Ynys Galch. Parhaodd hynny hyd y flwyddyn 1849, pryd y symudodd i Fangor, i fod yn ysgrifennydd masnachol, ac wedi hynny yn glerc yn swyddfa Mr. Lloyd Jones, cyfreithiwr. Bu farw ar y 10fed o Fedi, 1876, yn 80 mlwydd oed. Am dano, tra ym Mhorthmadog, dywed Mr. Job Thomas:—Gellir dywedyd am dano tra yma ei fod yn un a berchid gan bawb. Yr ydoedd yn hynod o lafurus gyda'r ieuengtyd, yn eu hegwyddori, a'u dysgu i ganu. Cyfansoddodd lawer o donau a phennillion dirwestol. Ym mynwent Capel y Garth, Porthmadog, y claddwyd ei fam; ac yr wyf yn meddwl yn sicr mai hi oedd yr ail a gladdwyd yn y fynwent, lle y mae ei beddfaen, ac englyn o waith Mr. Davies arno. A ganlyn yw yr hyn sydd ar y garreg fedd:—

Coffadwriaeth am

MARY MORRIS, Brongamlan, Mallwyd,

Gweddw Richard Morris, gynt o Bennant igi, yn yr un plwyf.

Bu farw yn y dref hon Medi 4ydd, 1847, yn 77 mlwydd oed.

Duwiol oedd, un dawel iawn,—o rodiad
Diw'radwydd ac uniawn;
Cyfyd yr Iesu cyfiawn
Ei llwch i ddedwyddwch llawn.

Bu am yr ysbaid y bu yn dyfod i Dremadog yn ddechreuwr canu yn y capel, ac yn gyfaill mawr i'r Parch. John Jones. Byddai raid iddo gymeryd rhan bob amser yng ngwaith y Society; gwnai hynny yn wylaidd iawn, ond bob amser i bwrpas. Wedi adeiladu capel y Garth, Porthmadog, symudodd yno; ac yno y gwnaed ef yn flaenor, yn yr hon swydd y bu yn ddefnyddiol iawn, nes ymadael oddi yno i Fangor."—(Traethodydd, 1877, tud. 217 a 359: Cerddorion Cymreig (M. O. Jones); Llenyddiaeth Gymreig Ashton, tud. 219 a 526; Y Gwyddoniadur, &c.).

ELLIS, WIL (1810—1875).—Efe oedd comedian y dref yn y ganrif o'r blaen. Bu farw ar y 18fed o Ebrill, 1875, yn 65 oed, a chladdwyd ef ym mynwent Ynyscynhaiarn. Ceir ysgrif helaeth arno yn y Cymru, Cyf. xxix., tud. 189. Canodd Cynhaiarn farwnad iddo, a dywedir fod honno'n ddarluniad byw o hono; ac yn engraifft dda o allu'r awdwr yn y cyfeiriad hwn, pe cawsai'r awen ei rhyddid. Wele ddetholiad o'r pennillion:—

Beth yw'r tristwch? Mae Wil Elis,
Yr hen fachgen llonna' erioed,
Wedi marw o'r bronchitis,
Pan yn bump a thrigain oed;
Yntau drengodd megis eraill,
Ond nid testyn syndod yw,
Pawb adwaenent yr hen gyfaill,
Synnent sut yr oedd yn byw. '

Roedd Rhagluniaeth yn ei gofio,
Gan ei fwydo yn ddifêth,
Cafodd lety'n nodded iddo
Er na thalodd rent na threth;
Mewn hen adail oedd yn ymyl
Cafodd gysgu yn y gwair;
Nid oedd yno fuwch na cheffyl,
Mwy na'r Port ar ddiwrnod ffair.

Mewn Eisteddfod gyda'r Beirddion,
Byddai'n gwisgo ruban glas,
Adeg Lesciwn byddai'n gyson
Yn areithio gyda blas;
Bu yn dadleu nerth ei esgyrn
Dros iawnderau bach a mawr;
Collodd Lib'rals un o'r cedyrn
Pan gadd Wil ei dorri 'lawr.

Byddai'n myned i'r addoldy,
Weithiau i'r Capel weithiau i'r Llan;
Agorai'i geg a chauai 'lygaid,
Ac fe chwyrnai dros y fan;
Cafodd lawer blasus bwniad
Yn ei wyneb, draws ei gefn;
Pan ddeffroai rhoi ochenaid
Yna chwyrnai'n uwch drachefn.

Os arwyddai ffurf ei wyneb
Fod yn Wil ychydig wall,
Ei gyfrwysdra oedd ddihareb,
Ei ffraethineb oedd ddiball;
'Roedd yn onest ac yn ffyddlon,
Tystion i'w gywirdeb gawn;

Bu yn rhodio llwybrau union
Gyda choesau ceimion iawn.

Poor Wil! adgofion erys,
Am ei ddull a'i hynod wedd;
Lliaws deithiant tua'r Ynys,
I gael golwg ar ei fedd;
Un Wil Elis gadd ei eni,
Hwnnw weithian aeth o'n plith;
Gwag yw hebddo—am ei golli
Teimla'r ardal drwyddi'n chwith.

Cysga Wil—ond paid a chwyrnu
Llecha'n dawel, yr hen frawd;
Gorwedd heddyw 'rwyt mewn gwely,
Lle mae'r bonedd fel y tlawd;
Pan y cawn dy weled eto,
Dyfod wnei ar newydd wedd;
Yna bydd dy gorff afrosgo
Wedi ei buro yn y bedd.

EMRYS (William Ambrose) (1813—1873).—Pregethwr, bardd, a llenor o nôd. Ganwyd Emrys yng ngwestŷ'r Penrhyn Arms,—man a fu wedyn yn gartref cyntaf i Goleg Prifysgol Gogledd Cymru, ar y cyntaf o Awst, 1813. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Ramadegol Bangor. Dygwyd ef i fyny'n draper, a threuliodd wyth mlynedd mewn masnachdai yn Lerpwl a Llunden. Yn 1836, dychwelodd i Fangor, heb benderfynu ar gyfeiriad ei fywyd. Aeth yn gyfaill i Caledfryn ar daith" trwy eglwysi Annibynol Lleyn ac Eifionnydd; ymwelsant â Phorthmadog. Ceisiwyd cyhoeddiad ganddo, a rhoddodd un. Cerddodd yr holl ffordd o Fangor i Borthmadog i hwnnw. Hoffodd yr eglwys ef, a cheisiodd ganddo aros yn fugail arni; yntau'n anniben i gydsynio a foddlonodd i flwyddyn o brawf "; ond parhaodd honno hyd ddiwedd ei oes. Ordeiniwyd ef yn weinidog Salem ar y 7fed o Ragfyr, 1837. Meddai ar holl anhebgorion gweinidog llwyddiannus. Pregethai'n dda ac yn goeth; ac ymwelai'n rheolaidd, nes ennill iddo'i hunan barch ac anwyldeb ei holl ddeiliaid. Yr oedd yn un o'r dynion mwyaf amlochrog ei ddoniau a fagodd Cymru. Yr oedd yn arweinydd llwyddiannus mewn cyfarfodydd llen- yddol, yn areithiwr hyawdl, yn fardd enwog, ac yn bregethwr poblogaidd. Nodweddid ei bregethu gan symlrwydd a naturioldeb, a'i farddoniaeth gan brydferthwch a cheinder. Efe yw tad Annibyniaeth broydd Madog. Bu'n weinidog gweithgar yn y cylch am 36 o flynyddoedd. Fel bardd, cystadleuodd lawer. Gweler hanes ei ymdrechion eisteddfodol a nifer ei gynyrchion barddonol yn "Hanes Llenyddiaeth Gymreig (Ashton), tud. 695—701; hefyd, feirniadaeth arnynt gan Dyfed, yn "Trem ar y Ganrif" (J. M. Jones), tud. 66. Cyhoeddwyd ei weithiau dan olygiaeth Hiraethog yn 1875. Yr oedd efe ei hun wedi cyhoeddi amryw o'i awdlau, &c., "Chofiant S. Jones, Maentwrog. Ystyrir ei "Adgofion fy Ngweinidogaeth" yn hafal i ddim o'r fath yng Nghymraeg. Bu farw ar y 31 o Hydref, 1873, yn 60 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Capel Helyg. (Gwyddoniadur, Cyf. x., tud. 436; Y Geninen, 1895, tud. 224, 172, 130; Y Traethodydd, 1888, tud. 240: 1903, tud. 282; Y Dysgedydd, 1837, tud. 513: 1839, tud. 155, &c., &c.).

ETHERIDGE, JOHN (1777—1867), ydoedd Albanwr Llundeinig, a aned yn y flwyddyn 1777. Arfaethai ei rieni iddo fyned yn amaethwr, a bu am gyfnod yn paratoi ei hun at hynny. Daeth i Ddyffryn Madog gyda Mr. Madocks, a daeth yn fuan i ennill ei ffafr a'i ymddiriedaeth lwyraf. Efe oedd un o'r ychydig a barhaodd yn bur a ffyddlon i'w feistr enwog hyd y diwedd. Yr oedd yn ddyn aml ei alluoedd ac yn fedrus mewn llawer crefft. Yr oedd yn saer maen a choed celfydd, ac yn ddyfeisydd gwych. Efe a benodwyd gan Mr. Madocks yn geidwad helwriaeth ei stât, ac i ofalu am ei diroedd a'r coedwigoedd yn ei absenoldeb. Priododd â Miss Catherine Hughes, Pengamfa, Penmorfa; a bu'n byw yn Gatehouse, Morfa Lodge. Gofalai am Duhwnt i'r Bwlch a Morfa Lodge i Mr. Madocks, a dygai ymlaen welliantau ac adgyweiriadau yno. Efe a adeiladodd y Tŵr gerllaw Morfa Lodge. Gwelais lawer o lythyrau Mr. Madocks ato, a thystiant oll i lwyredd ei ymddiriedaeth ynddo, a'i ffyddlondeb yntau i'w feistr. Ar ymadawiad Mr. Madocks Gymru, yn 1828, symudodd John Etheridge i fyw i Ben y Bryn, Penmorfa, lle mae wyrion iddo'n byw heddyw. Yn ddilynol, bu am ddeugain mlynedd yng ngwasanaeth Mr. Mathews y Wern. Efe gynlluniodd y peiriant naddu llechi cyntaf, yr hwn a ddaeth o'r fath wasanaeth yn y chwarelau. Danghosodd Mr. Mathews y peiriant yn Arddanghosfa Llunden, 1851, ac efe, ac nid y cynllunydd, gafodd y clod am dano. Bu farw John Etheridge ar y 10fed o Dachwedd, 1867, yn 90 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Penmorfa.

EVANS, JOHN (1752—1847).—Pregethwr ac ysgolfeistr, ydoedd frodor o Benrhiwgaled, Sir Aberteifi. Cafodd addysg dda ym more'i oes. Bu am gyfnod yn gyd—efrydydd â'r Parch. D. Peters, Caerfyrddin. Bu am gyfnod yn cadw ysgol Mr. Davies, Llanrhydowen, ac ystyrid ef yn well ysgolhaig na'r mwyafrif o'i frodyr. Pan yn 25 oed dechreuodd bregethu gyda'r Annibynwyr; ordeiniwyd ef ym Machynlleth, a bu'n pregethu llawer yn yr ardaloedd cylchynol,—yn Nhowyn, Pennal, Aberhosan, a Dinas Mawddwy. Dioddefodd lawer o erledigaethau yn y cyfnod hwnnw, a bu ei fywyd mewn enbydrwydd rai troion. Yn y flwyddyn 1794 symudodd i Carmel, Amlwch, a bu yno am un mlynedd ar hugain, yn pregethu ac yn cadw ysgol yno. Cafodd ergyd o'r parlys, ac yn 1825 symudodd at ei ferch, oedd yn briod â J. C. Paynter, swyddog y doll ym Mhorthmadog. Er i raddau'n fethedig, yr oedd ei sêl, ei wybodaeth, ei brofiad helaeth, a'i ffyddlondeb, yn gynhorthwy ac yn symbyliad mawr i'r Annibynwyr tra'n cychwyn eu hachos ym Mhorthmadog, lle y treuliodd y ddwy flynedd ar hugain olaf o'i fywyd. Bu farw ar y 7fed o Ragfyr, 1847, yn 95 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Capel Salem.—(Y Dysgedydd, 1870, tud. 84).

EVANS, ROBERT (1829—1901).—Dilledydd, bardd, a llenor. Ganwyd ef ym Mhorthmadog yn y flwyddyn 1829. Enwau ei rieni oeddynt Owen a Margaret Evans. Ysgrifennodd lawer o ryddiaith a barddoniaeth, a mabwysiadodd yr enw llenyddol Robin Eifion. Yr oedd yn gymeriad ar ei ben ei hun—yn siaradwr rhwydd a ffraeth, yn wir Gristion, yn gymydog ffyddlon, ac yn ddinesydd pur. Yr oedd yn un o gedyrn Wesleaeth yn y dref, a bu a'i ysgwyddau'n dyn o dan yr arch am flynyddau maith. Bu farw ar yr 21ain o Fedi, 1901, a chladdwyd ef ym mynwent gyhoeddus Porthmadog.

GOLEUFRYN (W. R. Jones) (1840—1898).—Mab i Richard ac Ann Jones, Ty Isaf, Llanfrothen. Ganwyd ef ym Mai, 1840. Bu ei dad farw pan oedd efe'n chwech wythnos oed. Symudodd ei fam i gadw Tŷ Capel Tan y Grisiau, Ffestiniog, gan adael y bachgen gyda'i ewythr, o frawd ei dad—John Williams, Bryn Goleu. Pan oedd efe'n bum mlwydd oed symudodd ei fam, gyda'i dwy ferch, i'r America. Saer coed ydoedd John Williams, a dysgodd i'r bachgen yr un grefft. Pan yn 21ain oed aeth i weithio at Mr. J. H. Williams, Foundry, Porthmadog, gan ymaelodi yn eglwys y Tabernacl. Yno y dechreuodd bregethu, yn y flwyddyn 1865. Wedi ei gwrs athrofaol yng Ngholeg y Bala, bu'n weinidog ar eglwysi Tŷ Mawr, Bryn Mawr, Pen y Graig a Rhyd, Lleyn, Seion a Bethel, Llanrwst, yng Nghaergybi, ac yn ddiweddaf oll yng Nghaernarfon. Ymbriododd â Miss Rowlands, o Ben Llwyn, Aberystwyth. Bu farw Gorffennaf 11, 1898, yn 58 mlwydd oed. Ysgrifennodd lawer i gylchgronnau ei ddydd, a thynnodd ei ysgrifau galluog ar "Philistiaeth yng Nghymru" sylw mawr. Yr oedd yn edmygydd mawr o Carlyle. Yr oedd yn llenor coeth, yn ddarlithydd poblogaidd, ac yn bregethwr rhagorol. Cyhoeddwyd detholiad o'i weithiau llenyddol o dan olygiaeth Alafon.

GREAVES, JOHN WHITEHEAD (1807—1880).—Mab i Richard Greaves, Banker o Leamington. Daeth i Gymru tua 1833, ac a brynodd Gloddfa'r Llechwedd. Efe, trwy ymdrech ddygn, a roddodd i lawr sylfeini'r cwmni llechau llwyddiannus sy'n dwyn yr enw. Priodd â Miss Steadman, Tŷ Nanney, Tremadog; a buont. yn byw am ysbaid yn Nhan'rallt, ac hefyd ym Mlaenau Ffestiniog. Bu farw yn Brighton, ar y 12fed o Chwefrol, 1880, yn 73 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Leamington. Cymerai ran flaenllaw yn symudiadau cyhoeddus Tre a Phorthmadog. Bu'n Ynad Heddwch, a chywirach ynad nid eisteddodd ar y Fainc. Bu'n noddwr ffyddlon i'r Ysgol Genedlaethol. Meibion iddo ef yw J. E. Greaves, Ysw., Arglwydd Rhaglaw y Sir, ac R. M. Greaves, Ysw., y Wern; a'i ferched ef yw Miss Greaves, Tan'rallt, a Lady A. Osmond Williams, Castell Deudraeth.

GRIFFITH, SAMUEL (1834—1908).—Meddyg, a mab i Mr. Samuel Griffith, Saddler, Tremadog, a aned yno yn y flwyddyn 1834. Bu'n dilyn crefft ei dad hyd yn 17eg oed. Yr oedd er yn ieuanc yn fachgen bucheddol, a bu am gyfnod ei faboed yn aelod ffyddlon gyda'r Methodistiaid yn Nhremadog. Ymroddodd i ddiwyllio'i hunan, gan wneuthur defnydd da o'i oriau hamdden. Yn 1851 gadawodd fainc y sadler, gan fyned yn egwyddor—was at y meddyg Rowland Williams, Tŷ Nanney, Tremadog. Yn 1859 aeth yn llwyddiannus trwy ei arholiad meddygol, ac ymsefydlodd ym Mhorthmadog lle y daeth yn feddyg llwyddiannus a chymeradwy, a chylch ei ymarfer yn eang. Cymerai ran flaenllaw ym mywyd cyhoeddus y dref. Bu'n Gadeirydd y Bwrdd Lleol am flynyddoedd; yn aelod o Fwrdd y Gwarcheidwaid, y Bwrdd Ysgol, a'r Cyngor Dinesig. Bu hefyd yn Gadeirydd y Feibl Gymdeithas am dymor maith. Yr oedd yn feddiannol ar gymhwysderau amlwg i weithredu ar bwyllgorau; nodweddid ef â rheswm cyffredin cryf, gwelediad clir, a barn aeddfed. Yr oedd yn amddiffynnwr cadarn i'r gwan, ac yn noddwr pur i'r tlawd a'r angenus, ac nid oedd a'i cyhuddai ef o wneuthur cam â gwr yn ei fater. Yn grefyddol, Eglwyswr selog ydoedd; a bu'n athraw llafurus yn Ysgol Sul St. Ioan am flynyddoedd. O ran ei ddaliadau gwleidyddol, Ceidwadwr ydoedd. Treuliodd ei oes faith ym mro ei febyd, yn ceisio lleddfu poen a gofidiau ei gymdogion, a phuro a dyrchafu cymdeithas. Bu farw, wedi cyrraedd oedran teg, ar y laf o Ragfyr, 1908, yn 74 mlwydd oed.

GRIFFITH, WILLIAM.—Mano'warsman, ac ysgolfeistr. Wedi cwblhau ei amser ar y môr, bu'n cadw ysgol ddyddiol, yn gyntaf mewn ystafell yn ymyl gwaelod y Grisiau Mawr, ac wedyn mewn ystafell y tu cefn i Gapel Berea, yn Terrace Road. Yr oedd yn anafus o'i glun, a gwisgai goes gorcyn. Efe oedd yr ysgolfeistr cyntaf i ddysgu'r tô cyntaf o fechgyn y Port a ddaethant yn gapteiniaid ar y dosbarth llongau a ddechreuasant hwylio o Borthmadog ymhellach na Lerpwl, Caerdydd, a'r porthladdoedd cartrefol. Morwriaeth a ddysgai efe'n bennaf. Yr oedd llawer o hynodion yn perthyn iddo, yn ei wisgoedd a'i ddull o fyw. Slippers cryfion a wisgai bob amser. Hen lanc ydoedd, ac efe a wnai bopeth iddo'i hunan—golchi, glanhau y tŷ, pobi, a choginio, heb son am drwsio ei ddillad, &c. Yn ychwanegol at gadw'r ysgol, efe hefyd a ofalai am y News-room ym Mhen y Cei.

GRINDLEY, RICHARD ( —1893). Ysgolfeistr. Brodor o Gaernarfon ydoedd Mr. Grindley. Daeth o Ysgol Genedlaethol y dref honno, yn y flwyddyn 1863, i fod yn brif athro'r Ysgol Genedlaethol ym Mhorthmadog. Yr oedd yn enwog am ei allu i ddysgu plant, a bu'n llwyddiannus iawn gyda'r gwaith. Cydnabyddid ef fel un o athrawon goreu'r siroedd o amgylch. Daeth i Borthmadog ar adeg ffafriol iddo, a gwnaeth ddefnydd o'i gyfle; ac i'w lwyddiant ef y priodolid gwaith Porthmadog yn gwrthod y Bwrdd Addysg am gyhyd o amser. Yr oedd iddo barch didwyll gan bawb o'i gydnabod, ac yr oedd yn fawr ei ddylanwad yn y dref a'r gymdogaeth. Edmygid ef gan rieni a phlant; ac fel arwydd o'r parch a'r edmygedd hwnnw, cyflwynodd ei gyfeillion iddo lestri tê a choffi arian, gwerth £17, ar y 19eg o Ragfyr, 1867; a chyflwynodd y plant gâs pensel arian iddo. Yr oedd yn Eglwyswr selog a chydwybodol, a llanwai'r swydd o warden yn Eglwys Sant Ioan, ac arolygwr yr Ysgol Sabothol. Efe hefyd ydoedd ysgrifennydd pwyllgor yr eglwys Gymreig. Bu farw'n hynod sydyn, yn nhy ei chwaer yng Nghaernarfon, tra yno ar ei wyliau. Digwyddodd hynny ar y 23ain o Orffennaf, 1893, a chladdwyd ef ym mynwent Eglwys Llanbeblig, Caernarfon.

GWILYM ERYRI^[15] (William Roberts, 1844—1895).Mab i David a Catherine Roberts, a anwyd ym Mhorthmadog ar yr 22ain o Fawrth, 1844. Gwneuthurwr hwyliau ydoedd wrth ei alwedigaeth, ond bardd o anianawd. Ychydig o fanteision addysg a gafodd ym more'i oes. Bardd hunan—ddiwylliedig ydoedd. Dechreuodd gyfansoddi yn gynnar ar ei fywyd, a daeth yn gystadleuydd o nôd yn fore. Urddwyd ef yn Eisteddfod Porthmadog, 1871. Ennillodd Gadair y Gordofigion yn 1875, am "Awdl Goffadwriaethol am y Priffeirdd, o Aneurin Gwawdrydd hyd Nicander." Y mae'r awdl hon yn un o'r rhai tynheraf yn yr iaith. Y mae'i blethiad o achau'r cyn—feirdd, ei feistrolaeth ar y cynghaneddion, ei elfenniad byw, a'i fywgraffiad cryno o'r prif—feirdd, yn nodedig o gywraint a naturiol. Pa beth yn fwy byw a tharawiadol na'i englyn i Risiart Ddu o Wynedd, ac a fu farw yn yr Americ bell:—

Yn Amerig gem orwedd,—tôdd ei hâr
Risiart Ddu o Wynedd;
Ei genedl hoffai'i geinedd:
Ai dros fôr.—Pwy drwsia'i fedd?

Mor dlos yr iaith, a phrydferth y syniadau? Ymhen dwy flynedd, ennillodd y Gadair a gwobr, £21, yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon, 1877, ar awdl "Ieuenctid," allan o un ar ddeg o awdlau gwir ragorol." Barnai Hwfa Môn, Gutyn Padarn, ac Ioan Arfon, fod eiddo "Gwyndaf Hen" yn "mawr ragori ar ei gydymgeiswyr." Yr ail yn y gystadleuaeth ydoedd Elis

^[16] Wyn o Wyrfai. Yr oedd Gwilym Eryri yn eisteddfodwr ffyddlon, ac yn gystadleuydd cyson; ac er nad ennillodd ond un Gadair Genedlaethol, eto byddai ei gyfansoddiadau bob amser ymhlith y goreuon. Yr oedd yn bedwerydd, allan o 14eg o ymgeiswyr, ym Mhwllheli, yn 1875, ar awdl "Prydferthwch"; yn drydydd allan o 19eg ar Cariad ym Merthyr—Tafolog yn bedwerydd; yn ail yng Nghaerdydd yn 1883 a Gurnos yn drydydd, ar "Y Llong," ond cadair wâg oedd honno. Yn Eisteddfod Lerpwl, 1884, yr oedd yn bedwerydd, allan o 13eg, ar "Gwilym Hiraethog "—Hwfa Môn a Watcyn Wyn yn ei ddilyn; yn bedwerydd, allan o 17eg, yn Llunden yn 1887, ar Victoria," a Hwfa Môn yn bumed. Yng Ngwrecsam, yn 1888, yr oedd yn bumed allan o ugain ar "Beroriaeth"; ac ym Mangor, yn 1890, yn drydydd allan o 14eg ar "Y Llafurwr." Safai hefyd yn ail i Elfed, allan o 23ain, ar "Hunanaberth," yng Nghaernarfon yn 1894, a Berw, Tafolog, Machreth, Alafon a Bethel, yn ei ddilyn. Yn Eisteddfod Caernarfon, 1886, yr oedd yn cyd-farnu â Gwalchmai ac Elis Wyn o Wyrfai, ar destyn y gadair, "Gobaith." Ennillodd amryw wobrwyon o bwys yn yr Eisteddfod Genedlaethol, megis cywydd "Yr Ystorm" yn Eisteddfod Lerpwl, 1884—William Nicholson yn ail; cywydd "Morfa Rhuddlan " yn Eisteddfod y Rhyl, 1892; hir a thoddeidiau, "Deuddeg Sir Cymru," yn yr Wyddgrug, 1873; beddargraff Cynfaen yn Llunden, 1887; "Machludiad yr Haul yng Ngwrecsam, 1888; "Y Drugareddfa " yn y Rhyl, 1892; cân goffa am "Iolo Trefaldwyn" yng Ngwrecsam, 1888; myfyrdraeth, "Brâd Aberedwy," ym Mhontypridd, 1893; englynion, "Afonydd Cymru," yn Llunden, 1887; ac englyn "Anadl" yng Nghaerdydd, 1883. Wele'r englyn:—

Anadl wan! ei doleni—yw'm cadwen,
Yn fyw'n cedwir drwyddi:
A'i dyrnod ryw ddydd, arni,
Tyr angeu fwlch,—trengaf fi.

Os nad oes barddoniaeth yn yr englyn uchod, ni wn i ym mha le i'w geisio. Mewn eisteddfodau talaethol a lleol ennillodd liaws o wobrau, yn eu plith tri englyn, "Yr Aelwyd," yn Lerpwl, 1869; yn Harlech ar "Amddiffyniad Castell Harlech"; yn Lerpwl, 1875, "Y Beibl Cymraeg "; yn Ffestiniog, 1883, Yr Archddeacon Prys"; ac yn Eisteddfod y Llechwedd, 1886, ar "Mr. Thomas Jones y Rhosydd." Gresyn na chyhoeddid ei weithiau, neu ddetholiad o honynt. Y mae llawer o'i gyfansoddiadau i'w cael yn Y Geninen, ac yng nghyhoeddiadau Cymdeithas yr Eisteddfod Genedlaethol. Hanes trist ac ansicr yw'r hanes diweddaf am dano. Gadawodd Ddyffryn Madog tua diwedd y flwyddyn 1894, gan gyfeirio ar draws Gwynedd a Phowys—ond beth ddaeth o hono ar ol hynny, ni wyddis. Gellir dweyd am dano, fel y dywedodd efe ei hun am Risiart Ddu o Wynedd:—

Ei genedl hoffai'i geinedd
. . . . . . Pwy drwsia'i fedd?

HOLLAND, SAMUEL (1803—1892).—Mab i Samuel Holland, Y.H., Toxteth Park, Liverpool. Derbyniodd ei addysg gyda modryb iddo; yna yn Ysgol Elfennol Bedford Street; Ysgol y Morafiaid yn Fairfield, ger Manchester; Ysgol Uwch-raddol yn Lancaster, ac yn ddiweddaf bu am ddwy flynedd mewn ysgol yn yr Almaen. Ar ei ddychweliad oddi yno bu am gyfnod yn swyddfa ei dad yn Lerpwl. Yn 1821 daeth i Ffestiniog, i arolygu Chwarel Rhiwbryfdir, oedd ar brydles gan ei dad. Y mae hanes ei daith gyntaf i Ffestiniog yn ddyddorol. Daeth mewn steamer i Bagillt, gan gymeryd y goach oddi yno i Dreffynnon, a cherdded i Lanelwy. Wedi lletya yno dros nos, cerdded tranoeth trwy Lanrwst i Benmachno; aros yno dros y nos, a chwblhau ei siwrne tranoeth. Yn 1825 gwerthodd ei dad Chwarel y Rhiw i'r "Welsh Copper, Lead and Slate Co.," gan gadw iddo ef a'i feibion ran uchaf y ffarm, ac agor chwarel yno, yr hon a adwaenid fel "Chwarel Holland." Efe a fu'n brif offeryn i gario allan gynllun a drychfeddwl Mr. Madocks o wneud Rheilffordd Gul o Borthmadog i Ffestiniog. Gwnaeth hynny gyda chynhorthwy Mri. Henry Archer a James Spooner, yr ail yn un o'r rhai mwyaf blaenllaw i roddi i lawr sylfaen masnach a chynnydd Porthmadog. Efe oedd Cadeirydd cyntaf Bwrdd Gwarcheidwaid Undeb Ffestiniog swydd a lanwodd am flynyddoedd. Efe, gyda Capten Richard Pritchard, ac eraill, a sefydlodd y "Marine Mutual Ship Assuranc eCo.. Ltd.," a bu a rhan yn ffurfiad y Merionethshire Steamship Co., Ltd.," a'r " Portmadoc Steam Tugboat Co., Ltd."

Yr oedd yn Ynad Heddwch ac yn Is-Raglaw Siroedd Meirion ac Arfon. Ar farwolaeth Mr. David Williams, yn 1869, dewiswyd ef yn aelod seneddol yn ei le. Wele'i etholiadau:—

1870. Ion. 17.

Holland, S. (R.) .................... 1610
Tottenham, Col. C. S. (T.) ........... 963

1874. Chwef. 2
Holland, S., yn ddiwrthwynebiad.

1880. Ebrill,

Holland, S. (R.) ................. 1860
Dunlop, A. M. (T.) ............... 1074

Bu farw yn ei breswylfod yng Nghaerdeon, ar y 27ain o Ragfyr, 1892, bron yn 90ain mlwydd oed.(Cymru, Cyf. v. 187).

HUGHES, HUGH (1813—1898).—Capten, pregethwr, ac amaethwr. Mab ydoedd i Robert a Margaret Hughes, Penrhydfechan, Morfa Bychan. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1813. Gôf oedd ei dad wrth ei alwedigaeth; ond yn amser adeiladu'r Morglawdd trodd i weithio gwaith maen, a bu am gyfnod yn gontractor o bwys ym Mhorthmadog. Bu Hugh Hughes, am y saith mlynedd cyntaf o'i oes, dan ofal ei nain. Hynny o addysg a gafodd ydoedd gyda John Wynne, yn Nhremadog, ac yn ddiweddarach gyda William Griffith, yn dysgu morwriaeth. Dechreuodd forio'n fore, a bu mewn enbydrwydd a llongddrylliau. Dewiswyd ef yn flaenor ym Mrynmelyn. Derbyniwyd ef yn aelod o'r Cyfarfod Misol ac yn bregethwr, ar yr un adeg, mewn Cyfarfod Misol yn Nhremadog. Bu ganddo ran flaenllaw yn sefydliad yr achos Methodistaidd ym Mhorthmadog. Ymddyrchafodd i fod yn gapten a bu'n pregethu llawer yn y porthladdoedd tra'n morio. Yn y flwyddyn 1847, priododd Miss Catherine Jones, merch ieuengaf Mrs. Jones, Gellidara, Lleyn. Gadawodd y môr, ac ymsefydlodd yno gyda hi, gan ymroddi'n llwyrach i grefydd. Yr oedd yn llwyr—ymwrthodwr a gwrth—ysmygwr selog. Yr oedd yn bregethwr cymeradwy ac ym meddu ar gymeriad tyner. Bu farw Chwefrol 15fed, 1898. Ysgrifenwyd cofiant iddo gan y diweddar Barch. John Jones, F.R.G.S., argraffedig gan E. W. Evans, Dolgellau.

Odiaeth fel cadben ydoedd,—ond cafwyd
Mai cyfyng ei gylchoedd;
Moroedd gras yn addas oedd
Ei nwyfiant—dyna'i nefoedd.
—Y Parch. John Jones, Brynrodyn.

IOAN MADOG (John Williams, 1812—1878).—Gôf a bardd, mab i Richard ac Ellen Williams, Tremadog. Tua'r flwyddyn 1811 symudodd ei rieni i'r Bont Newydd, ger Ruabon, ac yno, ar y 3ydd o Fai, 1812, y ganwyd Ioan Madog. Yn 1822 symudasant yn ol i Dremadog, lle y bu'r tad yn dilyn ei grefft wrth yr eingion. Ychydig o fanteision addysg a gafodd y bardd—ychydig o fisoedd gyda John Wynne yn Nhremadog, ac ar ol hynny gyda Mr. David Williams. Ond ni pharhaodd hynny'n hir. Gorfu iddo feddwl am rhyw alwedigaeth, a dewisodd fyned at ei dad i ddysgu ei grefft ef. Danghosodd yn fore ei fod yn feddiannol ar yr "awen wir," a llafuriai'n ddiwyd i'w choethi a'i diwyllio trwy ddarllen yr oll o weithiau'r prif feirdd y gallai ddod o hyd iddynt. Symudodd i Borthmadog i ddilyn ei alwedigaeth fel meistr gôf, ac yno y bu hyd ei farwolaeth. Yn Ebrill, 1838, priododd gyda Ann, merch Humphrey Evans, Llanfair, Harlech, a bu iddynt naw o blant. Daeth yn gynghaneddwr medrus, a dechreuodd gystadlu'n yr eisteddfodau, a daeth i gael ei adnabod fel cystadleuydd o bwys. Yr oedd yn nodedig am ei awen barod. Ysgrifennodd lawer o englynion—hynny oedd ei hyfrydwch ac enillodd lawer o wobrwyon. Ond nid oes yn aros heddyw, ar gôf gwerin Cymru, fawr yn ychwaneg na'r ddau englyn yn ei awdl i'r Gwaredwr a'i Deyrnasiad," sef, yr un i "Grist o flaen Pilat," a'r un i'r "Iawn." Wele'r blaenaf:—

Y Duw dirfawr, diderfyn,—bu ryfedd
Ei brofi gan adyn;
Un fu'n llunio tafod dyn
Yn fud o flaen pryfedyn

Wele'r llall:—.

Pob cur a dolur drwy'r daith,—a wellheir
Yn llaw'r meddyg perffaith;
Gwaed y groes a gwyd y graith
Na welir mo'ni eilwaith.

Honna rhai mai y Parch. David Jones, Treborth, yw awdwr y cwpled diweddaf; sut bynnag am hynny, y mae'n llawer perffeithiach gan y gôf na chan y pregethwr.

Ei brif gyfansoddiad yw ei awdl, "Y Gwaredwr a'i Deyrnasiad," a anfonodd i'r Gordofigion yn 1871. Er nad enillodd hon y wobr iddo, cydnabyddir hi yn awdl benigamp. Yr oedd ei gywydd i "Ddiffyniad Gibraltar, gan Elliott," yn fuddugol yn Eisteddfod Frenhinol Aberffraw yn 1849; "Cywydd Coffadwriaethol am y Dr. Morgan," yn Eisteddfod Rhuddlan yn 1850; a "Chywydd Coffadwriaethol am Robert ap Gwilym Ddu" yn Eisteddfod Madog, 1851.

Bu farw ar y 5ed o Fai, 1878, yn 66 mlwydd oed. Cyhoeddwyd ei weithiau barddonol, ynghyda bywgraffiad o hono, a llythyrau oddi wrth rai o brif feirdd ei genedl, o dan olygiaeth Cynhaearn,—y llyfr wedi ei argraffu'n lân a destlus gan Richard Jones, Pwllheli, yn 1881.

"Yr oedd yn gymydog caredig a diabsen, ac y mae y rhai a'i hadwaenent oreu yn dystion o hynawsedd ei galon a phurdeb ei gyfeillgarwch."—Cynhaearn, yn ei Gofiant.

"Y mae ei Englynion, ei Gywyddau, a'i Awdlau, fel cof—golofnau o farmor gloew, yn cadw ei goffadwriaeth i fyw, ac edrychir arnynt gyda mawrhad gan yr oesau a ddeuant.

Hyawdl od mewn Awdl ydoedd,
Angel Nef am Englyn oedd.—Hwfa Mon.

(Ei Gofiant; Y Geninen, Mawrth, 1896, tud. 29; Y Traethodydd, 1882, tud. 258; Cymru, Cyf. x., 229).

IOLO MEIRION (Edward Davies, 1834—1882).—Saer coed a llenor. Ganwyd ef yn Aberserw, ger Trawsfynydd, yn y flwyddyn 1834. Bu am gyfnod yn Awstralia, ond ni bu ei arhosiad yno'n hir. Yn 1858, ymbriododd â Miss Ellen Lloyd, merch henaf y diweddar Mr. William Lloyd, Talsarnau. Tua'r flwyddyn 1871 symudodd i Borthmadog i ddilyn ei grefft o saer coed. Ychydig o fanteision addysg a gafodd ym more'i oes; ond bu am gyfnod yn ddiweddarach yn Ysgol Eben Fardd yng Nghlynnog. Yr oedd yn ddarllenwr mawr ac yn feddyliwr clir, ac wedi ymgydnabyddu llawer â llenyddiaeth Gymraeg a Saesneg. Yr oedd yn llenor coeth a diwylliedig, a phe buasai'n meddu ar fwy o ymddiriedaeth ynddo'i hunan buasai'n esgyn yn rhwydd i reng flaenaf llenorion ei oes. Yr oedd ei feddwl yn tueddu at fod yn athronyddol; ond hynafiaeth yn bennaf a gafodd ei sylw. Gwnaeth lawer gyda chyfarfodydd llenyddol a Chyfarfodydd Ysgolion y M.C., Dosbarth Tremadog. Ennillodd amryw wobrau mewn cyfarfodydd llenyddol ac eisteddfodau. Yng Nghylchwyl Lenyddol Blaenau Ffestiniog, Llungwyn, 1870, ennillodd wobr am draethawd ar "Enwogion Swydd Feirion, hen a diweddar," &c. Hefyd, mewn eisteddfod arall yn Ffestiniog, ennillodd wobr o ddeg punt am draethawd ar "Hynafiaethau Swydd Feirion." Cyhoeddodd yr "Enwogion" yn llyfr swllt, wedi ei argraffu yn "Swyddfa'r Goleuad, gan J. Davies, Caernarfon "; ond y mae erbyn hyn yn brin ac yn anodd iawn ei gael. mae'r "Hynafiaethau" eto mewn MS. Gresyn na chyhoeddid y ddau, yn un llyfr hylaw, oherwydd prin yw Meirion o lyfrau tebyg. Bu farw ar y 12fed Hydref, 1882, yng Nghlog y Berth, Porthmadog, yn 48 mlwydd oed.

Anwyl anwyl, oedd ein Iolo inni,
A doniol lenor, daenai oleuni:
Athraw galluog, enwog, fu'n gweini
I'w oes a'i genedl mewn gwresog ynni:
Gwron oedd yn rhagori—mewn crefydd,
A gwir ddiwinydd garai ddaioni.
—Dewi ap Selyf.

JONES, DAVID (1866—91).—Mab i Richard ac Elizabeth Jones, 19, Lombard Street, a brawd i'r Parch. R. W. Jones, M.A., ac ŵyr, o du ei fam, i'r Parch. David Davies (Exciseman a phregethwr adnabyddus). Ganwyd David Jones ar y 12fed o Ebrill, 1866, yn y Fron Goch,—tyddyn bychan gerllaw Bontnewydd, Caernarfon. Efe oedd yr hynaf o saith o blant. Symudodd y teulu i Borthmadog, gan ymaelodi yng nghapel y Garth. Danghosodd y mab o'i febyd ei fod yn llawn o ysbryd yr efengyl; hi oedd ei hyfrydwch beunydd. Dechreuodd bregethu yn Ebrill, 1886. Aeth i Ysgol Ramadegol Aberystwyth—yr Ardwyn—ac oddi yno i Goleg y Bala. Ond ymosododd y gelyn arno, ac a'i lluddiodd i orffen ei addysg. Dychwelodd adref at ei deulu i geisio adferiad; ond wedi nychu'n hir, bu farw, ar y 15fed o Dachwedd, 1891, yn 25ain oed. Yr oedd ei gymeriad yn lân a phur, a'i grefydd yn ddiamheuol. Yr oedd yn gymeradwy gan ei gydnabod, yn dra addawol fel pregethwr, ac yn meddu mesur helaeth o ddawn y weinidogaeth. Claddwyd ef yng nghladdfa gyhoeddus Porthmadog. (Y Drysorfa, Ionawr, 1892).

JONES, WILLIAM (1812—1887).—Brodor o Chwilog, a nai fab chwaer i Sion Wyn o Eifion; crydd wrth ei alwedigaeth. Symudodd i fyw i Dremadog yn y flwyddyn 1837, i gadw siop grocer, lle y bu hyd y flwyddyn 1850, pryd y symudodd i Borthmadog, gan ymsefydlu'n wneuthurwr canhwyllau. Cymerai ran amlwg yng ngweithrediadau cyhoeddus y dref—yn addysgol, gwleidyddol a chrefyddol. Yr oedd yn bleid- iwr selog i addysg rydd, a bu'n noddwr ffyddlon i'r Ysgol Frytanaidd. Cymerodd ran flaenllaw ym mrwydr y Bwrdd Ysgol. Mewn gwleidyddiaeth, Rhyddfrydwr pybyr ydoedd. Yr oedd yn siaradwr hyawdl a dylanwadol. Yn grefyddol, Bedyddiwr Cambelaidd ydoedd. Tua'r flwyddyn 1858, gwnaeth y brodyr yn Berea apel at Mr. Jones am iddo fod yn fugail arnynt, â'r hyn y cydsyniodd, ond ychydig a fu ei arhosiad. Ymneillduodd oddi yno, gan sefydlu achos o'i enwad ei hun yn Chapel Street. Bu farw ar 18fed o Orffennaf, 1887, yn 76 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Penymaes, Criccieth.

MADOCKS, WILLIAM ALEXANDER (1774—1828).Gwleidyddwr, gwladgarwr, a gwr o ysbryd anturiaethus, ac o ynni diderfyn—sylfaenydd Tre a Phorthmadog. Y trydydd mab ydoedd i John Madocks, St. Andrew's, Holborn, a'r Fron Yw a Glan y Wern, Sir Ddinbych—yntau'n un o enwogion ei oes, yn ddadleuydd amlwg yn Llys y Chancery, ac yn aelod seneddol dros Westbury, yn swydd Wilts (1786—80). Ganed y mab ar y 17eg o Fehefin, 1774. Cafodd fanteision addysg goreu ei ddydd. Aeth i Goleg Crist, Rhydychen, ac aeth yn llwyddiannus trwy Arholiad y Matriculation ar y laf o Fawrth, 1790. Graddiodd yn B.A. yn 1793, ac yn M.A. yn 1799, a bu'n Gymrawd o Goleg yr All Souls (1794—1818). Tua'r flwyddyn 1798 bu farw'i dad, gan adael iddo yntau gyfoeth Ymsefydlodd gyntaf yn ardal Llanelltyd, ger Dolgellau, gan brynu lle o'r enw Dolmelynllyn (Dolmenllyn, ar lafar gwlad). Tra yno darllennodd "Teithiau yng Nghymru" Pennant, a gwelodd ynddo'r ohebiaeth a fu rhwng y ddau Farwnig, John Wynne a Hugh Middleton, ynghylch ennill y Traeth Mawr oddiar y môr. Swynodd y syniad ef, ac ymbaratodd i'w gario allan—a llwyddodd. Yn 1798 prynodd ystad Tan yr Allt, adeiladodd blasty yno, a symudodd yno i fyw. Yn ei flynyddoedd diweddaf symudodd i Duhwnt i'r Bwlch a Morfa Lodge—y ddau ar y cyd. Erbyn 1810 yr oedd wedi adeiladu Tremadog. Yn 1807 cafodd hawl gan y Goron, yr hyn a gadarnhawyd gan Ddeddf Seneddol, i wneud morglawdd, tua milldir o hyd, ar draws y Traeth Mawr, er ennill iddo ef a'i etifeddion oddeutu pum mil o erwau o dir. Anturiaeth lafurfawr a fu hon iddo. Treuliodd ei nerth a'i ynni er mwyn eraill. Ei arwyddair teuluaidd ydoedd, "Nid dyn iddo'i hun yn unig "; a chariodd hynny allan hyd at dylodi ei hunan. Parhaodd hyd y diwedd i ddadblygu Dyffryn Madog, ac i harddu'r gymdogaeth trwy lafurio'r Traeth a phlannu coedwigoedd yn Tan yr Allt, Tremadog, a Thuhwnt i'r Bwlch. Carai'r cain, edmygai'r prydferth, a hoffai rwysg a defosiwn. Er yn gymeriad cryf a phenderfynol, yr oedd yn nodedig o dyner, ac yn helaeth o dosturi. Ymwelai uchelwyr âg ef. Croesawai feirdd a llenorion o dan ei gronglwyd, a noddai eu cynyrchion. Dan ei nawdd ef y cynhaliwyd Eisteddfod Tremadog, 1811, ac efe a ddygodd ei holl dreuliau. Bu'n cynnal chwareufa (theatre) yn Nhremadog, a rhedegfeydd ceffylau ym Morfa Bychan.

Yr oedd yn wleidyddwr pybyr, a bu'n aelod seneddol am ddwy flynedd ar hugain,—un ar bymtheg dros Fwrdeisdref Boston, yn Swydd Lincoln, etholaeth a'i phoblogaeth ar y pryd yn 12,819—a chwech dros Fwrdeisdref Chippenham, yn Swydd Wilts. Wele ganlyniadau etholiadau Boston,—yr oll yn rhai cyffredinol. Dwy sedd.

Ion. 10fed, 1802.

W. A. Madocks (W.)...... 355
Thomas Fydel (jun.) (C.) 316
Lieut.-Gen. Ogle (C.)... 165

Tach. 3, 1806.

W. A. Madocks (W.) .....253
Thomas Fydel (C.) ...... 237
Major Cartwright (C.)... 59

Mai 8fed, 1807.

Thomas Fydel (C.) ......... 229
W. A. Madocks (W.)....... 196
Hon. Burrell (W.)............ 149
Major Cartwright (C.)........ 8

Hydref 8fed 1812.

W. A. Madocks (W.) ...... 263
P. R. D. Burrell (W.) ...... 223
Sir A. Hume, Bt. (C.) .... 206

Mehefin 18fed, 1818.

 P. R. D. Burrell (W.) .......299
W. A. Madocks (W.)........ 288
— Ellis (C.)..................... 270

Gwelir ei fod yn sefyll yn uchaf mewn tair o'r etholiadau, a'i fod yn ail yn y ddwy arall. Dengys hyn mai nid yn Nyffryn Madog yr oedd ei holl glodydd, a bod ei edmygwyr a'i gefnogwyr yn lliosog, a'i lafur yn werthfawr mewn rhannau eraill o'r wlad.

Whig ydoedd o ran ei ddaliadau gwleidyddol, a chymerai ran amlwg yng ngweithrediadau'r Senedd. Ar yr 11eg o Fai, 1809, daeth a chyhuddiad o lwgrwobrwyaeth mewn etholiad yn erbyn dau o weinidogion y Goron, sef Arglwydd Castlereagh, a Spencer Percival. Efe hefyd, ar y 15fed o Fehefin, yr un flwyddyn, a eiliodd Syr Francis Burdett gyda'r mesur cyntaf i ddiwygio'r gyfundrefn etholiadol a ddygwyd ger bron y Senedd.

Er iddo gael ei ddychwelyd dros Boston yn etholiad 1818, nid ydoedd yn aelod o'r Senedd ddilynol. Pa beth ydoedd y rheswm am hyn, nid yw'n hysbys. Ond ar yr 8fed o Fawrth, 1820, etholwyd ef yn gydaelod â John Rock Grossett dros Fwrdeisdref Chippenham, Swydd Wilts, a bu'n cynrychioli'r etholaeth honno hyd senedd-dymor 1826, pryd y cefnodd yn gyfangwbl ar wleidyddiaeth a bywyd cyhoeddus.

Yn y flwyddyn 1818 ymbriododd â Mrs. Gwynne, Tregynter Hall, Brycheiniog, merch i Thomas Harris, ail frawd Howel Harris, Trefecca,—a bu iddynt un ferch, a aned ar y 14eg o Ebrill, 1822. Treuliodd Mr. Madocks y rhan fwyaf o'i flynyddoedd olaf yn Hay, ym Mrycheiniog, gan ymweled yn achlysurol â Dyffryn Madog.

Wele'n dilyn ddau ddifyniad o'i lythyrau. Dodir hwy i mewn yma yn engraifft o'i ddull rhwydd a naturiol o ysgrifennu; ac hefyd am eu bod yn nodweddiadol o gymeriad eu hawdwr. Difyniad yw'r naill, o lythyr at Mr. John Williams, a ysgrifennwyd tra'r oedd Mr. Madocks yn anterth ei ddydd; ac er ei fod y pryd hynny wedi cwblhau gorchestwaith ei fywyd, yr oedd ei alluoedd yn llawn ynni, a'i feddwl mawr yn llawn cynlluniau, er gwella ei hoff lannerch, a dadblygu cyfoeth ei broydd. Difyniad yw'r llall, o un o'i lythyrau at Mr. John Etheridge, tra'r oedd ei haul ar fachludo. Wele'r cyntaf:

Aberystwyth,

9th December, 1814.

My Dear John,
I assure you I employ my mind incessantly in thinking how to compass those important objects necessary to complete the system of improvements in Snowdonia, any one of which wanting, the rest lose half their value. If I can only give them birth, shape, and substance before I die, they will work their own way with posterity. They would never enter into the head of posterity, or if they will, posterity might want the heart and hand to execute them,—have neither inclinations, or means, or if one, want the other. There is another important consideration too at the present moment—the precarious state of the property; for if it does not advance, it will recede. It will not be stationary like the mountains around it. It will go backward if not forward, and the further it goes into decay, and more rapidly at last will it arrive at destruction. These are important considerations to add to the inducements to complete the system in all its parts, and to reckon nothing done, till the harbour and the railroad, which includes all additions and repairs necessary to the perfect security of the bank are established, and the road to Harlech, with the Traeth Bach Bridge opened, a line to Trawsfynydd following of course. Nor until the clay—burning system is introducted generally—the very best means of improving the agriculture, nor until means are taken to attract sea—bathers, for which the steam—boats from Liverpool have made so good an opening. None of these things will be done by posterity, and they are all so dependant on each other, that many of them, separately, would not have their due effect, unless the most part were done. .

Yours, &c.,

W. A. M.

Wele'r llall:—

17th February, 1828.

John,
I am sorry your paper was so small, you could not say all you had to say, but get another large sheet of paper and write me a full answer to my two last letters, many parts of which you have not answered yet. Let me know if any grass is growing on the sands before the old embankment, from where the road from Tre Madoc goes over it, to the corner, or angle of Port-treudden marsh, and so on southward and eastward towards Ynys Cerig Duon and down to the River Glaslyn. I mean the lower part of the sands towards the Embankment, not up to where John Williams' cattle were two years ago. Let me know all the parts where the grass has increased within the last two years. You have said nothing to me about planting Ivy all round the Church, and putting young larches 3 feet high in the long walk, and in the plantation at the North Sluice Tower. Does the plantation behind Pentre Nelly^[17] want thinning? though we shall all be with you in May. Answer my two last letters fully, and explain all about the grass on the sands. Will there be a good crop of strawberries this year? in the garden—and raspberries. How are the young fruit trees? In my next I will send you full directions about the new nursery and money to build it with, &c., if you are not too much engaged with Mr. Barton, where does he live now? How soon will his new house at Cae Canol be ready for him? Answer all this, and my two last letters to Messrs. Morlands, Pall Mall, London. Hoping to see you soon, that is, in May. Believe me,

Your sincere friend,

W. A. MADOCKS.

Yr oedd erbyn hyn mewn anhawsderau ariannol, a chasglaf mai y "Messrs. Morlands " y cyfeiria atynt, oeddynt y cyfreithwyr a reolent ei eiddo yn y blynyddoedd hyn, gyda'i frawd, Mr. John Madocks. Nid yw'n ymddangos iddo ymweled â Dyffryn Madog yn ol y bwriad uchod, oherwydd ni sonia am hynny mewn llythyr diweddarach at J. Etheridge, dyddiedig y 25ain o Ebrill; ond rhydd gyfarwyddiadau iddo yn hwnnw o berthynas i Morfa Lodge, ac ar fod popeth yn barod erbyn Gorffennaf ac Awst. Ond y mae'n amheus a fu yma'r pryd hynny ychwaith, gan iddo ymneillduo i'r Cyfandir, lle y bu farw. Bu ei stât yn y Chancery.

Y mae'n syn meddwl nad oes neb heddyw a wyr hyd sicrwydd ddyddiad nac amgylchiadau ei farwolaeth, nac ychwaith y man y gorwedd ei lwch. Nid oes gofnod o gwbl am dano ym mynwent nac eglwys Llangar—lle y claddwyd ei briod a'i ferch—a'r unig nodiad sy'n meddiant neb o'r teulu yw nodiad moel, "Died 1828," yn llawysgrif ei nai. Mr. John Madocks,^[18] mewn llyfr achau sy'n meddiant Major H. J. Madocks, Llunden,—prif gynrychiolydd teulu Madocks ar hyn o bryd. Dywed un awdwr Seisnig o bwys—" Dict. of National Biography "—iddo farw ym Mharis, ym mis Medi, 1828. Ond dywed y bywgraffwyr Cymreig, bron yn ddieithriad, mai yn y flwyddyn 1829 y bu farw. Ond y mae'r gwahaniaeth mawr sy'n eu plith o berthynas i'r lle y bu farw, yn profi nad oedd unrhyw wybodaeth bendant o fewn eu cyrraedd. Dywed rhai o honynt mai ym Mharis, eraill mai ar y Cyfandir, eraill mai ym Mharis, neu'n yr Eidal. Felly, ar bwys tystiolaeth Mr. J. Madocks, tueddir fi i gredu, ar ol chwilio llawer, mai y "Dict. of National Biography" sy'n gywir. Felly, yn debyg i lawer arwr arall, y bu tynged y dyngarwr, a'r gwladgarwr a'r cymwynaswr hwn. Rhoddodd ei athrylith a'i ddiwylliant at wasanaeth ei oes, a threuliodd ei gyfoeth lawer er dwyn trysorau'i wlad i sylw'r byd, yna bu farw, yn ddim ond 54ain mlwydd oed, mewn bro estronol, heb ond dieithrddyn i dalu iddo'r gymwynas olaf! Y mae cenedlaethau lawer yn y broydd hyn wedi manteisio'n helaeth o ffrwyth ei lafur, ac ymgyfoethogi'n fawr arno; ond nid oes neb, hyd yn hyn, wedi talu'r deyrnged ddyladwy iddo, trwy godi cofgolofn, na sefydlu ysgoloriaeth, na dim arall teilwng o hono.

Arafwch, arbwylledd, a llawn hunanfeddiant
Oedd cuddiad ei gryfder a sylfaen ei glod;
Amynedd yw mamaeth gwroldeb ddiffuant,
Na fynnai encilio nes cyrhaedd y nôd;
Yng nghanol ffrwydriadau teimladau cynhyrfus
Y safai ein Madog mor dawel a'r graig,
Yr hon a ddirmyga y stormydd digofus,
A chwardd yn ddigyffro pan ruo yr aig.

Bu'n noddwr caredig i feibion yr awen,
Ymgasglai llenorion o amgylch ei fwrdd;
Ac yno bu Shelley a Dafydd Ddu'n llawen
Yn ceisio alltudio trafferthion i ffwrdd;
A gwr ei ddeheulaw oedd Twm o'r Nant fedrus;
Croesawai'r hen Ionawr, a bardd Nantyglyn;
Derbyniodd gan' diolch gan Gwyndaf a Pheris,
Bu'n plethu y llawryf ar ben Dewi Wyn.

Ond angau yw terfyn daearol wrthrychau,
Yn hwyr neu yn hwyrach, awn bob un i'r bedd;
Mae'r ddaear agorodd i dderbyn ein tadau
Yn agor ei dorau i ninnau'r un wedd.
Daeth heibio i Madog, er maint ei ragoriaeth,
Nis gallai doethineb, na golud, na ffydd,
Gyfodi un morglawdd rhag llanw marwolaeth
Rhaid ymladd âg angau,—rhaid colli y dydd.

Ow! na chawsai feddrod ym mynwes gwlad Eifion,
Yng nghysgod y bryniau a'sangai mor fflwch;
Pob cwys a ennillodd o feddiant yr eigion
A geisia'r anrhydedd o gadw ei lwch;
Yn lle ocheneidiau, mae awel tir estron
Yn suo'n ddideimlad ar fangre ei fedd;
Boreuwlith tramorwlad, nid dagrau cyfeillion,
A wlychant y llanerch lle'r huna mewn hedd.
—Emrys.

Wele'n dilyn raglen o un o. Redegfeydd Ceffylau Tremadog. Cynhelid hwy ar y Morfa Bychan. Byddai platform y Winning Post, sef llwyfan y beirniaid, y tu ol i Gefn y Gadair; ac adnabyddir y fan heddyw wrth yr enw Cefn y Gadair. Ceir nodiad yn "y Gestiana" am redegfeydd a gynhaliwyd yn 1810. Ond nid oes wybodaeth am ba hyd y cynhaliwyd hwy.

TRE-MADOC RACES, 1808.
Some time in August.

{{c|The Gentlemen's Subscription Plate of 50l.

For 3 and 4 Year olds, 3 Year olds carring a Feather, 4 Years old 7st. 5lbs. Mares and Geldings allowed 3lbs. A Winner of one 50l. Plate in the Year 1808 to carry 3lb. extra; two, 5lb.; three, or more, 8lbs. Two-mile heats.

The Ladies' Purse, Value Fifty Pounds.

For all Ages. 3 Year olds carring 7st.; 4 Year olds, 8st. 91b.; 5 Year olds, 9st. 3lb.; 6 Year olds, 9st. 10lb..; Aged, 9st. 12lb. Mares and Geldings allowed 3lb. The Winner of one 501. Plate in the Year 1808, to carry 3lb. extra; two, 5lb.; three, or more, 8lb. Two-mile heats.

A Plate, Value Fifty Pounds.

The gift of Sir W. W. Wynn, Bart., and Sir Thomas Mostyn, Bart.

A Cup, Value Fifty Pounds.
The Gift of W. A. Madocks, Esq.

For all Ages, 3 Year olds carrying a Feather; 4 Years old, 7st. 5lb. Mares and Geldings allowed 3lb. A Winner of one 501. Plate in the Year 1808, to carry 3lb. extra; two, 5lb.; three, or more, 81b. Three—mile heats. To be run for on the fourth day of the Races.

The Traeth Mawr Stakes of 10gs. each.

For all Ages. 3 Year olds carrying a Feather; 4 Year olds, 7st. 61b.; 5 year olds, 8st. 5lb.; 6 Year olds, 8st, 91b.; Aged, 8st. 121b. Mares and Geldings allowed 3lb. Four—mile heats. Maiden at the Time of nameing. To close and name on the 1st of May, 1808. Sir W. W. Wynn, Bart., Sir Thomas Mostyn, Bart., F. R. Price, Esq., E. Lloyd, Esq., T. P. J. Parry, Esq., W. A. Madocks, Esq., John Jones, Esq., John Madocks.

The Snowden Welter Stakes of 5gs. each.

For Horses bona fide the Property of the Subscribers, carring 13st. each. Mares and Geldings allowed 3lb. Two—mile heats. The Winner to be sold for 150 Guineas, if demanded within a Quarter of an Hour after the Race, the Owner of the second Horse being first entitled. To be named on the first day of TreMadoc Races, 1808. Sir W. W. Wynn, Bart., Sir Thomas Mostyn, Bart., W. A. Madocks, Esq., F. R. Price, Esq., E. Lloyd, Esq., John Madocks Esq. John Nanney, Esq., R. W. Price, Esq., Joseph Madocks, Esq., Sir Robert Williams, Bart., John Wheatley, Esq., Lord Kerwall.

The Tan-yrAllt Stakes of 5gs. each.

For all Ages. 3 Year olds, 6st.; 4 Year olds, 7st. 71b.; 5 Year olds, 8st. 71b.; 6 Year olds, 9st.; Aged, 9st. 21b. Mares and Geldings allowed 3lb. Two—mile heats. Sir W. W. Wynn, Bart.. Sir Thomas Mostyn, Bart., R. B. Dean, Esq., E. Lloyd, Esq., W. A. Madocks, Esq., F. R. Price, Esq., John Madocks, Esq., T. P. J. Parry, Esq., R. Morris, Esq., Joseph Madocks, Esq., G. LI. Wardle, Esq., E. Ll. Lloyd, Esq., John Jones, Esq., William Roberts, Esq.

The Vron-Yw Stakes of Five Guineas each.

To carry 9st. The Winner to be sold for 30 Guineas, if demanded." Once round the Course. Sir W. W. Wynn, Bart., Sir Thomas Mostyn, Bart., F. R. Price, Esq., H. W. Williams Wynn. Esq., Hon. J. Pleydell Bouverie, E. Lloyd, Esq., John Madocks. Esq., T. P. J. Parry, Esq., Joseph Madocks, Esq., Richard Puleston, Esq., W. A. Madocks, Esq.

On the Last Day,
A Handicap for beaten Horses, 5gs. each.
Once Round the Course.

Sir W. W. Wynn, Bart., Sir Thomas Mostyn, Bart., W. A. Madocks, Esq., F. R. Price, Esq., E. Lloyd, Esq., John Madocks, Es, Joseph Madocks, Esq.

All the Stakes to be made up the Money required by Law, or no Race.

SIR WATKIN WILLIAMS WYNN, Bart.
SIR THOMAS MOSTYN, Bart.
Stewards.

Ordinaries and Plays every Day.

Wrexham Printed by J. Painter.

Wele hefyd raglen chwareufa a gynhaliwyd yr un adeg:—

THEATRE, TRE-MADOC.

On Wednesday, Aug. 30, 1808.
Will be presented Mr. Sheridan's celebrated Comedy called
THE RIVALS

Sir Anthony Absolute — Mr. Jos. Madocks.
Captain Absolute — Mr. Dawkins
Acres — Mr. Sheath.
Sir Lucius O'Trigger —Mr. Rookwood.
Faulkland — Mr. Fenton.
Fag — Mr. John Madocks.
David — Mr. Bovcott.
Coachman — Mr. Frost.
Mr. Malaprop —Mrs. Fenton.
Lydia Languish — Mrs. W. Fenton
Julia — Miss Fenton
Lucy — Mrs. Wellman

After which will be performed the interlude of
SYLVESTER DAGGERWOOD.

Sylvester Daggerwood — Mr. Dawkins
Fustian. —Mr. W. A. Madocks
Servant —Mr. John Madocks

The whole to conclude with THE PRIZE.

Dr. Lenitive — Mr. Rosswood.
Mr. Dawkins — Mr. Sheath
Mr. Caddy —Mr. W. A. Madocks.
Captain Hartwell — Mrs. Caddy
Label—Master Fenton
Juba —Mr. Jos. Madocks
The Old Bronze — Mr. John Madocks
Young Bronze — Mrs. Wellman

MAIR EIFION (Mary Davies, 1846—1882).—Llenores, a barddones. Merch ydoedd i Lewis a Jennet Davies, Tregynter Arms, Porthmadog. Yno y ganwyd hi, ar y 17eg o Hydref, 1846. Capten llong oedd ei thad, a bu'n llwyddiannus gyda'i longau. Gwenai ffawd arno ym more ei oes; ond pan oedd efe'n mlodau'i ddyddiau dechreuodd ei nerth ballu, a chiliodd ei iechyd. Bu farw Awst y 6ed, 1853, yn ebrwydd wedi iddo ddychwelyd adref o un o'i fordeithiau, gan adael ar ei ol weddw ieuanc, gyda phump o blant amddifaid. Wedi marwolaeth y tad ymadawodd y fam â'i thylwyth o'r Tregynter Arms, i fyw ar ddarbodaeth ei phriod mewn neillduaeth; ond byr a fu mwyniant di-bryder y cartre newydd. Ymhen y flwyddyn wedi marw ei phriod, collodd Mrs. Davies ei llong newydd, y Jane a Mary-y llong a wnaeth ei mhordaith gyntaf yn fordaith olaf i'w pherchennog. Colled fawr oedd honno i wraig ieuanc weddw, oedd yn dechreu magu pump o blant, heb dad yn gefn ac yn nodded iddynt. Er hyn ni welodd brinder, ac ni adawodd ei phlant yn ddigynysgaeth ar ei mharwolaeth. Derbyniodd Mair yr addysg oreu oedd o fewn ei chyrraedd. Anfonwyd hi i Ysgol Uwch-raddol Miss Rees—merch Gwilym Hiraethog—ac yno y bu nes y cyrhaeddodd ei 16eg oed. Y tebyg yw mai o du ei thad yr etifeddodd y ddawn farddonol. Yr oedd ei thad yn berthynas i Dafydd Sion James, Penrhyndeudraeth, yr hwn oedd yn brydydd a cherddor o gryn deilyngdod. Danghosodd Mair Eifion duedd at farddoni yn ieuanc, a chafodd noddwr a chyfarwyddwr ffyddlon yn Emrys. Ymddanghosodd amryw o'i chynyrchion bore yn y Dysg- edydd; a daeth yn fuan yn gystadleuydd llwyddiannus mewn rhyddiaith yn ogystal a barddoniaeth yng nghyfarfodydd llenyddol y cylchoedd—pan yr oedd llenorion yn lluosocach yn y broydd nac ydynt yn awr. Yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon, 1877, ymgeisiodd ar draethawd ar "Ffasiynnau'r Oes." Urddwyd hi'n Eisteddfod 1875. Yr oedd awyrgylch ei bywyd erbyn hyn yn dechreu pruddhau. Yn 1874 bu farw ei brawd, Capten John Davies—ffafr-ddyn y teulu—ac nid yn hir y bu'r fam hithau cyn ei ddilyn i briddellau'r dyffryn. Cafodd Mair ei rhan yn fore o gystuddiau'r byd, a dioddefodd hwy'n dawel. Bu'n cyfathrachu llawer â chyfoethogwyr ei chenedl, ac ymhyfrydai yng ngweithiau y beirdd a'r llenorion. Cyhoeddwyd ei barddoniaeth o dan yr enw "Blodau Eifion," o dan olygiaeth ei chyfaill, Gwilym Eryri. Yr wyf wedi manylu mwy ar Mair Eifion na'r cymeriadau eraill. Gwnaethum hynny am nad oes dim, hyd y gwelais, i'w gael yn ei chylch mewn unrhyw gylchgrawn; ac y mae'r "Blodau " bellach allan o argraff ac yn anodd ei gael. Am dani fel barddones a merch ieuanc rinweddol, dywed ei chofiannydd,—" Yr oedd ei hawen bur a llednais yn adlewyrchiad cywir o'i bywyd ar y ddaear. Canodd aml un ysywaeth ar destynau moesol a chrefyddol, ag y gellid yn naturiol, oddi wrth ei fuchedd a'i ymarweddiad, amheu purdeb a didwylledd ei galon. Ond ni ellir dweyd felly am dani hi, oblegid yr oedd ei bywyd hardd a dichlynaidd yn eglur dystiolaethu fod y cyfan yn tarddu oddiar argyhoeddiad dwfn a chariad gwirioneddol at y pur a'r dyrchafedig. Yr oedd o deimladau crefyddol tuhwnt i'r cyffredin, a chanfyddir hynny'n eglur oddi wrth gynyrchion ei hawen, oherwydd y mae rhyw eneiniad crefyddol yn rhedeg megis ffrwd dryloew trwy ymron yr oll o honynt." Bu farw ar yr 8fed o Hydref, 1882, yn 35 mlwydd oed."

Ym more'i heinioes ein Mair a hunodd,
Ei hardd, lân, ieuanc, werdd ddeilen wywodd;
Drwy'i bywyd, ar hyd llwybrau gras rhodiodd,
A'i hawen-odlau i'w Duw anadlodd;
Ym myd yr ing ni ymdrodd,—heibio'r ser,
I fro ei hyder, fry, fry, ehedodd.—Gwilym Eryri.

MATHEWS, EDWARD WINDUS (Major, 1812—1889).—Mab i Nathaniel Mathews, y Wern. Yr oedd yn wr hynod am ei garedigrwydd a'i gymwynasgarwch; a bu ei ddylanwad yn help i lawer i ddringo i safleoedd o bwys. Yr oedd yn un o berchenogion Chwarel Rhiwbryfdir. Yr oedd yn foneddwr trwyadl, a bu'n ffyddlon i'w safle a'i gydwybod yn yr holl gylchoedd y troai ynddynt. Bu'n Gadeirydd Pwyllgor yr Ysgol Genedlaethol am lawer o flynyddoedd, a chyfrannodd yn helaeth tuag at ei chynnal, gan ei chadw o ddyled lawer pryd. Efe sefydlodd Gorfflu y Gwirfoddolwyr ym Mhorthmadog, yn y flwyddyn 1850, ac efe oedd Capten cyntaf y cwmni. Yr oedd yn Eglwyswr ffyddlon a chywir. Bu'n Ynad Heddwch, ac yn Is-Raglaw Sir Gaernarfon. Symudodd o Ddyffryn Madog i'r Wern, Guilford, Swydd Sussex, lle y bu farw, ar y 26ain o Hydref, 1889, yn 77 mlwydd oed. Claddwyd ef yng nghladdfa'r teulu ym mynwent Eglwys St. Mair, Peckenham, Swydd Suffolk.

MATHEWS, NATHANIEL (1787—1867).—Mab ieuengaf i wr o'r un enw, oedd yn byw yn New House, Peckenham. Symudodd i Gymru yn y flwyddyn 1835, gan ymgartrefu yn y Wern, Penmorfa. Yr oedd yn un o gyfranddalwyr Chwarel Rhiwbryfdir, Ffestiniog. Bu'n briod â Miss Mary Windus, unig ferch Edward Windus, Ysw., o Tottenham, Swydd Middle

Cymerai ddyddordeb mawr ym mywyd Ffestiniog a Dyffryn Madog; a bu'n llanw'r swydd o Ynad Heddwch dros Sir Gaernarfon am lawer o flynyddoedd. Ystyrid ef a Mr. J. W. Greaves fel yr ynadon mwyaf cywir ac uniawn a fu'n eistedd erioed ar unrhyw fainc. ynadol. Bu farw ar y 3ydd o Fawrth, 1867, yn 80ain mlwydd oed. Bu ei briod farw ar y 13eg o Ragfyr, 1852, yn 62 mlwydd oed. Claddwyd y ddau yng nghladdfa'r teulu ym mynwent St. Mair, Peckenham.

MORRIS, DANIEL (1789—1840).—Meistr cyntaf yr Harbwr. Brodor o Lanystymdwy. Bu'n gwasanaethu gyda Mr. Bidwell, Tan 'Rallt a Farm Yard, Tremadog. Yn 1816 priododd â Mary, un o ferched William Owen, Ynys Cyngar,—yntau y pilot cyntaf ym Mhorthmadog. Symudodd i fyw i'r Tywyn—fel y gelwid y Port y pryd hwnnw—a phenodwyd ef yn Feistr yr Harbwr—swydd a lanwodd gyda ffyddlondeb hyd ddiwedd ei oes. Ystyrid ef yn wr o synwyr cyffredin cryf, ac ym meddu ar farn aeddfed. Bu farw ar y 29ain o Ragfyr, 1840, yn 51 mlwydd oed.

MORRIS, OWEN (1830—1884).—Mab i David Morris, slate shipper cyntaf Mr. Samuel Holland. Ganwyd Owen Morris yn Hafotty, Llanfrothen, Awst 27ain, 1830. Symudodd y teulu o'r Foty yn 1838 i Boston Lodge, ac yno bu farw ei rieni,—ei fam ar y 28ain o Orffennaf, 1839, a'i dad ar y laf o Dachwedd, 1841. Aeth yntau i'r ysgol at ei ewythr, Richard Morris, i Harlech, ac wedyn i Borthmadog; ac yn 1844 aeth i swyddfa Mr. Holland. Yn 1846 symudodd o Boston Lodge i fyw i Borthmadog, a daeth yn fuan i ennill ymddiriedaeth llwyr ei feistr. Yn 1858 aeth yn bartner gyda Mr. Richard Williams, y Slate Works. Yn 1877 penodwyd ef yn ysgrifennydd i Gwmni'r Welsh Slate: Yr oedd yn Annibynwr ffyddlon a gweithgar, a dewiswyd ef, pan yn bur ieuanc, yn ddiacon yn Salem. Danghosodd yn fore ei fod yn feddiannol ar ddawn lenyddol, ac ysgrifennodd amryw erthyglau Cymraeg a Saesneg. Y mae ei draethawd, "Portmadoc and its Resources," a ysgrifennwyd ganddo pan yn bump ar hugain oed, yn un o'r pethau goreu sydd wedi ymddangos ar ddechreuad Porthmadog; ac amlwg yw ei fod yn lled gyfarwydd â'r gwahanol ffynhonellau. Enillodd wobr a bathodyn arian am dano yng Nghylchwyl Lenyddol Salem, y Pasg; a dyma, hyd y gwyddis, fu ei ymgais olaf ym myd llên. Gresyn iddo roddi ei ysgrifell o'r neilldu mor fore, oherwydd yr oedd yn feddiannol ar ddawn lenyddol raenus, ynghyd a manylder y gwir hanesydd. Carai lenyddiaeth ei wlad, a noddai'r eisteddfod. Bu farw ar y 23ain o Ebrill, 1884, a chladdwyd ef ym mynwent Ramoth, Llanfrothen. Cyhoeddwyd Cofiant bychan iddo gan y Parch. Lewis Probert, D.D.

MORRIS, WILLIAM EVANS (1822—1894).—Mab i'r Daniel Morris a enwyd eisoes. Ganed ef ym Mhorthmadog y 30ain o Awst, 1822. Yr oedd yn un o wyr mwyaf adnabyddus Porthmadog yn ei ddydd. farwolaeth ei dad, yn 1840, penodwyd ef yn Feistr yr Harbwr, a daeth, trwy ei ynni a'i gysylltiadau—yn enwedig ynglyn â'r porthladd—yn ddyn pwysig a gwerthfawr mewn llawer cylch. Yr oedd yn amaethwr llwyddiannus hefyd, a bu'n gwneud masnach helaeth mewn llosgi a gwerthu calch. Bu'n gwasanaethu'r dref ar ei holl fyrddau cyhoeddus. Bu'n Warcheidwad ffyddlon a chyfiawn am flynyddau, ac yn aelod gweithgar ar y Bwrdd Lleol. Gweithiodd yn galed, a dilynodd ei ddyledswyddau'n ddiwyd. Bu iddo deulu llu osog, ac y mae rhai o'i ddisgynyddion ymhlith gwyr enwocaf y dref heddyw. Bu farw ar y 24 o Fai, 1894, yn 72 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Llanfihangel-y-Traethau.

MORRIS WILLIAM JONES (1847—1905).—Meddyg, mab i'r W. E. Morris uchod, a aned Mehefin y 25ain, 1847. Wedi cwblhau ei addysg elfennol, yn 1864 aeth yn egwyddor—was o feddyg at Dr. Samuel Griffith. Yn 1869 aeth am ysbaid tair blynedd o addysg athrofaol i Glasgow. Oddi yno penodwyd ef yn House Surgeon yn y Southern Dispensary, Lerpwl, lle yr arhosodd hyd y flwyddyn 1879. Yna dychwelodd i'w dref enedigol, gan sefydlu busnes iddo'i hun, yr hwn a lwyddodd yn gyflym. Yr oedd yn feddyg medrus, ac yn garedig wrth y gwan a'r tlawd. Yn 1899 penodwyd ef yn feddyg adran Porthmadog, y Garn a Beddgelert, o Undeb Ffestiniog. Bu'n Ysgrifennydd i Gangen Gogledd Cymru o'r Gymdeithas Feddygol Brydeinig. Bu hefyd yn Gadeirydd i'r Gangen, a chynrychiolai Ogledd Cymru ar Gyngor y Gymdeithas. Cymerai ddyddordeb mawr mewn Addysg. Bu'n un o Reolwyr yr Ysgol Ganolraddol Porthmadog, a Choleg Bangor, ac yr oedd yn aelod o Bwyllgor Addysg Sir Gaernarfon. Bu'n aelod o Gyngor Dinesig Porthmadog, ac yn Gadeirydd yn 1904—5. Meddai ar gym- hwysderau neillduol at waith pwyllgorau. Yr oedd yn ddirwestwr selog, a gwnaeth wasanaeth i'r achos yng Nghymanfaoedd Eifion, Lleyn, Arfon, a Meirionnydd. Yr oedd yn Annibynwr o'r radd flaenaf, a bu'n noddwr ffyddlon a pharod i'w enwad. Yr oedd yn Gymro twymgalon, a chefnogai ein lên a'n heisteddfodau. Ceidwadwr ydoedd mewn gwleidyddiaeth. Bu farw mewn Ysbyty—Gartref yn Llunden, Hydref 15fed, 1905. Claddwyd ef ym meddrod ei dadau ym mynwent Llanfihangel-y-Traethau.

OWEN, ROBERT (1867—1900).—Efengylwr—mab i Capten William Owen, y Marion. Ganwyd ef ym Mhorthmadog yn 1867. Bu am flynyddoedd yn dal swydd gyfrifol yn swyddfa Cwmni Llechi Maenofferen. Dechreuodd bregethu'n gynnar yn y flwyddyn 1889 gyda'r Annibynwyr yn Salem; ac ni wynebodd purach cymeriad a gonestach gwr erioed ar waith y pwlpud. Ymhyfrydai mewn cynhorthwyo'r gwan a'r anghenus; a bu'n gwasanaethu eglwysi gwannaf y cylch lawer pryd yn ddi—dâl—a hynny o ewyllys ei galon dyner. Ymbriododd â Miss Maggie Jones, 'Refail Bach, Abersoch—chwaer i briod Eifion Wyn—a bu iddynt ddau fab. Ond ni welodd eu bywyd priodasol ond ei chwemlwydd oed. Bu farw'r Cristion pur, y gwr tyner, a'r tad gofalus, ym Mehefin, 1900, yn 33 mlwydd oed. Hanner brawd iddo yw y Proffeswr Morris B. Owen, B.A., B.D.,—athro yng Ngholeg Caerfyrddin, ac un o bregethwyr ieuanc blaenaf y Bedyddwyr.

OWEN, THOMAS (1833—1908).—Ganwyd ef ym Mhlas ym Mhenllech, Lleyn, Mawrth, 1833. Derbyniodd ei addysg yn Nhydweiliog, a bu am bum mis yn Ysgol Ramadegol Bottwnog, o dan gyfarwyddyd yr ysgolor gwych, y Parch. John Hughes, y Rheithor. Oddiyno symudodd at ei ewythr, oedd yn fasnachydd pwysig yn Wolverhampton, a bwriedid iddo ymsefydlu gydag ef yn y fasnach. Ond blwyddyn yn unig a fu efe yno cyn dychwelyd adref at ei rieni i Blas ym Mhenllech. Yn fuan wedi iddo ddychwelyd adref tu- eddwyd ei feddwl at y weinidogaeth, ac yn y flwyddyn 1853 aeth i Athrofa'r Bala, lle y bu am bedair blynedd. Yng Nghymdeithasfa Bangor, 1859, ordeiniwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth. Y flwyddyn ddilynol1860—derbyniodd alwad oddi wrth eglwys y Garth, Porthmadog. Pan agorwyd capel y Tabernacl—ymhen dwy flynedd ymgymerodd a bugeilio'r eglwys honno hefyd gwaith a wnaeth gyda mesur helaeth o lwyddiant hyd y flwyddyn 1877. Parhaodd ei gysylltiad â'r Garth hyd y flwyddyn 1903. Bu'n llenwi rhai swyddi o bwys yn y Cyfundeb. Yng Nghymdeithasfa Llangollen, 1873, penodwyd ef i draethu ar Natur Eglwys. Yr oedd yr un flwyddyn yn Arholwr Cymdeithasfaol. Bu'n Ysgrifennydd y Gymanfa Gyffredinol yn 1875—6, ac yn Ysgrifennydd Cymdeithasfa'r Gogledd, 1878—80. Bu'n Llywydd y Gymdeithasfa yn 1885. Ystyrid ef yn bregethwr coeth, yn hytrach na hyawdl, a meddai ddylanwad yn y cylchoedd y troai ynddynt. Ymataliai, yn y blynyddoedd diweddaf, rhag myned i Gymanfaoedd ei enwad, nac ymgymeryd âg unrhyw ran amlwg mewn gweithrediadau cyhoeddus o unrhyw natur. Wedi terfynnu ei weinidogaeth ym Mhorthmadog symudodd at ei fab i Connah's Quay, i dreulio gweddill ei ddyddiau mewn tawelwch. Yno y bu farw, ar yr 28ain o Awst, 1908, yn 75 mlwydd oed.—(Y Blwyddiadur, 1909).

OWEN, WILLIAM (1830—1865).—Coed-fasnachydd a cherddor. Ganwyd ef yn Nhremadog. Danghosodd duedd yn ieuanc at gerddoriaeth. Bu'n chwareuwr taledig yn Eglwys Tremadog, a gwnaeth lawer i feithrin a dyrchafu cerddoriaeth yn Nyffryn Madog. Cyfansoddodd a chyhoeddodd amryw donau ac anthemau. Bu cryn ganu ar ei anthem, "Ar lan afonydd Babilon.' Efe hefyd a gyfansoddodd y dôn "Johana Crüger," ar eiriau Emrys, "Iesu dyrchafedig." Trefnodd hon yn arbennig i'r Cerddor, Mai, 1861. Gwelir hi hefyd yn Llyfr Tonau y M.C., 458; ond ni roddir iddo ddim clod am dani yno. Sefydlodd Gymdeithas Gerddorol yn y cylch, a chynhaliodd lawer o gyngherddau uwchraddol tuag at gynorthwyo achosion dyngarol. addysgol, a chrefyddol. Cynhorthwyid ef yn y cyngherddau hyn gan brif foneddigion a boneddigesau'r cwmpasoedd. Y mae adroddiad am un o'r cyfryw ger fy mron—cyngherdd a gynhaliodd tua blwyddyn cyn ei farw—i helpu Ysgol y Babanod ym Mhorthmadog. Yr oedd yr elw a gafwyd yn £30. Am ei allu fel cerddor, ni raid wrth deyrnged uwch na thystiolaeth Ieuan Gwyllt iddo mewn adroddiad o un o'i deithiau cerddorol trwy Feirion, Eifionnydd, a Lleyn. Yn ei sylwadau ar Eifionnydd dywed:

"Dechreuasom yno ym Mhorthmadog. . . . . Yma ni a ddaethom i gyfarfyddiad â'r cyfaill caredig, a'r cerddor medrus a galluog, Mr. William Owen.

Un o lewion cerddorol Cymru yw y gwr hwn, a da iawn a fyddai i gerddoriaeth ein gwlad pe rhoddai efe fwy o'i lafur ati" (Cerddor, Mehefin, 1862). Yn y Cerddor am Chwefrol, 1865, ceir ysgrif o'i waith ar Melodedd, amrywiaeth ac ystwythder yn y gwahanol leisiau "; ac mewn nodiad yn ei dilyn, dywed y Golygydd: "Byddai yn dda gennym ped anrhegid y Cerddor a mwy o gynnyrch myfyrdod yr awenydd athrylithgar hwn."

Diau, pe y cawsai fwy o ddyddiau ar y ddaear, y daethai'n un o gerddorion enwocaf Cymru. Bu farw ym mlodau'i ddyddiau, ar yr ail o Awst, 1865, yn ddim ond 35 mlwydd oed. Claddwyd ef ym mynwent Penmorfa.

PARRY, THOMAS (1826—1896).—A aned yn Nhyddyn y Morthwyl, Rhoslan. Aeth i forio'n ieuanc; ond ar un o'i fordeithiau, gadawodd y llong yn un o borthladdoedd Awstralia, i fyned i "dreio'i lwc," a llwyddodd. Wedi treulio cyfnod maith yno, dychwelodd yn ol i Eifionnydd, gan ymsefydlu ym Mhorthmadog yn fasnachydd coed ar raddfa eang. Bu'n noddwr ffyddlon i'r Bedyddwyr ym Mhont Ynys Galch. Cyfrannodd yn hael tuag at yr achos, a bu yn gyfaill wrth raid iddo mewn cyfyngder. Ceir prawf o hynny ar mortgage deed y capel, wedi ei ysgrifennu gan Mr. Parry ei hun.

"I, Thomas Parry, Timber Merchant, Portmadoc, paid all of this within Mortgage as in statements from May 22, 1872 to April 4, 1885, which amounted to nearly £400, including interest and fines. I deliver the same up for the consideration of Promissory Note from the Brothers of £50.—THOMAS PARRY."

Cyfranodd symiau eraill o £100, a dau £25.

Bu farw Gorffennaf 8fed, 1896, yn 70 mlwydd oed.

PERCIVAL, FREDERICK SAMUEL (1828—1912).—Prif berchennog Chwarel y Fotty a Bowydd ydoedd efe, ac ni bu meistr erioed yn caru lles ei chwarelwyr yn fwy, na neb yn fwy ei barch gan ei weithwyr. Bu yn dal cysylltiad â'r chwarel am dros hanner cant o flynyddoedd. Bu'n brif offeryn i sefydlu Clwb y Cleifion a Banc Cynilo ynglyn â'r chwarel. Ni bu ffyddlonach meistr erioed nag ef; ymlynai'n dyn wrth ei hen weithwyr. Pleidiai hwy ymhob achos teilwng, ac ni adawai hwynt yn ddigynnysgaeth yn eu hen ddyddiau. Yn 1899 cyflwynodd ei weithwyr anerchiad lliwiedig iddo, yn gydnabyddiaeth o'i lafur, ac yn arwydd o'u parch iddo a'u hymlyniad wrtho. Cymerai ddyddordeb mawr yn Eglwys Sant Ioan, a chyfrannodd yn hael tuag ati. Bu farw yn ei breswylfod, Bodawen, wedi cystudd maith, ar y 30ain o Dachwedd, 1912, yn yr oedran teg o 84 mlwydd oed. Claddwyd ef yng nghľaddfa'r teulu ym mynwent Llanbedrog.

PRITCHARD, R. (1783—1855).—Capten a bancer. Ganwyd ef yn Ty Gwyn y Gamlas, Ynys Llanfihangel-y-Traethau, Meirionnydd. Ymbriododd â Janet, merch Robert Jones, Plasucha, Meirion. Symudodd i fyw i Borthmadog tua'r flwyddyn 1828. Bu'n morio amryw weithiau gyda'i long, y Gomer, i'r America. Gadawodd y môr yn 1835, gan ddechreu masnach iddo ei hun yn y Terrace—lle a elwir yn awr yn Lombard Street. Masnachai ar y cyntaf mewn porter, a gariai ei long o'r Iwerddon. Ond wedi dyfodiad y don ddirwestol dros y wlad, yn 1838, rhoddodd i fyny werthu'r ddiod, fel arwydd gweledig o'i argyhoeddiad o ddrwg meddwdod cymerodd y baril olaf o borter a feddai gan ollwng ei gynnwys i'r heol. Daeth hwch cymydog heibio, chwenychodd y ddiod, ac yfodd yn helaeth o hono—a meddwodd! Daeth yn ddirwestwr selog, hynny yw, y capten—am yr hwch, ni chofnodir i honno byth sobri. Yn y flwyddyn 1836 agorodd y National and Provincial Bank, Pwllheli, gangen ym Mhorthmadog. Dewiswyd ty y capten i'w gynnal, ac yntau'n oruchwyliwr arno. Yr oedd yn Fethodist aiddgar, ac yn un o sylfaenwyr ei enwad ym Mhorthmadog. Yr oedd o dymer fywiog, ac o duedd garedig. Wedi bod "ar y lan" am 20 mlynedd, daeth awydd morio arno eilwaith; ac yn ei hen ddyddiau cyfeiriodd ei wyneb i hwylio tros y llydan—fôr. Pan yn un o borthladdoedd Califfornia, yn y flwyddyn 1855, tarawyd ef âg afiechyd blin, a fu'n angau iddo, ar ol cystudd byr, a gollyngwyd ei gorff i'w ddyfrllyd fedd yn ei ddeuddegfed mlwydd a thri ugain.

PRICHARD, J. R. (1866—1910).—Mab i R. J. Prichard, Porthmadog, yn ddilynol Fourcrosses, Pwllheli, a disgynydd o hen deuluoedd Cymroaidd Hafod Lwyfog. Derbyniodd ei addysg mewn ysgolion preifat. Yna aeth i Fanc y Mri. Pugh Jones a'i Gyf., yn Llandudno, a phan tuag ugain oed symudodd i Borthmadog. Ar ymddiswyddiad Mr. J. P. Williams, dyrchafwyd ef yn rheolwr, a chadwodd y swydd honno wedi i'r banc gael ei drosglwyddo i'r National Bank of Wales; ac yn ddiweddarach, pan drosglwyddwyd hwnnw drachefn i'r Metropolitan Bank. Ymbriododd â Miss Laura Williams, merch y diweddar Mr. Daniel Williams, Ivy House, ac y mae iddynt un mab. Cymerai ddyddordeb neillduol yng ngwahanol symudiadau cyhoeddus y dref, a gwnaeth lawer i hyrwyddo ei buddiannau ac i roddi ysbrydiaeth yn ei bywyd. Gweithiodd yn egniol i sefydlu yr Arddanghosfa flynyddol, a chydag adran Porthmadog o'r Gwirfoddolwyr. Un o'i ymdrechion diweddaf ydoedd sefydlu Cymdeithas y Gwelliantau, gyda'r amcan o godi'r dref a'r cwmpasoedd i fwy o sylw dieithriaid. Yr oedd yn un o gyfarwyddwyr Cwmni y Wasg Genedlaethol Gymreig, a Chwmni'r Cyhoeddwyr Cymreig, Caernarfon. Bu'n Ynad Heddwch am bymtheng mlynedd. Teithiodd lawer, a thraddododd liaws o ddarlithoedd er budd achosion crefyddol a dyngarol yn y dref a'r cymdogaethau cyfagos. Cyfarfu â'i farwolaeth ar y 7fed o Fehefin, 1910.

PROBERT, LEWIS (1841—1908).—Ganwyd ef yn Llanelli, Medi 22ain, 1841; ac yno, yn y flwyddyn 1862, y dechreuodd bregethu. Addysgwyd ef yn Athrofa Aberhonddu. Bu'n weinidog ym Modringallt a'r Pentre, Rhondda. Yn nechreu'r flwyddyn 1874 derbyniodd alwad oddi wrth eglwys Salem, Porthmadog, i ddod yn fugail arni, fel olynydd i'r Parch. William Ambrose, a phrofodd ei hunan yn deilwng o'r anrhydedd. Bu'n arweinydd doeth i'r eglwys tra bu yno; gwelodd adeiladu capel coffadwriaethol gorwych i'w ragflaenydd enwog, a gweithiodd yn egniol tuag at y gost. Yn 1889 cefnodd ar Borthmadog, ac aeth yn ol i hen faes ei lafur ym Mhentre, Rhondda. Yn 1898 dewiswyd ef i fod yn olynydd i'r diweddar Barch. Herber Evans, D.D., fel Prif—athraw Coleg BalaBangor. Bu farw Rhagfyr 29ain, 1908, yn 71 mlwydd oed. Yr oedd yn llenor medrus, yn bregethwr grymus a galluog, ac yn ddiwinydd o'r radd flaenaf. Ysgrifennodd lawer i'r Beirniad, y Traethodydd, y Geninen, a'r Dysgedydd. Ysgrifennodd hefyd Esboniadau gwerthfawr ar yr Epistol at y Rhufeiniaid, yr Epistol at yr Ephesiaid, a rhan o lyfr y Datguddiad. Ond ei brif waith diwinyddol ydyw ei gyfrol ar yr Ysbryd Glan, o dan yr enw Nerth y Goruchaf." Ei nodweddion amlycaf oeddynt nerth, mawredd, ac urddas. Anrhydeddwyd ef â'r gradd o D.D. o Brif Athrofa Ohio.

ROBERTS, JOHN (1849—1890).—Blawd fasnachydd a cherddor. Ganwyd ef ym Mangor ar y 9fed o Fedi, 1849. Mab ydoedd i Mr. M. Roberts, Fferyllydd, o'r dref honno. Symudodd i Borthmadog yn ieuanc, at ei ewythr, i'r Felin. Ymunodd yn fuan â chôr y Tabernacl—y pryd hynny, yn ol ei dystiolaeth ei hun, heb fedru nodyn o gerddoriaeth. Cafodd ei benodi'n ysgrifennydd i'r côr. Ymroddodd i ddysgu elfennau cerddoriaeth, a gwnaeth gynnydd buan. Ar farwolaeth Mr. J. Jones, yr arweinydd, dewiswyd Mr. Roberts yn olynydd iddo. Priodolai ef ei hun ei lwyddiant gyda cherddoriaeth i ddylanwad Ieuan Gwyllt a Mr. Curwen. O dan ei arweiniad ef daeth y côr yn Gymdeithas Gorawl—y Choral Society—i ddadganu gweithiau clasurol y prif feistri. Yn y flwyddyn 1870, sefydlodd y Gerddorfa Linynawl—y String Band —gyda chynhorthwy Mri. William Griffith (Eos Alaw), R. G. Humphreys (R. o Fadog), a'r diweddar Hugh Williams, Llyfr—rwymydd; a bu'r Gerddorfa yn chware yng nghymanfaoedd cerddorol y trefi o amgylch. Mr. Roberts, yn anad neb, y mae sefyllfa bresennol cerddoriaeth leisiol ac offerynnol ym Mhorthmadog i'w briodoli. Efe a ddaeth a'r Sol—ffa i arferiad cyffredinol yn y dref, trwy ffurfio dosbarthiadau i'w ddysgu; a rhoddodd lawer o'i amser a'i gyfoeth tuag at ddiwyllio y dref mewn cerddoriaeth. Bu hefyd yn gyd—ysgrifennydd â Mr. O. O. Roberts i Gylchwyl Dirwestol Ardudwy. Yr oedd yn aelod o Gymdeithas Gerddorol Cymru, ac yr oedd wedi ei ddewis yn un o feirniaid cerddorol Eisteddfod Genedlaethol Abertawe, 1891; ond bu farw ar y 18fed o Ragfyr, 1890. Claddwyd ef yn y fynwent gyhoeddus, a'r flwyddyn bresennol (1912) rhoddodd ei blant, y rhai sydd i gyd ar wasgar o'u tref enedigol, gofadail o wenithfaen hardd ar ei feddrod, ac arni'n gerfiedig:—

In Loving Memory of
JOHN ROBERTS,
Llys Alaw, Portmadoc.
Born September 9th, 1849,
Died December 18th, 1890.

He set our minds to Music,
As Nature had set his own.
—Eifion Wyn.

(Y Cerddor, 17, 1891).

ROBERTS, JOHN PRICHARD (1839—1906).—Mab ydoedd i John Roberts, a fu'n oruchwyliwr i Stâd Madryn, ac yn ddilynol yn is-oruchwyliwr ar Ystâd Madocks, o dan Mr. David Williams. Ganwyd y mab ym Meddgelert; ond symudodd y teulu, pan oedd efe'n ieuanc, i fyw i'r Borthwen, Minffordd, ac oddi yno i'r Cae Canol; ac yn ddiweddarach i Ynys Towyn, Porthmadog, lle y bu y rhieni farw—Mr. John Roberts ar y 9fed o Ionawr, 1874, yn 70 mlwydd oed, a Mrs. Margaret Roberts ar y 13eg o Hydref, 1884, yn 80 mlwydd oed. Derbyniodd y mab ei addysg yn Ysgol Elfennol Penrhyndeudraeth, a dygwyd ef i fyny'n estate agent yn swyddfa y Stâd Madocks. Ar farwolaeth Mr. Breese, yn 1881, penodwyd Mr. Roberts yn olynydd iddo, fel prif oruchwyliwr y stâd—swydd a lanwodd am chwarter canrif gyda medr a dyheurwydd mawr, gan ymdrechu hyd ei allu i wneud cyfiawnder â'r ddwyblaid, y perchenogion a'r tenantiaid. Ni adawodd i'w gysylltiadau â'r ystâd ei luddias i gymeryd dyddordeb ym mywyd cyhoeddus y dref,—er na chwenychai amlygrwydd, oblegid un o wyr yr encilion oedd efe. Bu ganddo ran mewn cael y Llywodraeth i sefydlu Addysg Ganolraddol yn y dref; a gwnaeth ei ran i hyrwyddo masnach y dref. Efe oedd Cadeirydd yr Horse and Dog Show gyntaf ym Mhorthmadog. Yn grefyddol, yr oedd yn un o'r aelodau ffyddlonaf—er yn ddistaw—o eglwys y Garth. Bu'n athraw yn yr Ysgol Sul am dros 25 mlynedd, ac ystyrid ef yn engraifft dda o'r hyn a ddylai athraw fod. Gofalai bob amser ar fod gwaith y dosbarth yn cael ei gario ymlaen mewn trefn. Yr oedd yn ddarllennwr mawr, a chylch ei ddarllen yn eang; ac anodd a fyddai cael lleygwr ym meddu ar well llyfrgell na'r eiddo ef. Ar ei symudiad o Borthmadog, yn 1896, i fyw i dŷ o'r enw Cliff, a adeiladwyd ganddo ym Mhenrhyndeudraeth, anrhegwyd ef gan ei ddosbarth â nifer o gyfrolau gwerthfawr yn deyrnged o'u parch a'u hedmygedd o hono. Bu farw ar y 25ain o Chwefrol, 1906, yn 67 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym meddrod y teulu ym mynwent Llanfrothen. Yno hefyd y gorwedd ei frawd, Mr. Robert Roberts, a fu farw ar y 15fed o Hydref, yr un flwyddyn, yn 62 mlwydd oed.

ROBERTS, O. M. (1833—1896).—Pensaer—architect—mab i Edward Roberts. Ganwyd ef yn Birkenhead, a dygwyd ef i fyny yn asiedydd. Symudodd i Borthmadog yn 1850, a bu'n gweithio crefft ei dad ar gapel y Tabernacl, pryd y cynhaliai hefyd gyfarfodydd i ddysgu drawing. Wedi gorffen adeiladu'r Tabernacl, ymsefydlodd yn adeiladydd; ond rhoddodd hynny i fyny'n fuan, gan ymsefydlu fel pensaer, gyda'r hyn y bu iddo lwyddiant nid bychan, yn enwedig gyda chapelau. Efe a gynlluniodd y Capel Coffa, y Garth, Bont Ynys Galch, ac Ysgol Frytanaidd Porthmadog. Bu farw Rhag. 15fed, 1896, yn ei 63ain mlwydd o'i oedran.

ROBERTS, ROBERT (1790—1865).—Mab i Edward a Dorothy Roberts, Ystumcegid, a anwyd ym Mawrth, 1790. Symudodd i fyw i Bensyflog. Bu'n flaenor yn eglwys y Methodistiaid yn Nhremadog am flynyddau; yn arolygwr yr Ysgol Sabothol; yn drysorydd y Feibl Gymdeithas; ac hefyd yn Is—lywydd i'r Gymdeithas Gyfeillgar Leol. Bu ganddo ran flaenllaw gyda phob symudiad o bwys yn ei amser yn Nhre' a Phorthmadog; ac yr oedd yn meddu dylanwad yn y cylchoedd y troai ynddynt. Yr oedd yn ddisgynydd o un o bymtheg llwyth Gwynedd, ac iddo berthynas â theuluoedd hynaf y broydd. Bu farw ar y 3ydd o Fai, 1865, yn 75 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Penmorfa.

ROBERTS, ROBERT (1824—1892).—Meddyg a llenor, ydoedd frodor o'r Dyffryn. Bu'n egwyddor-was gyda Dr. Rowland Williams. Sefydlodd fusnes iddo'i hunan, a bu'n ei ddwyn ymlaen yn llwyddiannus, ac ar raddfa eang, am 35 o flynyddoedd. Yn y rhan ddiweddaf o'i fywyd cymerodd yn bartner Dr. Henry Evans. Yr oedd yn wladwr selog, yn ddyngarwr caredig, yn elusengar i'r tylawd, yn dyner o'r amddifad, ac yn noddwr i bob achos teilwng yn y lle. Yr oedd yn llyfrbryf diwyd, a chasglodd gronfa fawr o lyfrau, y rhai a werthwyd wedi ei farw. Carai farddoniaeth, ac yr oedd yn bur fedrus am adrodd. Ei hoff ddernyn ydoedd "Ewyllys Adda." Urddwyd ef yn fardd yn Eisteddfod 1872, wrth yr enw "Robin Goch o'r Gest." Ond ychydig o lwydd a fu iddo fel bardd. Gwnaeth benhillion coffa am ei wraig; a threiodd ei law at wneud englyn i "Hafgwm," yng nghreigiau Bwlch y Môch. Wele'r ymgais:

HAFGWM.

Creigiog, clogyrnog gernau,—hynodol,
Ofnadwy bicellau,
Yw Hafgwm, erchyll gwm gau,

Ond bu am wythnosau yn methu llunio'r linell olaf. Wedi iddi fyned "i'r pen" arno, aeth i ddweyd ei gŵyn wrth Ioan Madog. "Yn eno'r tad," ebe Ioan, pam na ddeudwch chi,

"A nadrodd yn ei odrau!"

Yr oedd yn ŵr haelionnus a charedig, er yn wyllt ei dymer. Yn Eisteddfod 1872 cynhygiodd wobr o ddeg punt am y Bryddest oreu ar "Gariad Mam." Bu'n briod â Miss J. Elizabeth, chwaer Mr. Edward Breese; ond ni bu iddynt blant. Bu farw yn haf 1891, trwy syrthio i lawr y grisiau. Yr oedd ei briod wedi marw o'i flaen. Rhoddodd golofn ar ei bedd o'r meini gwenithfaen sydd wrth Bwlch y Môch—carreg fawr uchel, wedi ei nhaddu, ac yn hollol nodweddiadol o'r Doctor hynod.

Wele'r cerfiad:—

In Memory of
JANE ELIZABETH,
the beloved wife of
Robert Roberts, M.R. C.S., &c.
of Tuhwntirbwlch, Portmadoc;
and daughter of the Rev. John Breese
and Margaret his wife.

In all the relations of life exemplary, a loving and devoted wife, a good and dutiful
daughter, a tenderly attached sister, and a true friend of the poor, she went to her rest on
the 13th day of November, 1880, at the all too early age of 49

The above Robert Roberts,
was laid by the side of his BELOVED,
Aug. 1st, 1891. Aged 69.

ROBERTS, THOMAS (1837—1900).—Peiriannydd a phensaer. Ganwyd ef yn Nyffryn Ardudwy Chwefrol 17eg, 1837. Derbyniodd ei addysg yno, ac yng Ngholeg Hyfforddiadol Gogledd Cymru, yng Nghaernarfon. Oddi yno symudodd i gadw ysgol ddyddiol i Rhyl, ac oddi yno aeth i Lunden i efrydu peiriannaeth. Bu yn Birmingham a Llunden gyda rhai o gwmniau goreu'r deyrnas yn myned trwy ei rag—brawfion. am gyfnod yn yr Amwythig, ac yna ymsefydlodd ym Mhorthmadog fel peiriannydd i Siroedd Meirion ac Arfon. Yma y treuliodd weddill ei ddyddiau mewn cysur a dedwyddwch, ac yn fawr ei barch gan yr oll o'i gydnabod. Yr oedd yn ddyn dwys, pwyllog, ac amyneddgar, ac yn "foneddwr wrth natur. Noddai lenyddiaeth ei wlad, ac ymgydnabyddai lawer â gweithiau'r prif feirdd. Yr oedd yn achyddwr campus, ac yn awdurdod ar arfau bonedd (coat of arms). Bu farw Ionawr, 1900, a chladdwyd ef ym mynwent gyhoeddus Porthmadog. (Cymru, Cyf. xix., tud. 61).

ROWLAND, ROBERT (1829—1898).—Brodor o Danygrisiau, Meirionnydd. Ganwyd ef ar y 27ain o Hydref, 1829, ac efe oedd y pumed plentyn o wyth. Bu farw ei dad pan nad oedd efe ond naw mlwydd oed. Bu am ddeunaw mis gyda'i ewythr, David Rowlands, yng Nghaernarfon; ond o hiraeth dychwelodd yn ol i'w gartref i Feirion. Yn un ar ddeg oed aeth i weithio i'r chwarel at ei frawd hynaf. Pan nad oedd efe ond 15eg oed aeth ei frawd i'r America, gan ei adael ef yn unig i ofalu am ei fam a'r plant ieuengaf.

Pan yn 16eg oed bu ei fam farw, a disgynnodd arno ef y cyfrifoldeb o ofalu am bedwar o blant, heblaw ei hunan. Wedi i'r ieuengaf o honynt gyrraedd oedran i ofalu drosto'i hun, penderfynodd Robert gynilo tuag at gael blwyddyn o addysg; ac aeth i Glynog at Eben Fardd. Ar ei ddychweliad oddi yno cafodd y swydd o arolygwr llechau gan Mr. J. W. Greaves. Yn 1856 gwnaed ef yn ysgrifennydd a shipper i Gwmni Chwarel y Rhosydd. Yn 1871 ymgymerodd ac arolygu cangen o Fanc y Mri. Pugh Jones a'i Gyf. Yn 1877 symudodd i ar- olygu canghenau Ariandy Gogledd a De Cymru yn Abermaw, Blaenau Ffestiniog (1878—83), a Phwllheli (1883—92). Yn 1892 ymneillduodd o'r Banc, gan fyned i dreulio nawnddydd ei fywyd mewn tawelwch i Blas Isa, Penmorfa, a gwnaed ef yn Ynad Heddwch. Felly ymddyrchafodd, o fod yn chwarelwr i fod yn oruchwyliwr, yn fancer, ac yn Ynad Heddwch. Bu'n warden am ddeuddeng mlynedd, a gweithiodd yn egniol dros Addysg. Yr oedd yn un o gefnogwyr mwyaf blaenllaw yr Ysgol Frytanaidd, ac yn arweinydd o blaid addysg rydd ym mrwydr y Bwrdd Addysg. Yr oedd yn Rhyddfrydwr, Dirwestwr, a Methodist selog. Yr oedd hefyd yn llenor coeth; a phleidiai'r cyfarfodydd llenyddol a'r eisteddfod. Ysgrifennodd lawer i'r Drysorfa, y Cymru, a'r Llenor, a chyhoeddodd rai llyfrau. Gwnaed ef yn Gymrawd o'r Gymdeithas Hynafiaethol. Dewiswyd ef yn flaenor bum gwaith,—yn y Tabernacl, y Gareg Ddu, y Bowydd, Penmount (Pwllheli), ac ym Mhenmorfa. Bu'n llanw prif swyddi ei Gyfundeb; cyfrannodd yn hael at grefydd, a gadawodd £500 yn ei ewyllys at Athrofa'r Bala. Bu'n briod ddwy waith yn gyntaf yn 1857, âg Ann, merch Capten Pritchard, Porthmadog, yr hon a fu farw yn 1887; a'r ail waith yn 1888, â Miss Roberts, merch y diweddar Barch. John Roberts, cyn—ysgrifennydd y Gymdeithas Genhadol Dramor y Methodistiaid. Wedi marwolaeth ei phriod, cyflwynodd Mrs. Rowland ei lyfrgell—tua 350 o gyfrolau yn anrheg i eglwys y Tabernacl, Porthmadog.

Bu farw Mr. Rowland ar y 14eg o Dachwedd, 1898, yn 69 oed. Claddwyd ef yng nghladdfa cyhoeddus Porthmadog.—(Cymru, Chwef., 1899; y Drysorfa, Hydref, 1899; "Cofiannau Cyfiawnion," tud. 68).

SPOONER, CHARLES EASTON (1818—1889).—Peiriannydd, mab i James Spooner, a aned yng Nglanwilliam, Maentwrog, yn y flwyddyn 1818. Wedi cwblhau ei addysg yn 1832, aeth i gynorthwyo ei dad yng ngwneuthuriad Rheilffordd Gul Ffestiniog, ac i ddysgu y grefft o beiriannydd. Daeth i fod yn is-reolwr y Cwmni; ac ar farwolaeth ei dad, yn 1856, penodwyd ef yn brif reolwr,—swydd a lanwodd am 33 o flynyddoedd. Yn ystod ei amser gwnaeth gyfnewidiadau a gwelliantau mawrion ynglyn â'r Rheilffordd, trwy adeiladu gorsafäu, ei helaethu, a'i hagor i gludo teithwyr. Efe oedd cynllunydd y peiriannau ager—y "Mountain Pony," y "Taliesin," &c. Daeth y rheilffordd a'r peiriannau i enwogrwydd, ac ymwelid â hwy gan beiriannwyr o wahanol wledydd, ac efelychwyd ei gynlluniau gan gwmniau parthau eraill. Yr oedd yn gymeriad diymhongar, heddychlon, ac iddo barch gan ei gydswyddogion oll, ac edmygedd llwyraf ei weithwyr. Bu farw ar y 18fed o Dachwedd, 1889, yn 71 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Beddgelert.

SPOONER, JAMES (1789—1856).—Brodor o Firmingham. Daeth i fyw i Glanwilliam, Maentwrog, ac oddi yno i Dan yr Allt, Tremadog. Yn 1829 symudodd drachefn i Morfa Lodge. Efe, ar gais Mr. Madocks, a gynlluniodd Reilffordd Gul Ffestiniog, o dan ei arolygiaeth y'i gwnaed, a bu'n rheolwr arni am weddill ei oes. Bu iddo ddeg o blant—pump o ferched a phump o feibion a gwnaeth un o bob rhyw enwau iddynt eu hunain—y naill fel awdures, "Gwladus o Harlech ". stori a gyhoeddwyd yng yng "Ngheinion Llen" O. Jones a'r llall fel peiriannydd, sef y Charles E. Spooner uchod. Bu James Spooner farw ar y 15fed o Awst, 1856, yn 67 mlwydd oed.

TEGIDON (John Phillips, 1810—1877).—Argraffydd, clerc, llenor, a bardd, a anwyd yn y Bala ar y 12fed o Ebrill, 1810, ac yno y derbyniodd ei addysg. Cafodd ei brentisio yn argraffydd gyda Mr. Saunderson o'r Bala; yna aeth i Gaerlleon at John Parry, i arolygu ei swyddfa argraffu. Tua'r flwyddyn 1850 gadawodd Gaer a'r argraffwasg am Borthmadog, i arolygu allforiad llechau Cwmni y Welsh Slate; a bu yno hyd ei farw, ar y 28ain o Fai, 1877, yn 67 mlwydd oed. Aed a'i gorff i orffwys i fynwent Llanycil, ger y Bala. Ysgrifennodd Tegidon lawer yn ei ddydd i'r gwahanol gyfnodolion,—y Drysorfa, Gwyliedydd, Seren Gomer, y Traethodydd, a'r Methodist. Gwr yr encil ydoedd yn hytrach na gwr cyhoeddus, am ei fod yn hynod nervous; ond pan gymerai ran yn gyhoeddus byddai'n hyawdl ac yn effeithiol iawn. Yr oedd yn foneddigaidd, yn dyner, ac yn addysgiadol, a'i iaith yn ddewisol a choeth. Dywed Glaslyn am dano:—"Fel bardd a llenor yr oedd i Degidon le anrhydeddus ymysg gwyr goreu Cymru; ac er nad oedd yn eisteddfodwr, nac yn cael ei restru, ond yn anfynych, gyda'r beirdd, yr oedd er hynny'n sefyll yn uchel ym marn y wlad.

Ac er na ennillodd Tegidon na gwobr na chadair mewn eisteddfod, fe ennillodd glust a chalon ei genedl drwy ei gân dyner 'Hen Feibl mawr fy Mam.' Fe ganwyd ac fe adroddwyd y gân swynol hon gan blant a hynafgwyr, llanciau a gwyryfon, trwy bob parth o Gymru, ac y mae wedi myned ag enw Tegidon i bob cwr o'r ddaear lle mae Cymro wedi ymwthio. Y mae Tegidon, yn gystal a Wordsworth, wedi rhoddi stamp ei athrylith ar y gân dlos "Saith y'm ni"; ac y mae y dernyn swynol hwn wedi dyfod yn gân deuluaidd ymysg miloedd o ieuenctyd Cymru." (Cymru, Cyf. vi., tud. 111).

THOMAS, JOB (1814—1885).—Cerddor, ac ysgolfeistr —mab i weinidog o'r un enw, a wasanaethai ar eglwysi Annibynol Cymreig yn Woolwich a Deptford. Ganwyd y mab yn Deptford ar y 31ain o Ionawr, 1814. Cafodd addysg dda, a dygwyd ef i fyny yn wneuthurwr hetiau. Gadawodd Lunden yn ieuanc, gan wynebu ar Gymru, ac ymsefydlu dros amser yn Nhre'r Ddol, Llangynfelen—ardal ei fam. Oddi yno drachefn symudodd i Dremadog—ac yno y priododd cyn bod yn ugain oed, ac y treuliodd weddill ei oes. Yr oedd yn gerddor, bardd, a llenor; a chyfansoddodd amryw ddarnau yn y cymeriadau hynny. Bu am gyfnod yn cadw ysgol yn Nhremadog, a chyfrifid ef yn un lled fedrus gyda'r gwaith. Bu hefyd yn gyfrifydd (accountant). Ar sefydliad y Bwrdd Iechyd, yn y flwyddyn 1858, penodwyd Job Thomas yn Glerc iddo; a bu'n llanw'r swydd honno hyd y cyntaf o Ionawr, 1883, pryd, oherwydd ei henaint a llesgedd, y rhoddwyd iddo gydnabyddiaeth o ddeg swllt yn yr wythnos tra fu byw, ac y penodwyd Mr. John Jones, y clerc presennol, i'r swydd. Bu Job Thomas farw yn y flwyddyn 1885, yn 75 mlwydd oed.—(Cymru, Cyf. xxxviii., tud. 264).

THOMAS, JOHN (1824—1887).—Brodor o Gaernarfon. Symudodd i Borthmadog, tua'r flwyddyn 1850, i fod yn shipping clerk i'r Mri. Greaves. Yr oedd yn Eglwyswr selog a chydwybodol, a bu'n olynydd i William Owen fel arweinydd côr yr Eglwys. Efe, gydag Alltud Eifion, a gychwynodd yr achos Eglwysig ym Mhorthmadog. Efe oedd ysgrifennydd yr Ysgol Genedlaethol a'r Bwrdd Ysgol, hyd ei farwolaeth, ar y laf o Fawrth, 1887, yn 63 mlwydd oed. Claddwyd ef ym mynwent Ynyscynhaiarn.

WILLIAMS, DAVID (1801—1869).—Cyfreithiwr a gwleidyddwr. Mab i David Williams, Saethon, Lleyn, lle y ganwyd ef, yn 1801. Hannai o deulu hynafol. Cafodd fanteision addysg rhagorol, a danghosodd yn fore mai yn dwrne y ganwyd ef. Ymsefydlodd ym Mhorthmadog, a dilynodd ei frawd yng nghyfraith Mr. John Williams—yn oruchwyliwr Ystad Madock. Bu hefyd yn Glerc yr Ynadon, a llanwai bob swydd o bwys ymron yn y lle. Bu'n Uchel Sirydd Meirion yn 1861, ac Arfon yn 1862. Ato ef yr apeliodd gwerin Meirionnydd am un i'w chynrychioli yn senedd eu gwlad. Cydsyniodd yntau i wynebu Etholiad 1859 etholiad a adawodd ei ôl yn amlwg ar lawer teulu yno, ac a brofodd egwyddorion yr etholwyr megis trwy dân. Ni welodd Meirion ond un etholiad cyn hyn, sef yn 1836. Gwrthwynebid Mr. Williams gan yr Yswain o Beniarth. Wedi brwydro'n wrol cafodd ei hun yn y lleiafrif o 40. Er hynny, ni lwfrhaodd ei ysbryd, ond wynebodd yn llawen Etholiad 1865, gyda'r un canlyniad. Wele fel y safai yn y ddau etholiad:—

1859 Mai 11.

Wynn, W. Watkin E. (T.) 390
Williams, David (R.) ... 350

1865—Gorff. 24.

Wynne, W. R. M. (T.) 610 Williams, David (R.) 579 Yn Etholiad 1868 etholwyd ef yn ddiwrthwynebiad; ond bu farw ymhen y flwyddyn wedi derbyn yr anrhydedd. Yn gydnabyddiaeth am ei lafur dros Ryddfrydiaeth Meirion, derbyniodd ganddi y swm o saith gant o bunnau, ac anrhegwyd ef â llestri arian drudfawr. Fel boneddwr, yr oedd yn nodedig am ei barodrwydd i estyn gwaith i'r sawl a'i ceisiai, a hwnnw lawer tro yn waith afreidiol. Cymerai ddyddordeb mewn llenyddiaeth Gymraeg, ac ysgrifennai'n fynych mewn rhyddiaeth a chân i'r cyfnodolion dan yr enw "Dewi Heli." A dywedid ar lafar gwlad fod ganddo Esboniad ar y Testament Newydd, o'i waith ei hun, mewn MS. yng Nghastell Deudraeth. Ond fel twrne, yn anad unpeth, yr erys yr atgof am dano yn Lleyn ac Eifionnydd. Bu farw ar y 15fed o Ragfyr, 1869, gan adael gweddw a deuddeg o blant yn amddifaid ar ei ol. Un o'r plant yw Syr A. Osmond Williams, Castell Deudraeth. Gorwedd ei lwch ym mynwent Eglwys Penrhyndeudraeth.—("Enwogion Meirion," tud. 48).

WILLIAMS, JOHN (Tuhwnt i'r Bwlch, 1778—1850). —Un o wyr mawr Môn " oedd efe, ac yn deilwng o draddodiadau gore'r Ynys. Mab ydoedd i amaethwr cyfrifol, Mr. John Williams, Ty'n Llan, Llanfihangel Ysgeifiog. Dygwyd ef i fyny yn arddwr, ym Mhlas Ardalydd Môn. Ond pan glywodd am anturiaethau Mr. Madocks, cyfeiriodd ei wyneb tuag ato,—ei debyg a dyn at ei debyg, ar y cyntaf i geisio ganddo le yn arddwr; ond gwelodd Mr. Madocks yn fuan adnoddau amgenach na garddwr ynddo gwelodd ddefnyddiau goruchwyliwr, ac ni siomwyd mohono. Ymsefydlodd Mr. Williams yn Ynys Tywyn—nid oedd yr enw Porthmadog wedi ei fabwysiadu y pryd hynny. Ymbriododd â Miss Williams, Saethon, Lleyn, a symudasant i fyw i Duhwnt i'r Bwlch. Ymdaflodd Mr. a Mrs. Williams i fywyd goreu'r dref ieuanc. Hwynthwy fu'n foddion i sefydlu achos Annibynol yn y lle. Cymerai Mr. Williams ran flaenllaw gydag addysg, a phob achos dyngarol. Eglwyswr egwyddorol ydoedd, ond noddai grefydd yn gyffredinol. Yr oedd yn gyfaill personol i feirdd a llenorion y cwmwd, ac yn un o garedigion pennaf y bardd gorweddiog, Sion Wyn o Eifion. Ar ol ei farw, ebe Sion Wyn mewn llythyr at Eben Fardd —"Gwyddwn yn dda y byddai i ti gydymdeimlo â mi yn y golled a gefais trwy farwolaeth Mr. Williams. Anhawdd fydd i mi weled neb a ragora arno ef fel cyfaill yn ei fawr ewyllys da i mi—ei ymgais i wneud lles i mi, ei ofal gwastadol am danaf, a'i ddull tyner a serchiadol tuag ataf: yr oedd yn nodedig a thra theilwng o fy mharch mwyaf diffuant."^[19] Bu farw, ar y 26ain o Dachwedd, 1850. Dodwyd ei weddillion mewn vault o dan lawr Eglwys Tremadog, a dodwyd coflech o fynor ar bared yr eglwys er cof am dano, ac hefyd am ei briod a'u hunig fab, y rhai a hunant yn yr un beddrod.

WILLIAMS, J. H. (1813—1876).—A anwyd ar yr 8fed o Orffennaf, 1813. Gôf cyffredin ydoedd wrth ei alwedigaeth. Gweithiodd yn galed. Codai'n fore, ac elai'n hwyr i gysgu, a gorchfygodd anhawsderau lu. Ymddyrchafodd i fod yn berchennog y Britannia Foundry, y Steam Mills, ynghyda nifer o longau a thai; a bu am gyfnod helaeth o'i fywyd yn llwyddiannus iawn. Ni dderbyniodd unrhyw fanteision addysg ym more'i oes; ond yr oedd yn feddiannol ar ynni a phenderfyniad diderfyn ymron. Cyflogai lawer o weithwyr, ac yr oedd caredigrwydd ac haelioni'n cydgyfarfod ynddo. Yr oedd yn Fethodist selog. Cymerodd ran amlwg yn ffurfiad eglwys y Tabernacl, a gwnaed ef yn un o'i swyddogion cyntaf. Gwasanaethodd ei gapel a'i enwad yn ffyddlon, a gadawodd ganpunt yn ei ewyllys ddiweddaf tuag at ddiddyledu'r Tabernacl. Gweithiodd yn egniol gydag addysg rydd, a chyfranodd yn helaeth tuag ati. Yr oedd yn ewythr, o frawd ei fam, i'r Cymro twymgalon, Mr. Cadwaladr Davies, Bangor—un o garedigion pennaf addysg Cymru. Bu farw ar yr 21ain o Awst, 1876, yn 63 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent capel y Garth.

WILLIAMS, WALTER EBNER (1865-1911).—Meddyg a llenor. Yr oedd o du ei fam yn orŵyr i John Davies, Nantglyn, Sir Ddinbych, ac o du ei dad yn ddisgynnydd o un o hen deuluoedd Pennant, yn Eifionnydd. Ganwyd ef yn Rhuthyn, yn 1865. Pan yn ddwy flwydd a hanner oed bu farw ei fam, a chymerwyd yntau o Ddyffryn Clwyd at ei nain a'i ewythr i Fur Cyplau, Llangybi. Bu ei ewythr, Robert Williams wrth ei enw —yn noddwr hael a charedig iddo, ac yn hyfforddwr doeth i'r llanc yng nghychwyniad ei yrfa. Derbyniodd ei addysg gan un Miss Salt, ym Mhencaenewydd, ac yn Ysgol y Bwrdd, Llangybi. Oddi yno aeth i Ben y Groes at Dr. Roberts, i baratoi at fyned i Ysgol y Friars, Bangor. Wedi ysbaid yno, aeth i Groesoswallt —yna i Glasgow, lle y graddiodd yn M.B., C.M. Bu am gyfnod byr yn Lloegr, a chyda Dr. Hunter Hughes ym Mhwllheli. Pan yn 21ain oed ymsefydlodd ym Mhorthmadog, lle y bu'n fawr ei barch gan fonedd a gwreng, hyd ddydd ei farwolaeth, ar y 27ain o Fehefin, 1911. Gadawodd weddw ac un mab yn amddifad ar ei ol. Fel meddyg, bu iddo fesur helaeth o lwyddiant. Yr oedd ei foneddigeiddrwydd a'i hynawsedd caredig yn ennill iddo ffafr goreuon y cylchoedd. Ennillodd enw iddo'i hun fel meddyg llygad. Ni bu meddyg erioed yn fwy cydwybodol gyda'i alwedigaeth, a mwy ymwybodol o urddas ei swydd. Gweinyddai ar y tlotaf yn y fro—nad oedd ganddo arian i'w gynnyg iddo am ei waith gyda'r un ymroddiad gonest ag a wnai ar y pendefig yn ei blas. Talodd lawer o sylw yn ei oriau hamdden i Natur, ac ymddanghosodd ysgrifau yn cynnwys ffrwyth ei fyfyrdod, yn y Cymru. Ysgrifennodd ychydig i gylchgronnau eraill, a dengys yr oll y llenor coeth, carwr y cain a'r prydferth, a delweddwr y pur, y perffaith, a'r aruchel. Yr oedd ei gariad tuag at yr Eglwys yn angherddol. Nid oherwydd ei chredöau, ond o herwydd ei hynafiaeth a'i defoşiynau mawr eddog, y rhai oedd mewn cynghanedd berffaith â'i ddynoliaeth urddasol ef ei hun. Bu farw yn dawel, wedi cystudd maith, a chladdwyd ef yn ol ei drefniadau ei hun ym mynwent Llangybi. Cludid ei gorff ar fodur, mewn arch o dderw di—addurn, a dodwyd ef i orffwys mewn bedd oedd yn dwyn nodau ei fywyd pur ef ei hun. Yn lle gwaith maen, yr oedd brwyn wedi eu dodi yn y bedd, a'u pennau i waered—yn arwyddlun o wyleidd—dra gostyngedig.—(Cymru, Gorffennaf, 1912).

WILLIAMS, WILLIAM (1817—1897).—Un o hen yd y wlad ydoedd Mr. William Williams, Llannerch, a mab i un o Biwritaniaid gloewaf Eifionnydd. Ganwyd ef yn y Llannerch, yn y flwyddyn 1817. Yr oedd ei dad yn un o brif flaenoriaid Methodistaidd Sir Gaernarfon, yn un o sylfaenwyr yr enwad ym Mryn Melyn a Thremadog, ac yn gyfaill mynwesol i'r Parch. John Jones. Eri William Williams, y mab, gael magwraeth grefyddol, yr oedd yn ugain oed cyn ymuno â chrefydd —am na oddefai'r Methodistiaid, y pryd hynny, i blant gael eu dwyn i fyny yn y seiat fel yn awr. Ond pan ymunodd, daeth yn fuan i fod yn ddeheulaw deilwng i'w dad parchus yn eglwys Tremadog. Ar ffurfiad eglwys y Garth, efe oedd un o'r prif symudwyr, a dewiswyd ef yn flaenor yno,—swydd a lanwodd gydag urddas a pharchedigaeth am 45 o flynyddoedd.

Pan sefydlwyd Cymdeithas Lenyddol Cefnymeusydd, yn 1846, ymunodd â hi; a bu'n aelod ffyddlon ohoni hyd ei diwedd, a diau i honno fod o fantais iddo i ddysgu meddwl a dweyd ei feddwl. Yr oedd yn ddarllennwr mawr ar brif lyfrau'r Piwritaniaid, a geid yn llyfrgell ei dad—ac yn gredwr cryf yn llywodraeth ragluniaethol Duw ar y byd. Yr oedd ei dueddiadau naturiol yn siriol a bywiog; ac yr oedd bob amser yn rhydd a chyfeillgar gyda'i gydnabod oll. Yr oedd yn grefyddwr cywir, yn gymydog pur, ac yn feistr duwiol, gyda phersonoliaeth gref a dylanwadol, a'i grym yn ymestyn dros ei holl dŷ. Er yn byw tua milldir a hanner o gapel y Garth, eto anfynnych y collai unrhyw foddion tra y gallai fod yn bresennol. Mynychai'n rheolaidd hefyd y seiat ym Morfa Bychan. Yr oedd yn wr cadarn yn yr Ysgrythyrau, yn gynghorwr effeithiol, ac yn weddiwr mawr. Pur anniben fu efe i gefnogi adeiladu'r Garth presennol; ond wedi i'r eglwys benderfynu symud ymlaen, ymunodd yntau â hi'n llawen, a chyflwynodd £25 i'r gronfa, gan adael £25 arall yn ei ewyllys ddiweddaf. Yr oedd yn ffyddlon a theyrngarol i'r Cyfundeb a'i gasgliadau; ond ystyriai bob achos ar ei deilyngdod ei hun. Ar ei farwolaeth gadawodd £30 i'r Drysorfa Gynnorthwyol, a deg punt at yr achos ym Morfa Bychan. Bu farw ar yr 1leg o Awst, 1897, yn 80 mlwydd oed, a chladdwyd ef ym mynwent Penmorfa.—(Y Drysorfa. 1898, tud. 331).

ENWOGION HEDDYW.

"Y mae Cymru'n dod yn lle i fagu, a'r byd yn lle i fyw. Ym mhen ychydig dywedir am dani, Y gwr a'r gwr a aned ynddi.'" —MORRIS PARRY, Caer, yn 1896.

BREESE, CHARLES E.—Cyfreithiwr, llenor, hynafieithydd a gwleidyddwr. Mab hynaf ydyw i Mr. Edward Breese, a brawd i Mr. David Breese, Clerc yr Heddwch ym Meirion. Yn 1895 cyhoeddodd lyfr, dan y teitl "Welsh Nationality." Y mae'n hynafieithydd gwych, ac y mae wedi ysgrifennu amryw o ysgrifau gwerthfawr i'r cyhoeddiadau hynafiaethol. Ar ddyrchafiad Mr. J. Jones Morris, yn 1908, yn Henadur, etholwyd Mr. Breese yn olynydd iddo, fel cynrychiolydd rhanbarth orllewinol y dref ar y Cyngor Sir. Efe hefyd yw Ysgrifennydd Cymdeithas у Chwarelau, ynglyn â pha un y mae wedi dangos llawer o fedr. Efe yw Ysgrifennydd yr Income a'r Land Tax Commissioners dros ddeheubarth Arfon; ac y mae wedi gweithredu fel Trysorydd Mygedol y Cyngor Rhyddfrydig Cenedlaethol Cymreig er 1903.

IOLO CAERNARVON

DAVIES, JONATHAN.—Mab i Mr. Pierce Davies,^[20] Porthmadog, a brodor o Nantmor, Beddgelert. Derbyniodd ei addysg ym Methania, Nant Gwynant, a Rhyl. Treuliodd y rhan gyntaf o'i fywyd ynglyn â'r chwarelau yn Llanberis, ac wedyn yn Ffestiniog. Yn 1876 ymsefydlodd ef a'i frawd—Mr. Richard Davies yn y fasnach lechi ym Mhorthmadog; a pharhant i'w dwyn ymlaen gyda llwyddiant. Y mae'n un mwyaf adnabyddus y broydd, a'r amlycaf ym mywyd cyhoeddus y dref—yr helaethaf ei brofiad, a'r addfetaf ei farn—ac yn un o'i harweinwyr medrusaf, yn grefyddol a chymdeithasol. Yr oedd yn un o sefydlwyr yr Ysgol Sir ym Mhorthmadog, a phery'n un o'i llywodraethwyr, ac yn un o reolwyr yr Ysgolion Elfennol. Bu'n Llywydd Cymdeithas Llech—fasnachwyr y Deyrnas Gyfunol, 1900—2. Penodwyd ef yn Ynad Heddwch yn 1898. Efe oedd Cadeirydd cyntaf y Cyngor Dinesig (1895-8), Cyngor yr Eglwysi Rhyddion, a Chymdeithas y Gwelliantau.

DAVIES, RICHARD.—Brawd i Mr. Jonathan Davies, a aned yn Hendre Fechan, Nantmor. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Elfennol Beddgelert, ac yn y Liverpool Institute. Bu am ysbaid yn ysgrifennydd i'w dad yn Chwarel Cwmllan. Oddi yno aeth i North Ballachulish, yn Scotland, i fod yn arolygwr chwarel, a bu yno am tua thair blynedd. Ar ei ddychweliad adref aeth i arolygu chwarelau Moelferna a Deeside, Glyndyfrdwy. Yn 1879 ymsefydlodd yn y fasnach lechi ym Mhorthmadog. Y mae wedi cymeryd rhan flaenllaw gyda materion crefyddol a chymdeithasol yn y dref. Y mae yn noddwr ffyddlon i'r Ysgol Sabothol a'i threfniadau yn Nosbarth Tremadog. Y mae hefyd yn un o aelodau mwyaf gweithgar y Cyngor Sir er 1895. Bu'n Gadeirydd y Cyngor, ac amryw o'i bwyllgorau; yn aelod o'r Pwyllgor Addysg o'r cychwyn, hyd Mawrth, 1913, ac yn Gadeirydd amryw o'i is-bwyllgorau.

EIFION WYN.—Prif delynegydd Cymru heddyw, a anwyd ym Mhorthmadog. Gwr o Roslan oedd ei dad, ac ar lannau'r Ddwyfor y magwyd ei fam. Bu i'w rieni bedwar o blant; ond bu dau o'r pedwar farw yn eu mabandod. O'r teulu, nid oes yn aros heddyw ond y bardd a'i fam unig.

Am dymor bu yn athro yn Ysgol Elfennol y dref, gyda Mr. Grindley. Yna dechreuodd bregethu gyda'i enwad yn Salem—a hynny'n bennaf, o gymorth i'w gyfaill, Mr. Robert Owen, gwr ieuanc a garai fel ei enaid ei hun. Yr oedd ei bregethu, fel ei ganu, yn llawn o'r "peth byw." Cafodd amryw alwadau; ond gwrthododd hwynt oll gyda gwylder a pharchedig ofn.

Yn 1907 ymbriododd â Miss Annie Jones, o'r Efail Bach, Abererch; a ganwyd eu mab bychan, Peredur Wyn, yn 1908.

Unwaith yn unig yr ymgeisiodd Eifion Wyn am Gadair yr Eisteddfod Genedlaethol, sef yn Lerpwl yn 1900, ar awdl "Y Bugail," a'i awdl ef a ddyfarnwyd yn oreu gan Dafolog, er mai Pedrog a gadeiriwyd. Ceir ei enw'n aml yng nghyfrolau yr Eisteddfod Genedlaethol; ac yn Eisteddfod Caernarfon, yn 1906, cipiodd chwe gwobr yn adran y farddoniaeth. Cyhoeddodd ei lyfr cyntaf yn 1894, o dan yr enw "Ieuenctid y Dydd." Dilynwyd hwnnw gan "Awdl y Bugail" yn 1906. Telynegion Maes a Môr" yn 1906; a "Thlws y Plant"—llyfr bychan o emynau i blant—tua'r un amser. Ond fel awdwr "Telynegion Maes a Môr" yr edwyn ei genedl ef oreu. Wrth adolygu'r llyfr hwnnw yn y Cymru, am Awst, 1906, dywed Mr. O. M. Edwards:

Cynghoraf bob bardd ieuanc i ddysgu holl lyfr newydd Eifion Wyn ar dafod leferydd. Oes beirdd telyn yw ein hoes ni; ond ymysg y melusaf o honynt cân Eifion Wyn yw'r berffeithiaf. Dywedodd Tafolog cyn marw mai Eifion Wyn yw bardd goreu Cymru: yr wyf finnau'n sicr mai efe yw ein bardd telyn goreu. Tybiaf fod yr adran a elwir yn Telynegion Men' yn y gyfrol yn berffaith o ran iaith, dychymyg, chwaeth a theimlad. Ni chanwyd erioed ddim mwy cain. Yr wyf wedi erfyn arno ddal i ganu, ac yr wyf yn cael yr anrhydedd o gyhoeddi ei gyfrol. Bydd bendith pob un a ddarllen'r gyfrol arnaf."

ELLIS, W. T.—Brodor o Bwllheli. Wedi gorffen ei addysg elfennol aeth i fasnachdy yn y dref. Ond gadawodd Bwllheli ym Medi, 1893, i fyned i Ysgol Ramadegol Clynnog, i baratoi ei hun ar gyfer y weinidogaeth. Derbyniwyd ef i'r Cyfarfod Misol yn 1894. Yn Ionawr, 1895, aeth i Ysgol Ragbaratoawl y Bala. Ym Mehefin, 1896, pasiodd y Matriculation, ac aeth i Goleg Bangor ym Medi, 1896, ar ol ennill Ysgoloriaeth Bala (£10 am dair blynedd). Aeth i Goleg Aberystwyth ym Medi, 1897, ar ol ennill Ysgoloriaeth Clarke (£30) am dair blynedd; ond nid arhosodd yno ond am ddwy flynedd, gan iddo lwyddo i raddio yn B.A. ym Mehefin, 1899. Aeth i Goleg y Bala yn 1899, gan ennill y Pierce Entrance Scholarship, £50; cadwodd honno ar ddiwedd pob un o'r tair blynedd y bu yno. Graddiodd yn B.D. ym Mehefin, 1902, a derbyniodd alwad o eglwys Aberllyfenni, yng Ngorllewin Meirionnydd; ond gan i'r Pierce Scholarship gael ei rhoddi iddo am y bedwaredd waith ar ddiwedd ei gwrs yn y Bala, rhoddodd yr eglwys ganiatad iddo fyned am naw mis i'r Almaen, a threuliodd yr amser ym Mhrifysgolion Bonn a Berlin. Yn 1905 derbyniodd alwad i'r Garth, fel olynydd i'r diweddar Barch. Thomas Owen, a dechreuodd ar ei waith ym mis Tachwedd. Y mae yn fugail llwyddiannus, yn bregethwr cymeradwy, ac yn arweinydd diogel. Ceir amryw erthyglau o'i waith yn y cylchgronau enwadol a chenedlaethol.

EVANS, EVAN.—Ysgolfeistr a cherddor, a aned ym Mrynaman, wrth droed y Mynydd Du, yn Sir Gaerfyrddin. Y mae'n nai fab cyfnither i Watcyn Wyn. Derbyniodd ei addysg elfennol yn Ysgol Frytanaidd ei bentref enedigol—ysgol y bu enwogion o fri'n brif athrawon ynddi:—George Gill, Thomas Jones, a'r Athro Henry Jones. Arfaethodd ddilyn crefft ei dad yn saer coed ac adeiladydd; ond ar benodiad Mr. Henry Jones yn brif athraw'r ysgol, daeth yn fuan i gysylltiad agos âg ef; ac o dan ddylanwad yr Athro aeth ato'n pupil teacher—swydd y bu ynddi am bum mlynedd. Yna aeth yn llwyddiannus drwy Arholiad y Queen's Scholarship i fyned i Goleg Normalaidd Bangor. Wedi dwy flynedd yno, aeth yn brif athraw cynorthwyol i Ysgol y Bwrdd, Aberdâr. Cyn pen tair blynedd efe a benodwyd gan yr un Bwrdd Ysgol yn brif athraw Ysgol Cwmdâr, lle'r arhosodd am ddeng mlynedd. Ym Medi, 1893, pennodwyd ef yn olynydd i Mr. Richard Grindley, yn brif athraw Ysgol y Bechgyn ym Mhorthmadog. Yn 1909 gwnaed yr ysgol yn un Uwch Safonnol, gyda Mr. Evans yn brif athraw—swydd a leinw gyda pharch ac anrhydedd hyd heddyw. Bu'n cynrychioli'r athrawon ar Gyngor Addysg y Sir, a chymer ran flaenllaw gyda cherddoriaeth y dref, fel is—arweinydd i'r Gymdeithas Gorawl a'r Gerddorfa.

Bu yn arweinydd Cymanfa Leol yr Annibynwyr amryw weithiau.

EVANS, JOHN RHYS.—Mab i Mr. John Evans, Salop School, Croesoswallt, ac ŵyr i Mr. John Evans, Aberystwyth (Evans y Mathematician)—un o athrawon Dr. Lewis Edwards. Derbyniodd Mr. Evans ei addysg athrofaol ym Mhrifysgol Llunden, lle y bu am ddwy flynedd, ac y graddiodd yn B.A. Oddi yno aeth i Goleg Crist, Caergrawnt, ac etholwyd ef yn Foundation Scholar ymhen dwy flynedd a hanner. Ennillodd ei M.A. mewn Mathematical Tripos. Ar sefydliad yr Ysgol Ganol—raddol ym Mhorthmadog, yn 1894, penodwyd Mr. Evans i fod y prif athro cyntaf iddi.

EVANS, OWEN.—Pregethwr cymeradwy, ac un ddiwinyddion goreu ei enwad a'i genedl. Ganwyd ef ym Mhenmachno: derbyniodd ei addysg yno ac yn Lerpwl. Bu am gyfnod wedyn yn swyddfa John Roberts, A.S. Dechreuodd ar ei waith gweinidogaethol yn Llanfair Caereinion yn 1881. Ordeiniwyd ef yn 1885, tra yng Nghylchdaith Abergele. Ysgrifennodd Esboniad ar yr Epistol at y Galatiaid gogyfer â maes llafur ei enwad. Ystyrir ei "Ddiwinyddiaeth Gristionogol" yn waith safonol. Y mae dwy gyfrol o'r gwaith wedi ymddangos, ac y mae un arall i ddilyn. Y mae wedi bod yn gwasanaethu ei enwad dair gwaith ym Mhorthmadog y tro cyntaf tra'n Nghylchdaith Ffestiniog (1892-4), ac yn 1897-1900, a 1911-

GEORGE, D. LLOYD.—Nid yw'n hawdd dweyd dim newydd am Mr. Lloyd George. Y mae bob carreg mewn hanes, y gallai fod rhywbeth tani yn dwyn cysylltiad âg ef, wedi ei throi a'i chwilio'n fanwl; a phob person ag a fu a rhywfaint o law yn ei hyfforddi a'i ddwyn i'r amlwg, eisoes wedi derbyn mesur helaeth o glod am eu gwaith. Ond y mae un nad wyf fi eto wedi gweled crybwyll ei enw ynglyn â hyn, sef yw hwnnw, yr hynafiaethydd a'r llyfrbryf diwyd Myrddin Fardd. Iddo ef y mae Porthmadog, o leiaf, yn ddyledus am iddi gael y fraint o roddi cychwyniad i un o wyr enwocaf Cymru. Yn wir, y mae'n amheus a fuasai Mr." Richard Lloyd wedi llwyddo i sicrhau lle i'w nai o gwbl fel twrne, oni bai am ei gyfaill ffyddlon o Chwilog. Yr oedd Myrddin yn gyfaill personol i Mr. Edward Breese pennaeth firm y Mri. Breese, Jones, a Casson, ym Mhorthmadog. Cyfathrachai'r ddau lawer â'u gilydd ynglyn â hynafiaethau, ac ar ei gyngor ef yr ymofynodd Mr. Lloyd am le i'r bachgen yn y ffirm. Cafodd addewid o hynny. Ond aeth cymaint o amser heibio nes yr aeth Mr. Lloyd i bryderu, ac i ameu y doethineb o ddisgwyl yn hwy. Amlygodd hynny i Myrddin; dywedodd yntau wrtho y byddai ef yn myned at Mr. Breese rai o'r dyddiau dilynol, ac yr ymddiddanai âg ef yn ei gylch. Felly y bu. Gofynnodd i Mr. Breese a oedd ganddo ddim lle i "hogyn Rhisiart Lloyd bellach; a dywedodd Mr. Breese i Mr. Lloyd fod yn siarad rhywbeth am hynny, ond nad oedd arno angen am yr un yn neillduol y pryd hynny. Ac ebe Myrddin: "Yn eno'r tad, cymerwch o, y mae o'n siwr o fod yn hogyn garw, ac mi fydd yn glod i'ch offis chi ei gael o. "Os wyt ti'n dweyd hynny, dywed wrth Richard Lloyd am ddwad a fo yma erbyn naw yfory," ebe Mr. Breese. Felly fu; ac yng Ngorffennaf, 1878, ac efe'n 16 oed, aeth ei ewythr parchus ag ef i ddechreu ar yrfa a ddygai fendith i'w genedl, ac a barai syndod i'r gwledydd. Ym Mhorthmadog y dechreuodd ysgrifennu i'r wasg ac areithio a dadleu'n gyhoeddus; yno y daeth i sylw gwlad; yno y priododd; ac oddi yno, ar y 10fed o Ebrill, 1890, yr aeth i'r Senedd fel aelod dros Fwrdeisdrefi Arfon.

GREAVES, JOHN ERNEST.—Arglwydd Raglaw Sir Gaernarfon. Mab hynaf Mr. J. W. Greaves, a phrif berchennog y Cwmni Chwarelyddol sy'n dwyn yr enw heddyw ym Mlaenau Ffestiniog a Phorthmadog.

GREAVES, RICHARD METHUEN.—Mab ieuengaf, a phartner gyda'i frawd yn y fasnach lechi. Dygwyd ef i fyny'n beiriannydd, a'u chwarel hwy oedd y gyntaf yng Ngogledd Cymru i ddefnyddio trydan i'w goleuo. Y mae wedi gwasanaethu llawer ar y Cynghorau Plwyfol a Threfol; a Gorffennaf diweddaf etholwyd ef i gynrychioli Plwyfi Penmorfa a Dolbenmaen ar Gyngor Sir Arfon. Cymer ddyddordeb mawr mewn magu gwartheg duon Cymreig, ac ennilla'r prif wobrwyon yn yr Arddanghosfeydd Brenhinol a Chenedlaethol gyda hwy. Gweithreda lawer fel beirniad hefyd yn yr arddanghosfeydd, a lleinw swyddi pwysig ynglyn â hwy. Y flwyddyn o'r blaen, penodwyd ef ar y Commisiwn Brenhinol i chwilio i mewn i achos damweiniau ynglyn â'r chwareli.

GRIFFITH, WILLIAM (Eos Alaw).—Brodor o Lanbedrog, Lleyn, a melinydd wrth ei alwedigaeth. Symudodd i Borthmadog ym Mehefin, 1869, i weithio ynglyn â'r lech fasnach. Y mae wedi gwneud llawer gyda cherddoriaeth, a dechreuodd gystadlu'n fore. Y wobr gyntaf a ennillodd ydoedd o dan feirniadaeth Tanymarian, am ddadansoddi yr Hen 50 (o Lyfr Tonnau Ieuan Gwyllt). Bu'n arweinydd côr llwyddiannus yn Rhydyclafdy a Llanbedrog. Ar ei ddyfodiad i Borthmadog ymunodd â Chôr yr Eglwys (hen gôr William Owen), o dan arweiniad Mr. John Thomas. Yn ddilynol, ymunodd â Chôr Mr. John Roberts. Pan ffurfiodd Mr. Roberts y Gerddorfa, yr oedd Mr. William Griffith yn un o'r chwareuwyr cyntaf. Yr offeryn a chwareuai oedd y "ffidil fawr," neu fel y dywed y cerddorion, y "'cello." Bu'n chware ymhob perfformiad y bu'r Gerddorfa ynddo, ym Mhorthmadog, Dolgellau, Ffestiniog, Bala, Caernarfon, a Phwllheli, &c. Y mae wedi cyfansoddi tua 50 o Donau, naw o Ranganau, 4 o Donau Plant, dwy Anthem, Cantata, a Chants. Ei dôn fwyaf adnabyddus yw "Y Gest" (rhif 274, yn Llyfr Tonau y M.C.). Am ei waith fel cyfansoddwr, dyfynaf a ganlyn o adolygiad Isalaw, yn y Cymro, am Mai 25ain, 1893, ar ei rangan, "Ai Cariad yw?" "Y mae teithi y rhangan yn hynod firain. a thlws. Cyfansoddiad destlus ydyw a chyfansoddiad a haedda gylchrediad helaeth. Gwna Ai Cariad yw' destyn cystadleuol rhagorol." Ac ebe D. Jenkins am yr un dernyn—"Ceir yma gyfuniad o alawon a chynghaneddion mirain, teilwng o ysgolhaig cerddorol gwych."

HUGHES, HENRY.—A anwyd yng Nghefn Isa', Rhoslan. Symudodd y teulu i Dre a Phorthmadog. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Frytanaidd Bont Ynys Galch, Dolbenmaen, Clynnog, a'r Bala. Dechreuodd bregethu yn y Garth, Porthmadog. Yn 1872 derbyniodd alwad i fugeilio eglwysi Bryncir, Brynengan, a'r Garn. Yn 1882 ymadawodd y Garn o'r daith, gan adael Brynengan a Bryncir yng ngofal Mr. Hughesa than ei ofal ef y maent hyd heddyw. Y mae wedi ysgrifennu llawer i gyfnodolion ei enwad a'r rhai cenedlaethol, ac wedi cyhoeddi amryw lyfrau,—rhai hanesyddol yn bennaf. Wele restr ohonynt: "Hanes yr Ysgol Sul yn Eifionnydd" (1886); Cyfieithiad o Amddiffyniad i'r Methodistiaid Calfinaidd," Thomas Charles (1894); Hanes Robert Dafydd Brynengan (1895); "Owen Owens Corsywlad (1898); "Trefecca, Llangeitho, a'r Bala" (1896); Diwygiadau Cymru " (1906). Ysgrifennodd hefyd rannau helaeth o Gofiant Richard Owen—ychwaneg nag y rhoddir clod iddo am dano. Y mae ers blynyddoedd bellach yn paratoi "Hanes Methodistiaid Lleyn ac Eifionnydd," a disgwylia ei enwad yn ffyddlon am dano.

IOLO CAERNARFON (J. J. Roberts).—Llenor, bardd, a phregethwr. Brodor o Cesarea, Cilgwyn, yn Arfon. Ganwyd ef yn 1840. Cafodd beth addysg ym more'i oes; ond aeth i'r chwarel yn ieuanc. Pan yn 26ain oed, aeth i Ysgol Dewi Arfon i Glynnog. Yn 27ain oed dechreuodd bregethu. Yn 1868 aeth i Goleg y Bala. Yn 1873 derbyniodd alwad i fugeilio eglwys Trefriw. Ordeiniwyd ef yn Llanrwst yn 1874. Symudodd i Borthmadog yn y flwyddyn 1879, i gymeryd gofal eglwys y Tabernacl, lle y bu hyd y flwyddyn 1910, yn fawr ei barch a'i ddylanwad.

Bu'n llenwi prif swyddau'i Gyfundeb—dwy waith yn Arholwr Cymdeithasfaol; yn Llywydd y Gymanfa Gyffredinol yn Llanberis yn 1900; yn Llywydd Cymdeithasfa'r Gogledd yn 1906; ac yn traddodi Darlith Davies yn Llanelli yn 1907. Bu a rhan bedair gwaith yng Ngwasanaeth Ordeinio y Cyfundeb, ac yn traddodi'r Cyngor ddwywaith. Fel llenor, ychydig sy'n fyw heddyw sydd wedi ysgrifennu cymaint o bethau arhosol ag ef—mewn barddoniaeth a rhyddiaeth—heblaw ei ysgrifau lliosog i brif gyfnodolion ei oes. Y mae wedi cyhoeddi cyfrolau gwerthfawr, y rhai sydd hwyrach yn rhy aruchel, cyfrin, ac ysbrydol, i'r mwyafrif eu gwerthfawrogi. Nid yw ei genedl eto wedi ei adnabod, na sylweddoli ei dyled iddo. Fel bardd, y mae wedi bod yn fuddugol deirgwaith ar Bryddestau yn yr Eisteddfod Genedlaethol. Ym Mangor, yn 1890, "Ardderchog Lu y Merthyri "; yn Abertawe, yn 1891, ar "H. M. Stanley"; yn Rhyl, yn 1892, ar "Ddewi Sant." Y mae hefyd wedi ennill bedair gwaith ar Fyfyrdraeth—yn Llunden, yn 1887, ar y "Dysgybl Fardd ar Gadair Idris"; yn Aberhonddu, yn 1889, ar " Roger Williams"; ym Mangor, yn 1890, ar "Duw a ddywedodd 'Bydded"; ac yn Rhyl, 1892, ar "Yna y bydd y Diwedd"; ac yn Birkenhead, yn 1878, enillodd ar arwrgerdd, "Josuah."

Wele enwau'r cyfrolau a gyhoeddwyd ganddo:"Ymsonau," "Oriau yng Ngwlad Hud a Lledrith," 'Myfyrion," Breuddwydion y Dydd," a "Chofiannau Cyfiawnion"; ac yn ddiweddaf oll bu'n ysgrifennu Cofiant i'r Parch. Owen Thomas—cyfrol sydd wedi ychwanegu at glod yr awdwr, a boddhad ei edmygwyr.

JONES, H. IVOR.—Brodor o Ddwygyfylchi, a adwaenir yn well heddyw wrth yr enw Penmaen Mawr. Symudodd, pan yn ieuanc, i Birkenhead i ddysgu crefft, a bu'n ei dilyn am flynyddoedd wedi gorffen ei brentisiaeth—tua 18 mlynedd i gyd. Yn ystod y cyfnod hwn gwnai ddefnydd helaeth o Ysgolion Hwyrol y dref honno a Lerpwl. Tra yn Birkenhead, dechreuodd bregethu, yn y flwyddyn 1877, a derbyniodd alwad yn 1880 oddi wrth eglwysi Nebo a Siloam, Capel Garmon, ac ordeiniwyd ef ym mis Mai y flwyddyn honno; oddi yno symudodd i Lanrwst—i'r Tabernacl—hen gapel "Scorpion." Yn 1886 derbyniodd alwad oddi wrth eglwys y Capel Coffa, Porthmadog, yn olynydd i'r Parch. Lewis Probert, D.D. Bu yma am dair blynedd ar ddeg, yn fugail doeth a llwyddiannus; ac y mae iddo air da ymhlith ei gydnabod o bob enwad yn y cylch. Yn niwedd Medi, 1899, symudodd, i gymeryd gofal eglwys yr Annibynwyr Cymrieg yn Albion Park, Caerlleon, lle'r erys hyd heddyw, yn fawr ei barch gan Gymry a Saeson y ddinas. Bu'n Llywydd Cyngor Eglwysi Rhyddion y ddinas, ac yn Llywydd Cymdeithas Cymry Caer. Bu hefyd yn Gadeirydd Cymanfa Dinbych a Fflint. Y mae wedi cyhoeddi rhai llyfrau poblogaidd, megis,—"Hanes Annibyniaeth, sef annerchiadau i'r Gymdeithas Ddiwylliadol yng Nghapel Coffa. Bu gwerthiant helaeth ar hwn, ac aeth trwy dri argraffiad. Ysgrifennodd hefyd, ar gais Pwyllgor Cymanfa Sir Gaernarfon, "Hanes Annibyniaeth Sir Gaernarfon hyd ddiwedd y 18fed Ganrif." Y mae wedi ysgrifennu llawer i'r Dysgedydd, y Diwygiwr, a'r Traethodydd. Bu hefyd yn dal swyddi o bwys yn ei enwad, megis Ysgrifennydd Undeb yr Annibynwyr Cymreig am dair blynedd, ac Ysgrifennydd Cyfundeb Lleyn ac Eifionnydd am ddeng mlynedd. Efe oedd Cadeirydd cyntaf Cymdeithas Ddirwestol Undebol Lleyn ac Eifionnydd, ac ail etholwyd ef i'r un swydd y flwyddyn ddilynol; a bu'n Ysgrifennydd i'r Gym- deithas am ddwy flynedd. Bu'n traddodi annerchiad yng Nghyfarfod Cyhoeddus yr Undeb yng Ngwrecsam, a Phregeth yr Undeb yn Ffestiniog.

JONES, THOMAS (Cynhaiarn).—Brodor o Bwllheli. Derbyniodd ei addysg mewn Ysgol Genedlaethol, a phreifat. Arfaethodd fyned yn bregethwr gyda'r Annibynwyr; ond rhoddodd y syniad hwnnw i fyny, gan fyned i wasanaeth Mr. John Humphreys Jones, cyfreithiwr, Pwllheli a Phorthmadog. Yn 1867 aeth drwy'r arholiad i fod yn dwrne. Yn 1886 penodwyd ef yn olynnydd i Mr. J. H. Jones, i'r swydd o Gofrestrydd (Registrar), Llys Mân—ddyledion Porthmadog. Y mae'n llenor coeth, yn fardd gwych, ac yn feirniad craff. Cyfansoddodd lawer pan yn ieuanc,darnau ysgafn a ffraeth yn bennaf. Ystyrir ei farwnad i "Wil Ellis" yn engraifft dda o'i allu, a diau y gallasai fod wedi cyfansoddi pethau gorchestol yn y cyfeiriad hwn pe cawsai'r ddawn chware teg. Rhyw ymyraeth yn unig y bu â'r awen ar hyd y blynyddoedd, ac ychydig a gystadleuodd. Bu'n fuddugol ar duchangerdd, "Y Llenleidr," yn Eisteddfod Genedlaethol Rhyl, 1892; ac anfonodd gywydd rhagorol ar "Yr Anffyddiwr" i Eisteddfod Bangor yn 1900. Bu'n ddisgybl i Ellis Owen, ac yn aelod o Gymdeithas Lenyddol Cefnymeusydd. Golygodd "Waith Barddonol Ioan Madog," a dengys ei fywgraffiad i'r bardd ei fod yn meddu ar ddawn y gwir lenor.

JONES, THOMAS.—Postfeistr, a llenor. Brodor o Langefni, lle y derbyniodd ei addysg ac y dechreuodd yng ngwasanaeth y Llythyrdy. Oddi yno symudodd i Birkenhead, gan esgyn o ris i ris yn ei safle. Derbyniodd benodiad i'r swydd o Bostfeistr i Ruthyn, Dyffryn Clwyd; ac yn ddilynol i Fachynlleth. Yn Chwefror, 1912, daeth i Borthmadog, yn olynydd i Mr. R. E. Thomas, oedd wedi symud i'r un swydd yn Wareham. Y mae'n Gymro selog, ac yn llenor gwych. Ennillodd wobr o ddeg gini yn Eisteddfod y Temlwyr Da, Lerpwl, 1897, ar "Lawlyfr Dirwestol," at wasanaeth Gobeith- luoedd a chyfarfodydd eraill, a chydnabyddir ei fod yn llawlyfr rhagorol.

LEWIS, JOHN.—Brodor o Lanelltyd ym Meirion. Cafodd ei addysg yn Ysgolion Elfennol yr Abermaw, a'r Dyffryn. Pan yn 16eg oed daeth i Borthmadog, brif swyddfa'r Ffestiniog Railway. Wedi hynny bu yn shipping office y Welsh Slate Co. Pan beidiodd y Cwmni hwnnw a bod, yn y flwyddyn 1887, aeth efe a'r diweddar Mr. Robert Owen,—prif swyddog y cwmni'n y chwarel, yn bartneriaid mewn masnach lechi. Bu'n aelod o'r Bwrdd Addysg. Gwnaed ef yn Ynad Heddwch yn 1908.

MCLEAN, JOHN CHARLES.—Mab i Mr. a Mrs. McLean, Bank Place. Derbyniodd ei addysg gyda Mr. Grindley, o dan gyfundrefn y Bwrdd Addysg. Ni fwriadodd ei rieni iddo gymeryd cerddoriaeth yn alwedigaeth: meddylient hwy iddo fyned "y tu ol i'r cownter," lle y bu am bedair blynedd. Ond yr oedd cerddoriaeth yn rhy ddwfn yn ei waed iddo aros yno'n hwy. Cafodd ei wersi cyntaf mewn cerddoriaeth gan organydd ei gapel, Mr. W. T. Davies—Ton y Pandy yn awr. Ar ymadawiad Mr. Davies, yn 1894, dewiswyd Mr. McLean yn olynydd iddo. Yn ystod y cyfnod hwn derbyniai wersi cerddorol gan Mr. J. H. Roberts, Mus. Bac. (Cantab), Mr. T. Westlake—Morgan, a Dr. F. A. Challinor; a llwyddodd mewn amryw arholiadau. Penderfynnodd fyned am gwrs o addysg i Lunden—a hynny heb gymhorth unrhyw ddyn. Treuliodd ddwy flynedd yn y Royal College of Music, gan astudio o dan yr athrawon, canlynol,—Organ, Syr Walter Parratt; Piano, Mr. Marmaduke Barton; Counterpoint, Syr Frederick Bridge. Mynychai hefyd ddosbarthiadau Dr. James Higgs, Dr. Charles Wood, Dr. F. J. Read, Dr. W. S. Hoyte, a Mr. F. A. Sewell—yr olaf yn neillduol ar Pianoforte Accompaniment. Yn Ionawr, 1901, ennillodd Diploma A.R.C.O. Yn 1902 daeth yn ol i Borthmadog, gan ymsefydlu yn athraw cerddorol, ac yn organydd eglwys Salem. Penodwyd ef yn athraw cerddorol (lleisiol) yn yr Ysgol Ganol—raddol, ac yn arweinydd y Gymdeithas Gorawl a'r Gerddorfa. O dan ei arweiniad y mae'r Gymdeithas wedi rhoddi perfformiadau, gyda cherddorfa lawn, o weithiau'r prif awduron, megis,—"May Queen (Bennett); "42nd Psalm " (Mendelssohn); "Ode to the Sea (Challinor); Elijah" (Mendelssohn); "The Messiah" a "Judas Maccabaeus (Handel); "The Creation" (Haydn); "The Last Judgment (Spohr), &c. Yn 1904 ennillodd y radd o F.R.C.O. Yn 1906 ymbriododd â Miss Anna Owen—chwaer Mr. J. R. Owen, Aelygarth. Yr un flwyddyn penodwyd ef yn organydd a chôr—feistr eglwys y Tabernacl, Aberystwyth, lle y llafuria gyda llwyddiant. Y mae wedi ennill amryw wobrau yn yr Eisteddfod Genedlaethol am gyfansoddi—yn Llanelli yn 1903, a Rhyl, 1904; am chware'r organ ym Mlaenau Ffestiniog yn 1898; am chware "2nd Oboe" ym Mlaenau Ffestiniog, 1908, a Rhyl yn 1904. Y mae a fynno â Chyfarfodydd Llenyddol a Cherddorol Porthmadog er yn forefel cystadleuydd, cyfeilydd, a beirniad. Y mae wedi llenwi'r swydd o feirniad mewn cylchoedd pwysig eraill gyda llwyddiant ac anrhydedd. Ei brif gyfansoddiadau hyd yn hyn ydynt,—"The Skylark S.S.A. (cyhoeddedig gan Mri. Novello)—darn a fu'n gystadleuol yn Eisteddfod Llunden, 1909; "Clodforaf Di"—anthem fuddugol Eisteddfod Llanelli, 1903; Fantasia i'r organ ar "Aberystwyth"; Unawd, "Hwiangerdd Sul y Blodau," i lais Soprano (Orpheus Publishing Co.).—(Y Cerddor, Gorffennaf, 1912).

MORRICE, JAMES CORNELIUS.—Ysgolor, a llenor Cymraeg o nôd. Derbyniodd ei addysg yn Ysgolion Elfennol Porthmadog, o dan Mr. R. Grindley, a bu am gyfnod yn athraw yn yr ysgol honno, gan ddechreu fel monitor taledig ar yr 11eg o Ionawr, 1887. Aeth i Goleg y Brifysgol Bangor, lle y graddiodd yn B.A. gydag anrhydedd mewn Cymraeg yn y Dosbarth Cyntaf. Yn 1902 ennillodd y radd o M. A., am draethawd ar Wiliam Lleyn. Yn 1900 aeth i Ysgol Ddiwin- yddol (Eglwysig) Bangor. Ordeiniwyd ef ym Mangor yn 1900 a 1901. Bu'n Gaplan i Wirfoddolwyr Caernarfon yn 1904; Curad Mallwyd, 1900—2; Treftraeth a Llangwyfan, 1902—3; Amlwch, 1903; Is—Ganon Eglwys Gadeiriol Bangor, 1903—7. Bu'n ysgrifennydd mygedol i Fwrdd Addysg y Ddeoniaeth, 1905—8; yn Gaplan i'r Clio, 1904—10; Curad Llandegfan, 1910. Yn y flwyddyn honno penodwyd ef i fywoliaeth Ffestiniog a Maentwrog. Yn 1909 cyhoeddodd "A Manual of Welsh Literature" (Jarvis & Foster), a golygodd "Farddoniaeth Wiliam Llŷn a'i Eirlyfr," gyda nodiadau (Jarvis & Foster).

MORRIS, JOHN JONES.—Mab i Mr. W. E. Morris un o "Enwogion Doe." Derbyniodd ei addysg yn Ysgolion Elfennol a Gramadegol y dref. Yn 1871 aeth i'r High School, yn y Liverpool Institute. Yn 1874 aeth i swyddfa Mri. Breese, Jones a Casson. Yn 1880 aeth trwy yr Arholiad Cyfreithiol terfynol, ac yn yr un flwyddyn agorodd y ffyrm gangen ym Mlaenau Ffestiniog, o dan ei ofal ef. Yn 1893 pennodwyd ef yn olynydd i Mr. David Homfray, fel Clerc i Ynadon Dosbarth Ardudwy swydd a leinw hyd heddyw. Y mae wedi cymeryd rhan flaenllaw gydag addysg bro'i febyd, ac wedi gweithredu ar y gwahanol fyrddau addysgolelfennol ac uwch—raddol. Yn 1895 etholwyd ef yn Gynghorwr Sir dros ranbarth orllewinol y dref; ac yn 1900 dewiswyd ef yn Gadeirydd y Cyngor. Y mae wedi cymeryd rhan amlwg yng ngweithrediadau'r Cyngor a Rhyddfrydiaeth y Sir. Bu'n aelod a Chadeirydd o Bwyllgor yr Heddlu. Yr oedd yn aelod o'r pwyllgor fu'n edrych i mewn i ymddygiadau'r Heddlu adeg Streic Bethesda, ac ymchwiliadau pwysig eraill. Y mae'n ymwelydd â Gwallgofdy Gogledd Cymru er 1898. Y mae hefyd yn Gadeirydd Pwyllgor Mânddaliadau'r Sir, a Pwyllgor Ysgol Amaethyddol Madryn. Yn 1908 gwnaed ef yn Henadur. Y mae'n Annibynwr selog o'i faboed,—yn aelod gwerthfawr yn Salem, ac yn noddwr ffyddlon i'r Ysgol Sul. Y mae wedi gwasanaethu ei enwad mewn cylchoedd lliosog—fel Cadeirydd y Gymanfa Sir, y Cwrdd Chwarter, a rhai o gyfarfodydd Undeb yr Annibynwyr Cymreig. Y mae hefyd yn Gadeirydd Pwyllgor Cenhadol Gogledd Cymru.

MORRIS, ROBERT OWEN.—Bu'n egwyddorwas gyda Mr. Daniel Williams, Ivy House; ond gadawodd y cownter am y pwlpud. Bu yng Ngholeg y Bala, ac yn Edinburgh, lle y graddiodd yn M.A. Ymsefydlodd yn weinidog yn Nhrallwm; oddi yno symudodd i Lanelwy. Yno ymddiswyddodd o'i waith bugeiliol, gan fyned eilwaith i Edinburgh am gwrs meddygol, lle y graddiodd yn M.B. ac yn M.S. Ar ei ddychweliad o'r Alban, ymsefydlodd yn feddyg yn Birkenhead. Cymerodd ei M.D. yn 1902. Bu'n Faer y dref yn 1902—3; a bu'n llanw'r swydd o Feddyg yr Ysgolion. Yn 1905 cefnodd ar ei enwad crefyddol, gan ymuno âg Eglwys Loegr. Y flwyddyn hon derbyniodd y swydd o Brif Ddarlithydd Meddygol o dan yr Ymgyrch Cymreig yn erbyn y Darfodedigaeth.

NICHOLSON, W. J.—Un o bregethwyr mwyaf poblogaidd yr Annibynwyr, a mab i'r diweddar Barch. William Nicholson—yntau'n bregethwr o nôd. Ganwyd ef ym Mangor yn 1866, tra'r oedd ei dad yn Llanengan. Wedi cwblhau ei addysg elfennol mewn gwahanol leoedd, aeth i Ysgol Ramadegol Porthaethwy, at y Parch. E. Cynffig Davies, M.A., ac oddi yno i Goleg Aberhonddu. Ordeiniwyd ef yn Abertawe yn 1889. Symudodd i Borthmadog, yn fugail ar eglwys Salemhen eglwys Emrys a Dr. Probert—yn y flwyddyn 1892, lle'r erys yn olynydd teilwng iddynt.

OWEN, J. R.—Mab i'r diweddar Mr. Robert Owen, Rhiw, a brodor o Ffestiniog. Derbyniodd ei addysg yno, a chyda'r Parch. E. Cynffig Davies, M.A. Daeth i Borthmadog yn ieuanc, a bu am ysbaid yn swyddfa Foundry y Mri. Owen Isaac a Owen. Ar farwolaeth ei dad, cymerodd ei le yn bartner gyda Mr. John Lewis, fel llech—fasnachydd. Bu'n aelod o'r Bwrdd Addysg ac o'r Cyngor Dinesig, ac yn Gadeirydd i'r diweddaf o 1905 hyd 1910. Gwnaed ef yn Ynad Heddwch yn 1909.

ROBERTS, JOHN.—Unig fab Iolo Caernarfon. Ganwyd ef ym Mhorthmadog yn 1879. Derbyniodd ei addysg yn Ysgol Elfennol Porthmadog, ac Ysgol Ramadegol y Bala, 1893—7. Y flwyddyn ddilynol aeth i Rydychen a Manceinion, i baratoi ar gyfer ysgoloriaeth yn y lle blaenaf. Ennillodd hi yn 1899. Y flwyddyn honno dechreuodd bregethu. Aeth eilwaith i Rydychen, 1899—1903, lle y graddiodd yn B.A., gydag anrhydedd yn y Clasuron. Ym Medi, 1903, derbyniodd alwad i fugeilio eglwys Gymraeg ac eglwys Saesneg Aberdyfi. Yn 1904 ennillodd eilwaith y radd o B.A., y tro hwn gydag anrhydedd mewn Diwinyddiaeth. Ordeiniwyd ef yng Nghaernarfon, yn 1905. Yn Ionawr, 1906, aeth i gymeryd gofal eglwys David Street, Lerpwl. Ennillodd ei M.A. yng Ngorffennaf, 1908. Y mae Mr. Roberts wedi esgyn yn fore i reng flaenaf pregethwyr ei enwad. Eleni rhoddodd y Cyfarfod Misol a'i cododd yr anrhydedd arno o bregethu yn yr oedfa ddeg yn Sasiwn Pwllheli. Cyfiawnhaodd yntau eu gwaith, a boddhaodd ddisgwyliadau ei edmygwyr, a phrofodd ei hun yn olynydd teilwng i'w dad enwog.

TRYFANWY, J. R.—Brodor o bentref Rhostryfan; yno y'i ganwyd, ar y 29ain o Fedi, 1867. Ni chafodd ond ychydig o addysg. Pan yn naw mlwydd oed collodd ei olwg a'i glyw yn llwyr, a pharhaodd felly am flwyddyn. Yn 1880 dechreuodd ymadnewyddu drachefn. Symudodd ei rieni o Rostryfan i Dyddyn Difyr, Moeltryfan. Yno collodd ei fam ei hiechyd. Bu am gyfnod yn gweithio yn y chwarel, hyd nes y dechreuodd ei olwg waethygu eilwaith. Pan yn ddwy ar bymtheg oed, gorfu iddo fyned i'r Ysbyty i Lerpwl. Ychydig o leshad a gafodd yno. Collodd ei dad drwy ddamwain yn y chwarel. Aeth y Tyddyn yn dduach, a gorfu iddo ef, a chwaer fabwysiedig, a'i fam glaf, adael y lle. Aethai ei dad yn dlawd wrth suddo'i arian i dir gwael i gadw bywyd ei fam, a cheisio rhoddi ei olwg i'w unig fachgen—canwyll ei lygad, oedd bron yn ddall a byddar. Aethant i fyw i Dan y Manod, Rhostryfan. Yno bu farw ei fam, ar y laf o Awst, 1886. Aeth y "chwaer fach" at ei nhain i Leyn, a chafodd yntau gartref yma ac acw hyd wanwyn 1887, pryd yr aeth i gartrefu at ei fodryb, chwaer ei dad, i Borthmadog. Yn ei adgofion yn Heddyw, Mawrth, 1897, dywed:

"Nis gwn pryd y dechreuis ganu; ond gwn mai colli fy nhad a'm gwnaeth yn fardd, ac mai colli fy mam a'm'hurddodd.' Cleddyf tanllyd profedigaeth oedd fy nghledd di-wain. O ymyl Gorsedd Angau y deuthum i'r byd, gan benderfynu barddoni."

Urddwyd ef gan Clwydfardd yn Eisteddfod Porthmadog, 1887. Y mae wedi ennill amryw gadeiriau a thlysau, ac y mae wedi cyhoeddi dau lyfr o farddoniaeth, sef Lloffion yr Amddifad," ac "Ar fin y Traeth."

Prif nodwedd ei farddoniaeth yw dwysder,—nid dwysder pregethwr cyfiawnder yn unig, ond dwysder y gwir arlunydd hefyd. Nid yw prudd—der ei fywyd yn ei gân ond yn anaml; dwysder dedwydd gobaith sydd ynddi. Y mae hyawdledd pregethwr moesoldeb yn ei farddoniaeth."—O. M. Edwards.

WILLIAMS, JAMES EVAN.—Derbyniodd ei addysg yng Ngholeg Crist, Caergrawnt. Graddiodd yn B.A. yn 1890; M.A. yn 1900. Ordeinwyd ef ym Mangor yn 1891 ac 1892. Bu'n Gurad Llanbeblig (Caernarfon), 1891—4; Curad yr Esgobaeth yn 1894—6; Ficer Bont Ddu, 1896—1902; Ficer Ynyscynhaiarn, 1902—9; a Ficer Porthmadog, 1909. Bu'n ysgrifennydd mygedol Cyngrair yr Esgobaeth yn 1895, ac yn Ddeon gwledig Eifionnydd yn 1906.

WILLIAMS, J. HENRY.—Un o bregethwyr grymusaf y Methodistiaid heddyw. Brodor o Glwt y Bont, Arfon. Yno y derbyniodd ei addysg elfennol, ac y dechreuodd bregethu. Oddi yno aeth i Ysgol Clynnog, a bu yng Ngholegau y Bala a Bangor. Yn 1896 derbyniodd alwad i fugeilio eglwys y Methodistiaid ym Mrymbo. Yn 1900 symudodd i Ddwyran, Môn; yn 1903 i Langefni; ac yn 1910 derbyniodd alwad i fod yn olynydd i'r Parch. J. J. Roberts (Iolo Caernarfon), yn y Tabernacl, Porthmadog. Dechreuodd ar ei weinidogaeth yno ar y 13eg o Fawrth. Yn 1906 cyhoeddodd lyfr—" Ar ei Ben bo'r Goron, sef annogaethau i bobl ieuanc yr eglwysi a dychweledigion y Diwygiad," a bu iddo ail argraffiad. (Cyhoeddedig gan Mri. Gee a'i Fab, Dinbych).

PENNOD IX.
Y DIWEDDGLO.
TREM YN OL AC YMLAEN.

O na chawsai Madog ei deilwng wobrwyo,
A medi o gynyrch llafurwaith mor fawr;
Ei arian a'i diroedd, a'i ymdrech diflino,
Ar allor llesoldeb a doddodd i lawr;
Ar wyneb y dyfroedd y bwriodd ei fara,
I fyw ar obeithion gwell amser i dd'od,
Ond eraill a'i cânt wedi llawer o ddyddiau,—
I'r wyrion daw'r enill—i Madog y clod.
—EMRYS.

"Y peth yw Casnewydd i gymoedd Mynwy, a Chaerdydd i lo Cwm Rhondda, hynny ydyw Porthmadog i chwareli Ffestiniog."—O. M. EDWARDS.

CEISIWN daflu'n golwg yn ol ar orffennol Porthmadog, a sylwi ar gamrau 'i hanes,—hanes nad oes i'r un dref yng Nghymru ei debyg. Can mlynedd i heddyw nid oedd yn y lle ond nifer o fân ynysoedd tywodlyd, a phyllau lleidiog. Gwelodd gynnydd a datblygiad cyflym; lluosogodd ei phoblogaeth, cynhyddodd ei mhasnach, a daeth yn dref forwrol o bwys, a'i thrafnidiaeth yn ymestyn i'r gwledydd pellenig; a chlywodd ei galw'n un o drefi pwysicaf Gwynedd. Ni bu llawer o enwogion cenedlaethol a rhan yn ei bywyd. Capteiniaid a chyfreithwyr oedd ei phrif bobl am gyfnod helaeth o'i hoes. Gwannaidd ac ymbleidgar a fu'r enwadau crefyddol yn hir; ac ni feddai'r eglwysi gyfoeth i alw gŵr o athrylith i'w bugeilio. Salem yn unig a lwyddodd i wneud hynny yn yr hanner cyntaf o'r ganrif. Galwodd Emrys; ymlynodd wrtho, a pharchodd ei glod; gadawodd yntau ei ddylanwad yn annileadwy ar ei ol. Bu'r dref yn brwydro'n hir yn erbyn pob gwelliant cymdeithasol o bwys; ac araf ddifrifol a fu hi i wella'i chyflwr, a puro'i hamgylchedd a glanhau'i heolydd. Araf y symudai'r Bwrdd Lleol, ac annibendod a nodweddai ei weithrediadau. Ni bu ganddi le i neb cyhoeddus o'i mhewn, hyd yn ddiweddar; ac ni roddai gyfle i'w mheibion a'i mherched talentog i ddadblygu eu galluoedd. Ni fedd yn awr well anrhydedd i'w hestyn i'w phlant, na bod yn aelod o'i Chyngor Dinesig, neu'n gynrychiolydd iddi ar y Cyngor Sir. Bu cyfnod yn ei hanes pan yr ymwelid â hi gan wyr enwoca'r genedl, gan bregethwyr ac areithwyr mwyaf hyawdl ein gwlad. Ymwelai'r Cynhadleddau â hi; cynhelid Eisteddfodau ynddi; ond nis gellir dweyd hynny am dani mwyach. Y mae ynni'r tadau wedi llesghau, a'u hysbrydiaeth wedi ymado, a chwaeth y plant wedi ei ddarostwng yn fawr, ac ni wneir ond ychydig ymdrech i'w ddyrchafu. Boddlonnir ar i bethau fyned yn eu pwysau, heb bryderu llawer, os na bydd y goriwaered yn amlwg i bawb, a'r dibyn gerllaw.

Ar y 12fed o Ragfyr, 1899, mabwysiadodd y Cyngor Dinesig Ddeddf y Llyfrgelloedd Cyhoeddus, 1892 a 1893, a bwriedid ei rhoddi mewn grym ar y cyntaf o Ebrill, 1900. Ei phrif hyrwyddwyr oedd Mr. Jonathan Davies, a Dr. Samuel Griffith. Ond yn y cyfamser daeth etholiad. Gwrthododd y trethdalwyr y Llyfrgell, a thaflodd ei charedigion pennaf heibio; ac erys y dref hyd heddyw heb well man cyfarfod i'w hieuenctid na'r clwb a'r dafarn. Bu i'r dref unwaith Gymdeithas Ddadleuol anenwadol, ar raddfa eang, a bu honno o les a bendith i lawer; ac y mae ynddi'n awr y Gymdeithas ragorol y "Vagabond"; ond cyfyng yw cylch y gymdeithas hon, a detholedig yw ei haelodau. Nid oes yn y dref yr un gymdeithas lenyddol anenwadol â'i drysau'n agored i'r neb a fynno ymuno â hi. Gwan ac eiddil yw cymdeithasau llenyddol yr enwadau. Yn sicr y mae chwaeth feddyliol y tô sy'n codi ymhell o fod yn deilwng o dref a'i phoblogaeth dros dair mil; ac yn meddu ar lawer o nodweddion gwir Gymreig.

Siomedig iawn hefyd yw gwaith Cyngor yr Eglwysi Rhyddion. Disgwylid ar ei ffurfiad y buasai o ddylanwad mawr yn y dref a'r cylch; ac yn foddion i arwain yn effeithiol gyda'r prif bynciau crefyddol a chymdeithasol. Ond nid yw hyd yn hyn wedi sylweddoli'r disgwyliad hwnnw. Ni fynychir ei gyfarfodydd gan y mwyafrif o'r arweinwyr Ymneillduol ond yn anfynych.

Ond y mae i'r dref, serch hynny, ei rhagoriaethau. Y mae ansawdd ei chwaeth gerddorol mor bur a diwylliedig ag eiddo unrhyw le; ac y mae o ran ei chyflwr moesol i fyny ag unrhyw dref o'i mhaint. Y mae rhif ei thafarnau yn llai o ddwy ar hugain nag oeddynt hanner canrif yn ol. Y pryd hynny yr oedd terfysgoedd ac ymladdfeydd yn bethau cyffredin ynddi: ond heddyw, anfynych y gwelir meddwyn cyhoeddus o'i mhewn; ac ychydig yw'r troseddau a geir ynddi. Nid oes dref yng Nghymru yn fwy egniol dros burdeb na hi. Y mae ynddi, er's dros chwarter canrif, weinidogion yr Efengyl hafal i unman, ac ni bu cenhedlaeth erioed yn gwrando cenadwri lawnach o rymuster, ac o burdeb dilychwin. Deil ei mhanteision addysgol hefyd, o ran eu hansawdd a'u gweinyddiad, gymhariaeth deg â threfydd y Siroedd cylchynol. Ond beth yw ei haddewidion i ni heddyw, ac am ba beth y gobeithiwn yn y dyfodol ? A ddadguddia gwyddoniaeth ini gyfoeth newydd yn ein broydd; a egyr y mynyddoedd eu trysorau yn helaethach ini; a welir eto ein masnach yn ei rhwysg cyntefig?

ADDENDA.

TOWNSHIP OF GEST,

A.D. 1682.

TOWNSHIP OF GEST.

EXCHEQUER DEPOSITIONS BY COMMISSION, 34 CHAR. II. MICH. No. 29. CARNARVON.^[21]

Commission dated 14 July 34 Charles II. [A.D. 1682] appointing Edward Williams, Gent. and others to examine witnesses upon certin interrogatories as well on the parte of William Price, Esquire, plaintiff, as on the parte of Sir Robert Owens, Knight,^[22] and Anne Jones, otherwise Glynne,^[23] widow; defendants, before them to be exhibited.

[18 Interrogatories]

A Particular of such Messuages, Cottages, tenem^ts ptes or parcell of Tenem^ts claimed by William Price Esq^r to bee pcells of the Principality Land within the Townshipp of Ghest to be annexed to y^e Interryes.

1. Mess called Kae Newydd.
2. Tyddyn y Borth & Ferry.
3. Carreg Vawr.
4. Gwairglodd y Delyn.
5. Gwairgloddie Corsydd hirion.
6. Kae Du alias Kae Eithin Duon.

7. Gweirgloddie Brwynog parte of it.
8. The House and close called Mill field sometimes called Singrig.
9. Hendre Bach.
10. Drws daugoed arall.
11. Yr Ynys Goch.
12. Kae Congol & Cottages & a Garden.
13. Gwairglodd y Kefne & Cottages.
14. Kefn Perfedd.
15. Llanerch y Ghest a parte of it.
16. Parte of ye parcell called Ynus hir. 17. Parte of Tyddyn y Llyn.
18. Parte of Tyddyn Adi.
19. Parte of Tan yr Allte.
20. Parte of Llidiart Yspyttu. 21. Drws dau goed.
22. Kae glan yr Afon.
23. Kae Pella.
24. Twyll y Kae.
25. Parte of Carreg Wenn called y Borth fechan.

Deposicons and sayeinges of witnessess taken the third day of October, in the thirty fourth yeare, of the Raigne of our Soveraigne Lord Charles the Second, by the grace of God, Kinge of England, &c. att the dwellinge house of Richard John of Penmorva^[24] in the County of Carnarvon, yeom before us the comision^rs subscribed by vertue of his Maj^ties Comision, issued out of his Court of Excheq^r Chamber, at Westm^r in a cause there dependinge att issue betweene William Price Esq^r Complte and Sr Robert Owens Knt and Anne Jones, widdow, def^tesas followeth.

John Edwards of Llanymyneth, in the county of Salop, Clerke, aged fortie three yres, or thereabouts, a witnesse pduced, sworne and examined, for and on the plts behalfe sayeth and deposeth as followeth.

To the First Interrie, this deponant sayeth that he knows the pties p^lt and defendants. To the Sixteenth Interrie, this depon^t sayeth that he was present att and privy to a treaty, or referrence, about two yeres since, at Wrexham, Betweene the Comp^lt and the def^t Sr Robert Owen and this depon^t was a referree therein, and this depon^t further sayeth, that there were then some heads of a proposed agreemen^t agreed upon, and reduced into writeinge, & to the substance thereof, this depon^t referrs himselfe to the same, each party as this depon^t beleives, havainge there had a parte or coppy thereof, and as farr as this depon^t remembers, each party was to have about a fortnight time of consideracion, to stand or not to stand to the same, and what became thereof or how farr the same was persued, this depon^t doth not know; but this depon^t heard, there was an after agreem^t made between the said parties, and this depon^t further sayeth that att the said Treaty the y^e possession of severall parcells of Lands or tenem^ts of the Townshipps of Ghest, and Rhydynog felen, then claymed by the Compl^t were to the best of this depon^ts remembrance by the said proposed agreement to be delivered to the Compl^t by the Attornem^t of the ten^ts thereof; and as to severall other parcells then in dispute betweene them, whether Crown Lands or Freehold Lands, it was agreed that a tryall att Law should be had, in the proper County, touchinge the same whether the same were Freehold or Crown Lands and in this depon^ts apprehension a farr greater parte was agreed to be delivered to the possession of the p^lt than was referred to the said tryall at Law.

Richard Edwards, of Nanhoron, in the County of Carnarvon, gent. aged two and Fifty—yeares, or thereabouts, produced, and examined, on the said Comp^lts behaulfe, deposeth and sayeth as followeth.

To the thirteenth Interrogatorie, this depon^t sayeth, that he doth not know, neither doth hee remember, to have heard that any person or persons of estate, in the Counties of Carnarvon or Anglesey houlding and beinge possessed of Lands from the Crown, did att any tyme take uppon them to presume to levye Fines sufferr Recoveries, or to setle such leasehold Lands, with their own inheritance and Freehold to the same uses, But this depon^t doth remember that one Owen Smith of Carnarvon, or one of his ancestors, beinge but tennant (as this depon^t conceiveth) to the ancestore of Nicholas Bagenall Esqr of certeyn lands neere Carnarvon Towne, did leavy a Fine, and make a setlem^t of the said Mr Bagenall ancestors Lands, with his own Freehold land, the which appeared att a tryall in an Ejectm^t brought some few yeares since, by the said Mr Bagenall, against the heir att Law, of the said Owen Smith (or his tennant) wherein a verdict and Judgmen^t was obtained by the said Mr Bagenall or his lessee for the Recoverie of the said premisses.

John Ellis, of Ynyskynhayarne, in the County of Carnarvon, gent. aged sixty seven yeares, or thereabouts, sworne and examined, on the Comp^lts behalfe, sayeth as followeth.

To the first Interrogatorie, this depon^t sayeth that he knows the parties p^lt and def^ts and also knew Sr John Owen, Dame Jenett his wife, and William Owen Esq and their sonne, all now deceased, in their respective life time, and alsoe knew Robert Jones, and Griffith Jones, in that Interrogatorie named, both now alsoe deceased, and knew alsoe Ellin, Penelope, & Margaret Owens, daughters of the Lady Ewres, and Compton Ewres and Sr Sampson Ewres in that Interrogatie named, all now deceased. And this depon^t further sayeth that he knew the Townshipp of Ghest in the parish of Ynyskynhayarne and hath known the same these fifty yeares.

To the second, this dep^t sayeth, that he knoweth all the severall Messuages, tenem^t and parcells of Land, in the schedule, to the said Interries annexed mencioned and comprised, except, Kae dû alias Kae eithin dûon, Gwairgloddie brwynog, Ynys Goch, and Kae Congol, and alsoe, he knows the house, garden and close, called Mill Field, sometimes called Singrig, and this dep^t sayeth, that all the said Messuages, tenem^t and Lands in the schedule mencioned, Except before Excepted, and except Gwairgloddie Corsyth hirion and Gwairglodd y Delyn, are in the said Townshipp of Ghest, and have been reputed, and taken ever since he first knew the same, to be Crown Lands, and never heard to be contrary, till now of late when the suites began between the said parties, but whether the said excepted Lands, be in the Townshipp of Ghest, or not, this deponan^t doth not know.

To the third, this depon^t sayeth, that the Parish of Ynyskynhayarne, for ought he knows, or ever heard, is an intire parish of it selfe, and that all the Townshipp of Ghest, is in the said parish, and he beleives there is noe more in the said parish then the said Townshipp, and this dep^t further sayth that all the said Townshipp of Ghest, was since he knew the same, reputed to be Crown Lands, except, some Freehold therein claymed by some Freeholdrs there.

To the fifth Interrie, this dep^t sayeth, that he knows some parte of the Mears, and boundaries, betweene the said Townshipp of Ghest, and parishes of Penmorva and Treflys, which said Mears, extend from the old orchard in Wern, by a river called Avon Gain, and soe along the said river, below a house called Cwtt y defaid, and from thence compassing about a certeene tenem^t called Kefn cyfaneth, in Treflys, and thence to another tenem^t called Bron y voel, and thence to the hill called Moel y Ghest, and from the top of the said hill, down by a stone wall to a place called Llidiart Kae Erbi, and thence downwards to a stone, in or neere, the parish of Penmorva, and soe streight to a litle rivolett that runs to Pwll morva, and thence into the sea and soe along the sea side to a place called y Gamlys Goch, in Traeth Mawr.

To the sixth Interrie, this dep^t sayeth, that about fortie yeares since, he has been severall times, att a procession or perumbulacon, between the said parish of Penmorva, and the said parish of Ynyskynharne, with the Minister of Penmorva, and others of that parish, which said severall perambulacons began from the church of Penmorva, through the village of Penmorva, to a place called Pwll Goloywlas, and thence, through two little rivolletts to a hill or Green banke, where the Minister and the people, then stood, the Minister, declareinge the river beyond the said banke, to be there the Mears between the parish of Penmorva, and the parish of Ynyskynhayarne, in that parte of the said severall parishes, and this dep^t sayeth, that there are three cottages, one thereof, was built about fifteene yeares since, as farr as dep^t remembers, which lye beyond the said river lastly menconed mearinge betweene the said parish of Penmorva, and parish of Ynyskynharne, now in the tenure or occupacon of the dep^t Anne, her und^r tents or assignes, two of which said cottages, and the place where the other is built upon, for about eight or ten yeares together in this dep^ts memory, payd Churchleys, and Easter duties, to the said parish of Ynyskynhayrne, and the inhabitants or occupiers thereof, communicated att the said parish. church of Ynyskynhayrne, but sometimes used to go to Penmorva Church, to heare divine service, the said inhabitants beinge poor, they paid but a small "ley" att a time, a peny or thereabouts, and about 25 or 30 yeares since, they have paid their "leys" and Easter duties, with the said parishe of Penmorva, which said change, or alteracon, was made in the time of Sr John Owen, but by whom, or how obteined, this dep^t doth not know. And this dep^t further sayeth, that he about 35 years agoe (as neere as this dep^t remembers) beinge with his father att Clynenne, the said Lady Owen, brought to his father in her hand a small quantitie of barley, askeinge him, if it was not strange that such small graine grew in the parish of Treflys in a tenem^t there called Kae newydd? beinge the said tenem^t soe called, and in the said schedule menconed, and asked his said father, whether the said tenem^t did not lye in the said parish of Treflys, to which he replyed, that he would not say it lay in the said parish of Treflys, and this dep^t further sayeth, that as he went thence alonge home his father speake to him sayeinge, "Doe you observe how they would have Kae newydd to be in the parish of Treflys, to make it Freehold and not Leasehold? thou art a young man, thou mayest live to see it disputed, it is."meaninge Kae Newydd "Leas Lands and lyes, in the townshipp of Ghest, an I have know it belonge to a tenem^t in Ghest, called Carreg Wen." and Robert ap William an Griffith Lewis two old men, tould this dep^t the like att severall times.

To the ninth Interrie, this dep^t sayeth, that he heard, and beleives that the Lady Ewres made a will and this dep^t saw a probate, and two Coppies thereof, one with Sr Sampson Ewres her son, and beleives that by the said will she did dispose of the whole Townshippe of Ghest, to her four daughters, Ellin, Penelope, Anne and Margarett Owens, for twenty yeares or thereabout, for the raisinge of porcons for them, and after that term, for two yeares, or thereabouts, to Compton Ewres, and Morris Owen, two of her sons, for the raiseinge of porcons for them, and after the death of Lady Ewres, the said Ellin, Penelope, Anne and Margarett, and after the death of the said Ellin, the said other sisters held and enjoyed, duringe the said term the several Messuages, lands or tenem^ts in the said schedule menconed called Carreg Vawr, the house and close called Mill Field alias Singrig, the said several Cottages and Gardens menconed to be in the tenure of the said Anne, Gwairglodd y Kefne and the Cottages and Gardens thereto belongeinge, Kefn Perfedd, the tenem^t

the tenem^t called Ynys hir, Tythyn y Llwyn, Tythyn Adi, Tan yr allte, Llidiart Spyttû, Drws daûgoed, Kae glan yr Afon, Kae Pella, Twyll y Kae, and Borth fechan, which was parte of Carreg Wen, and alsoe as this dep^t beleives, another tenem^t called Drws daugoed Arall, and received the rents, issues and profitts thereof and after the end of their terme, the same was alsoe held and enjoyed by Sr Sampson Ewres, as Adm^r to the said Compton Ewres, who survived the said Morris Owen, for about two yeares, and this dep^t further sayeth that he heard there was some difference betweene the said Sr Sampson Owen, and his said sisters Pendelope, Anne and Margarett, touchinge the said devised Lands, and here the said sisters and the husband of one of them (this dep^t beinge often with them) complayn against their brother Sr John Owen, because he did not permitt them to hould Kae Newydd, and Tythyn y Borth, and some meadows and other lands pursuant to the said will.

John Roberts, of Cromlech, in the County of Carnarvon, gent, aged 56 years or thereabouts a witnesse produced, sworne and examined on the p^lts behalfe deposeth as followeth.

To the second Interrie, this dep^t sayeth, that he knows the severall Messuages, Lands or Tenem^ts in the schedule menconed, called Tan yr Allte, Kae Glan yr Afon, Gwairglodd y Pwll, beinge parte of a parcell called Ynys hîr, and has known the same for about seven or eight and fortie yeares, now last past, and this dep^t in the time of the said Lady Owens held, and was tenant to her, of the Moyety of Ynys hîr and this dep^t grandfather had been thentofore tenant of the whole tenem^t called Ynys hîr, and also the Moyety of Tan yr Allte, as he informed this depon^t which said severall messuages, tenem^ts or lands for ought this depon^t ever heard to the contrary, and as he was informed by his grandfather and others, lay in the Townshipp of Ghest, and were always reputed to be Crown Lands, and further, that all taxacons imposed upon the said tenem^ts held by his grandfather were payd with the parish of Ynyskynhayarne and were not assessed with any other parish. And this dep^t further sayeth that his father tooke a Lease from Penelope Owen and her sist^rs of the said tenem^t called Tan yr Allte, for term of yeares, att a certain yearely rent, and payd alsoe, a Fine, or Incomb, to them att the takeinge of the said Lease, which rent was payd to the said Penelope and her Sisters.

Owen Williams, of Treflys, in the County of Carnarvon, yeoman, aged sixty yeares or thereabouts, examined on the p^lts behalfe.

To the second, sixth, and nineth, Interries, this dep^t sayeth, that he knows the Messuages, Lands or tenem^ts called Carreg Vawr, the house and close called Mill Field, sometimes called Singrig, Yr Ynys Goch, Kae Congal, Gweirglodd y Kefne and the cottage thereto belongeinge, Kefn Perfedd, Llannerch y Ghest and Kae Erbi parte of Llannerch y Ghest, Ynys Hîr, Tythyn y Llwyn, Tythyn Adi, Tan yr Allte, Llidiart y Spyttû beinge the same tenem^t with Kae Congol, Drws dau-goed and Kae Glan yr Afon, and he has known the same ever since he knew or can remember any thinge, havinge lived all his life time in that neighbourhood, which said premisse, lye in the parish of Ynyskynhayarne, and for ought he has ever heard, in the townshipp of Ghest, in the said parish, and he has always heard the same were reputed to be Crown Lands.

Henry John Owen of Llanarmon in the County of Carnarvon, yeoman, aged 72 yeares, or thereabouts, examined on the p^lts behalfe deposeth as followeth, To the second and ninth Interries, this dep^t sayeth, that he knows the Lands called Carreg Vawr, and Corsydd hirion, and has known the same these threescore yeares, Carreg Vawr beinge next joyneinge, to his father's Lands, and his father haveinge been tenant in Corsyth hirion, w^ch said Lands are lyeinge and being in the Townshipp of Ghest as this dep^t heard and verily beleives, for it was always reputed to be in the said Townshipp and to be Kings Lands for ought this dep^t ever heard to the contrary, and when his father parted with one he parted with the other. And this dep^t further sayeth that his father and grandfather have been formerly tenants thereof and of another tenm^t called Coed y Kefne now in the p^lts posson and of severall other parcells of the said Townshipp Lands and his father payd y^e rents thereof to Mrs Penelope and Mrs Ellin Owens, sisters to the said Sr John Owens, for some time till they took the same from him.

Hugh Thomas, of Llanarmon, in the County of Carnarvon, yeoman, aged 66 years or thereabouts, examined on the p^lts behalfe deposeth as followeth.

To the second, and all the rest of the Interries this dep^t sayeth, that he knows the tenem^ts called yr Ynys Goch, Carreg Vawr, Kae glan yr Afon, and Mill Field, alias Singrig, and alsoe knows the mill called Melin y Ghest, and has known the same these fortie yeares, all which said premisses are in the Townshipp of Ghest, and reputed for Kings Lands, and not Freehold, as his depon^t ever heard and was informed by David ap William Prichard heretofore tenant in Kae Glan yr Afon, William Prichard ap William heretofore also ten^t in Yr Ynys Goch, John ap William Griffith heretofore alsoe ten^t in Carreg Vawr and severall other antient people of that neighbourhood and this dep^t doth remember that the holdrs of the premisses heretofore payd their tythes out and taxacons for the premisses to the parish of Ynys Kynhayarn and all still doe, save that about 28 yeares agoe, and ever since the tythe of Yr Ynys Goch, was taken from Ynyskynhayarne and was payd to the parish of Penmorva, and this dep^t heard and beleives that this alteracon was made by some of the Clynenne family, and was soe informed by one John ap Richard John Owen, and the reason of this alteracon was as this dep^t heard and beleives was for that there was a small Freehold tenem^t of Sr John Owen of about fifty shillings per annum in the parish of Penmorva neer adjoyneinge to yr Ynys Gôch, which with Ynys Gôch was held together, and name of the said Freehold tenem^t this dep^t cannot remember; but the same was not called Yr Ynys Goch.

William Morris of Llanaelhayarne, in the County of Carnarvon, yeoman, aged 66 yeares or thereabouts, deposeth as followeth.

To the second Interrie this dep^t sayeth that he knows the tenem^ts or Lands called Llidiart y Spyttû, Ynys hîr, Tan yr Allte, and Gweirglodd y Kefne, and alsoe knows Gweirglodd Gardd y Spyttû, which was parcell of Ynys hîr aforesaid, and has known all the said premisses these thirtie yeares, he this dep^t haveinge (as he has been informed) been borne in the said tenem^t called Llidiart y Spyttû, and alsoe been tenant in the said tenem^t called Ynys hîr, and further sayeth, that the said tenem^t as he beleives, and as he ever heard are in the parish of Ynyskynhayarne, and as he heard, the same were reputed always to be Kings Lands parte of the Townshipp of Ghest.

David Edwards of Ynys in the County of Carnarvon, yeoman, aged 59 years or thereabouts, examined on the p^lts behalfe deposeth as followeth.

To the second and the rest of the Interries this dep^t sayeth that he knows the tenem^ts or Lands called Tythyn Adi, Kefn Perfedd, Llannerch y Ghest, Carreg Vawr and Tythyn y Llwyn, these 35 or 40 yeares and the same were reputed to be in the Townshipp o Ghest and were taken to be Kings Lands. And this dep^t further sayeth that his father was formerly ten^t for severall years in the said tenem^ts called Tyddyn Adi am Kefn Perfedd.

Henry Edward of Ynyskynhayarne in the County o Carnarvon, yeoman, aged 45 yeares or thereabouts deposeth. *⁠*⁠*⁠*⁠* Piers Cadwaladr of Aberech in the County of Carnarvon, yeoman, aged 68 yeares examined on the parte of the p^lt. *⁠*⁠*⁠*⁠*

Cadwalad^r Rees of Ynyskynhayarne aged 57 yeares deposeth as followeth.

To the second and all the rest of the Interries this dep^t says that he knows the tenem^ts called Twyll y Kae, the house and close called Mill Field, alias Singrig, Hendre Bâch sometyms called Hendre Gadrodd, and also knows the mill called Melin y Ghest alias Melin newydd and the tenem^t called Carreg felen and has known the same for about 44 years last past, about which tyme Rees Meredith this dep^ts father became ten^t to Twyll y Kae and this dep^t lived with his father, and his said father for some tyme payd the rent thereof to one Mr. Meredith, the then parson of Crickieth who then held and was ten^t in the said tenem^t called Carreg felen to Mrs. Tanatt and Mrs. Penelope Owen and her Sisters, Twyll y Kae beinge parte of Carreg felen, and that this dep^ts father was alsoe ten^t of Hendre bâch, Alias Hendre Gadrodd, and he payd the rent thereof as Freehold Lands beloneinge to Clynenne, and the rent of Twyll y Kae distinct from that as Leasehold or Crown Lands and this dep^t further sayeth, that the house and close called Mill Field alias Singrig always belonged as this dep^t ever heard to the said mill, and was noe parte of Hendre Bâch alias Hendre Gadrodd, for that this dep^ts said father was ten^t for about thirtie yeares together and some of his children after him in Hendre Gadrodd and in all that tyme, they had noe benefitt of profitt from the house and close called Mill Field nor ever enjoyed the same.

Robert John of Dolbenmaen, yeoman, aged 30 yeares examined on the p^lts hehalfe, deposeth as followeth.

He became tenant to twyll y Kae and another tenem^t called Hendre Gadrodd, about six yeares agoe and for the first yeare he paid the rent of Hendre Gadrodd to one Mr. Richard Anwyll to the use of William Owen Esq^r deceased the p^lt Sr Robert's father and for the other two years to Anne Jones as Freehold Lands.

Ellin Owens a witnesse formerly examined on the parte of the def^ts and now produced on the parte of the p^lt deposeth as followeth.

To the 11th Interrie this dep^t sayeth that her grandfather Sr John Owen disposed of, or granted the Townshipp of Ghest by his deed to trustees for eight yeares to the intent that this dep^t should receive the Moyety of the rents, issues and profitts for her own use and that the other Moyety should be equally devided between the Lady Owen and her Son William Owen Esq.

Ellin, the wife of John Humphreys of Crickieth, weaver, aged 55 yeares or thereabouts, deposeth as followeth.

To the second Interrie, this dep^t sayeth, that she knows the tenem^t called Kae Glan yr Afon, and did know a house formerly that stood thereupon, which is now fallen, and sayeth that her mother formerly lived in that house, and she was severall tymes ordered by her mother to go to Ynyskynhayarne Church to receive the Sacramt.

John ap Evan Hugh o Crickieth, yeoman aged 80 yeares or thereabouts formerly Constable for the parish of Ynyskynhayrne.

William ap Ellis of Llanvihangel in the County of Carnarvon yeoman aged 60 yeares or thereabouts deposeth

Catherine the wife of William ap Ellis of Llanvihangel aged 62 or thereabouts, deposeth

William Probert of Penmorva in the County of Carnarvon, shoemaker aged 47 yeares or thereabouts examined on the p^lts behalfe.

This dep^t sayeth, that he knows the tenem^t called Drws daugoed arall, and further sayeth that he lived with his mother who then held a tenem^t called Tythyn Madyn, where she lived, together with y^e said tenem^t called Drws daugoed arall. And this dep^t sayeth y^t Tythyn Madyn lyes in the parish of Lan Ystindwy, and the other lyes in the parish of Ynyskynhayarne, and payes tythe and taxes with the said parish of Ynyskynhayarne, and ever since he knew any thinge, Drws daugoed Arall was reputed to be parte of the Townshipp of Ghest, and he heard that it was purchased by Mr. Charles Jones.

Griffith Prichard of Penmorva yeoman aged 45 yeares or thereabouts axamined on the p^lts behalfe.

Griffith ap Robert of Llangyby in the County of Carnarvon yeoman aged 52 examined on the p^lts behalfe.

Richard Roberts of Llanystyndwy aged 72 examined on the p^lts behalfe deposeth as followeth has been tenem^t of Kae pella the rent of which he payd to Mr Tanatt and Mrs Owen his sister in law or their Agents and after their terme to Sr Sampson Ewres.

Deposicons of witnesses sworne and examined on the Interrs annexed att the house of Richard John att Penmorfa in the County of Carnarvon the third day of October in the yeare of our Lord Christ 1682.

Margarett Glynne of Bryn y Gwdion in the County of Carnarvon, widow aged 77 yeares or thereabouts, examined on the defen^ts behaulfes, sayeth as followeth.

To the 23 Interr this Depon^t sayeth that many yeares since she this Depon^t being used to bee often att Clenenney with the defend^t Sr Robert Owens grandfather and grandmother. She was informed by the Lady Owen the defnend^ts grandmother, that the Lady Ewre her mother(in) Law, had disposed of the Townshipp of Ghest, and the other Lands of inheritance for some yeares, for rayseing of porcions for the daughters of the said Lady Ewre and Sisters Sr John Owen the husband of the said Lady Owen.

Robert Maurice of Brithdir in the county aforesaid gent aged 78 yeares or thereabouts examined on the said Defnend^ts behaulfes sayeth as followeth . . . . that Kae newydd and the house thereupon built were taken to bee Freehold . . . . . that Kae glan yr Afon . . . .in the said Sr William Maurice his tyme, and his daughters in law, Mary Lewis her tyme, and hath been by this depn^ts father and others antient people informed that the said parcell of Land, was Freehold.

Margarett verch John Griffith, of Llanystyndwy widow aged 60 yeares.

Rowland ap Richard of Llanvrothen . . . . aged 58 yeares

To the 13th Interr this depon^t sayeth that hee hath been informed about 40 yeares sithence that a parcell of land called Llettyr Gelyn, now held with a tenement called Tythyn Llwyn was part and parcell of Moelfre Lands and that one John Sandr a tenant that lived many yeares since in the said Tenem^t called Tythyn y Llwyn did say that Lletty yr Gelyn did belong to and had been formerly held with Moelfre.

This Depon^t sayeth that part of the tenem^t called Llannerch, viz. the closes called brith werin, Kae yr briddell goch, Kae yr Grigied, Kae Erbi, Kae Cognoyn Eiddew, Brynie Melynion, y Comins bach, Kae yr Edyn, Kae grdy Hen, and Moelfre, which are divided from the said tenem^t of Llannerch by a little rivelett called Frwd y Ghest, and that the same (as this Depon^t hath been severall tymes informed many years since by auntient people, that were borne and lived there or in that neighbourhood) was comonly reputed to be Freehold land, and that Moelfre is a close of land that formerly belonged to Borth Land, and was taken from it, and lett with the said land, and that a toft called Murydy Hen stands the one side thereof upon Cae Moelfre Lands, and the other side thereof upon Cae high way leading from Ghest to Crickeath, and that so much of the said tenem^t now going undr the name of Llannerch, as are called Llawr y Llannerch y deol, Brynie Cyloniog, and the dwelling house of Llannerch with some little closes neere adjozninge, w^ch are divided from the said particular closes by the said Rivelet called Ffrwd y Gest are comonly reputed and taken to bee Crown Lands.

William ap Richard Owen of Llanystyndwy, in the county aforesaid yeoman aged 55 yeares, or thereabouts sayeth as followeth:—That most of the moore formerly called Gwernvilog is in the parish of Penmorva, and is Freehold Land, and that this depon^t hath been informed long since that a great part of the said moore was drayned by Sr William Maurice knt the defend^t Sr Robert Owens ancestor, and that the meadowes called Gwairglodd y Cefn, gwairglodd y Delyn, and Corsydd hirrion were parcell of the said moore called Gwern vilog.

To the 19th Interr this Depon^t sayeth that the tenem^t called ynys goch doth lie in the parish of Penmorva and Townshipp of Penyfed, and that the same is part of a tenem^t called Glan y Pwll budur w^ch is Freehold.

To the 17th Interr this Depon^t sayth, that the meadows called gwairgloddie brwynog lying in the parish of Penmorva, the tennantes thereof had right of Comon thereto, in the Comon belonging to Penmorva, and sent theire cattle there from tyme to tyme when they so pleased.

John Rowlands of Abereth in the County of Carnarvon, gent aged 60 yeares, sayeth that there are Freehold lands within the Townshipp of Ghest that is to say, Penamser, Cwm Bach, Tythin Ysgyborie, Mynydd Du am Bron y Gader bach and the chief or Kings rent out of Penamser, was and is 3s. 4d. Hee hath been many yeares collector of the King's rent payable as well by the Freeholders as tenants of the Crown Lands within the said Townshipp and did pay the same to the hands of Gruffyth Jones Esqr deceased.

William ap Richard, Gethin of the parish of Ynyskynhayarne yeoman, aged fourescore yeares or thereabouts, examined on the defnend^ts behaulfes sayeth as followeth.

Hee was borne a Treflys parish and bred there, and in the parish of Ynyskynhayarne and hath heard what is herein before deposed affirmed by severall ancient honest people, the meare that divides the said Freehold Lands from the Crown Lands being a Rivelett that runs from Bwlch y ddwy foel, to y Briddell goch, and from thence to Pistyll y Wern, and from thence to a place called Penrhyn y gwared, and from thence betweene a place called Lletty yr Lelyn (Lletŷ'r Gelyn) and Cae yr hye galed, and thence by Penrhyn y meinlin and thence betweene a meadow called gwairglodd y Borth and gwairglodd Pen y Clogwyn and thence to the sands on the sea side, and this Depon^t sayeth that there is a Quillet of land in the said meadow called gwairglodd Pen y Clogwyn, the one side whereof a butts uppon the said Riveletts, and the end thereuppon. The sands is also Freehold Lands, and belonged to the said tenem^t called Borth.

Cadwallader John Williams of Ynyskynhayarne, yeoman, aged 54 yeares or thereabouts, examined on the defnend^ts behaulfe, sayeth as followeth.

That the tenem^t now called y Garreg Vawr, was formerly called Carreg Wareing, and lieth in the parish of Treflys, which said tenem^t was (as one Rowland Robert deceased long since told this depon^t di 'vers tymes) sould by one of his ancestors to one of the owners of Clenenney, otherwise hee the said Rowland should have enjoyed the same, as heire threof. Maurice John William of Treflys yeom, aged 48 yeares or thereabouts sayeth as followeth.

To the first Interr, that he knoweth the tenem^t called Tythin Adi, and hedge called clawdd Llwyd and Pwll coch, and that hee was about thirtie yeares since informed by antient people that were informed by one Mrs Ellin Owen late of Bronyfoel long since deceased that the said hedge was meare betweene Treflys and Ynyskynhayarne

Henry Owen of Llanvihengell y Traythe, in the County of Meirioneth, yeoman, aged nienty five yeares, and upwards, examined on the said difendts behaulfes, sayeth as followeth.

To the 26th Intererr this dipont sayeth, that hee knoweth the tenem^t called Drws daugoed woh has been in the houlding of one Thomas ap Rees, and has knowne the same this threescore yeares and upwards, and further sayeth, that the same was the Lands and inheritance of one Jane v'ch Richard ap Engan, this depon^ts grandmother, and her ancestors, and who many yeares since was perswaded by one Maurice ap Richard, her second husband, to sell the same to Sr William Maurice, otherwise this depon^t had been heireof, as heire att Law to the said, Jane his grandmother. But the said tenem^t though Freehold lands lyeth in the parish of Ynyskynhayarne and is noe parte of the Crown Lands there.

William Pugh ap Robert of Penmorva, yeoman aged 64 yeares sayeth, that he heard honest people about 50 yeares since, say, that Gwern vilog was formerly a moore and drayned and converted into meadow ground by Sr William Maurice and lies (for ought hee knowes) in Ynyskynhayarne.

Rowland Gruffydd of Llandanog, in the County of Meirioneth, Mason, aged 66 yeares, & Robert Ellis of Gest in the parish of Ynyskynhayarne, husband man age 60 yeares depose as the other witness on behalfe of the defend^ts

John Gruffith of Penmorva, aged 70 yeares, sayeth that the tenem^t called Tythyn Madyn . . . . and also Drwsdaugoed were reputed Freehold Land by auntient people. . . .

Robert ap Rhydderch of Llanystindwy in the county of Carnarvon, yeoman, aged 84 or thereabouts sayeth, that he knoweth Kae Pella w^ch Lyeth in the parish of Crickieth.

John Maurice, of Penmorva, taylor, aged 80 yeares and upwards, & Evan ap Morgan of Llanllyfni in the County of Carnarvon, yeoman, aged 50 yeares or thereabouts, depose as other witnesses, on behalf of the defend^ts.

Gruffith ap Robert ap Richard of Ynyskynhayarne, yeoman aged 72 yeares, or thereabouts, sayeth that hee heard that the mill called y Felin newydd, alias Melin y Gest was built by Sr William Maurice, upon the Lands of the defend^t Sr Robert Owen.

Thomas Owen, of Treflys, yeoman, aged 54 yeares, Robert Ellis of Llystynrhyn in the County of Car- narvon aged 56 yeares. John ap Robert of Penmorva yeoman, aged 67 yeares Richard John of Llanvihanel y Pennant yeoman aged 77 yeares and upwards. Ellin verch Edward of the parish of Ynyskynhayarne, widow aged about 48 yeares, Katherine, the wife of Thomas Owen of Treflys, aged 48 years, William Griffith of Penmorva, yeoman, aged 60 yeares, or thereabouts, Robert Jones of Gorllwyn, in the County of Carnarvon, yeoman, aged 44 yeares, & Jonnett verch John ap Humphrey, of Penmorva, widow, aged 65 yeares depose as other witnesses on behalfe of the defend^ts. Ellin Owen of Portington in the County of Salop, spinster sayeth that she was long since informed Dame Jonnett Owen deceased this dipond^t's grandmother and by the others severall tymes that the Lady Ewre, this depond^ts and the defend^t Sr Robert Owen greatgrandmother havinge given by will the Townshipp of Ghest and some Freehold Lands to her daughters for the raising of portion for them.

About four yeares since this depon^t havinge brought a key with her to open a Chest att Clenenney, found a paper now shewned her purporting a Rent Roll of the Freeholds of the Lady Ewre made the 25th day of Aprill 1625.

John Owen of Kefne in the County of Carnarvon gent aged 31 years, or thereabouts, and William Gruffith, of Ynyskynhayarne, yeoman, aged 36 yeares, are also examined on behalf of the defend^ts.

---

CAERNARFON:
ARGRAFFWYD GAN GWMNI Y CYHOEDDWYR CYMREIG (CYF).
SWYDDFA "CYMRU."

Nodiadau

1. Pennant's Tours in Wales, Vol. ii. pp. 363.
2. Freehold.
3. Gwel y Gestiana, tud. 174.
4. O Adroddiad y Bwrdd Iechyd yn 1857.
5. Gwel Y Drysorfa, Ionawr, 1909.
6. Gwel Y Drysorfa, Awst, 1909.
7. Mr. John Wynn yn yr Herald am Gorffennaf, 1868.
8. Y Dysgedydd, 1870. tud. 123.
9. Y Traethodydd, 1877, tud. 233.
10. Sportsman, Clynnog, mae'n debyg.
11. Adgof uwch Anghof, tud. 273.
12. Yr Herald Gymraeg, Mawrth, 1871.
13. Ym mis Mawrth, 1913, ymneillduodd Mr. Richard Davies o fod yn Gynghorwr, ac etholwyd Mr. E. Hugheston Roberts, yn ddi-wrthwynebiad, yn olynydd iddo.
14. Neu "Clwb y Lladron Mawr yn cosbi lladron bach."
15. Yr oedd dau gyd-oeswr yn arddel yr un enw barddol; sef gwrthrych y nodiadau uchod, a'r diweddar Mr. W. E. Powell, Milwaukee, Wisconsin,—brodor o Feddgelert.
16. Yr oedd dau gyd-oeswr yn arddel yr un enw barddol; sef gwrthrych y nodiadau uchod, a'r diweddar Mr. W. E. Powell, Milwaukee, Wisconsin,—brodor o Feddgelert.
17. Penrhyn heli?
18. Yr oedd Mr. John Madocks hefyd yn Aelod Seneddol. Cynrychiolai Sir Ddinbych, fel Whig, hyd Ionawr, 1835. Bu farw yn ei breswylfod, Glan y Wern, Dinbych, ar yr 20fed o Dachwedd, 1837, yn 52 mlwydd oed. Yn yr arwerthiant a fu ar ran o stât Kinmel, ym mis Gorffennaf, prynodd Major H. J. Madocks blas Glan y Wern am saith mil o bunnau.
19. "Adgof Uwch Anghof," tud. 154.
20. Gwel ysgrif ar Mr. Pierce Davies yn Nhrysorfa, 1884, a Chofianau Cofiawnion (Iolo Caernarfon).
21. Dymunaf ddiolch i Mr. Charles E. Breese, C.S., am weled copi o'r ymchwiliad dyddorol a gwerthfawr uchod. Adroddiad ydyw o brawf cyfreithiol a fu i'r hawl ar y tiroedd, y tai, a'r tyddynod a enwir, rhwng dau o bendefigion Gwynedd, sef etifedd Ystâd y Rhiwlas, ar y naill law, ac etifeddion Ystâd y Clenennau —hynafiaid Arglwydd Harlech—ar y llaw arall.
22. Syr Robert Owen—ŵyr i Syr John Owen o'r Clenennau. Bu Syr John farw yn y flwyddyn 1666 yn 66 mlwydd oed.
23. Anne Jones gweddw John Jones, Dolymoch, Ffestiniog.
24. Wedi'u torri ar drawst yng nghegin Bwlch y Fedwen, y mae'r llythrennau a'r dyddiad, Sr IoI 1664. Credaf mai yno y cynhaliwyd y prawf.

[[Categori:Hanes Sir Gaernarfon]